Zujelik Oes-Limburgs
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Valkebergs, es te dit dialek sjpriks.
't Zuielek Oos-Limbörgs is 'n gróp Limbörgse dialekte in de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten. In dees indeiling maak 't, same mèt 't Noordelek Oos-Limbörgs, 't Oos-Limbörgs oet. De dialekte boe 't um geit weure gesproke in Zitterd, de Westelike Koel en 't weste en noorde vaan 't Heuvelland. 't WLD hèlt ziech neet bezeg mèt dialekte aon de Duitse kant vaan de grens, meh door te extrapolere maag me ouch de dialekte vaan de Zelfkant wel tot 't Zuielek Oos-Limbörgs rekene. Wie alle Limbörgse oonderdialekte is ouch 't Zuielek Oos-Limbörgs gein absolute einheid; aander indeilinge zien zeker dinkbaar.
Me moot 't Zuielek Oos-Limbörgs neet verwarre mèt 't Zuidoos-Limbörgs, wat 'n aander gróp mèt aander kinmerke is.
Umvaank[bewirk | brón bewèrke]
't WLD rekent de volgende plaotse/tongvel tot 't Zuielek Oos-Limbörgs.[1]
N.B.:
- Dees indeiling geit oet vaan wie de situatie vreuger waor. In Heerlese kolonies wie Heëlerhei en Treëbik weurt allewijl veural Heerles-Nederlands gesproke; daoneve sprik me dao zeker ouch 't Heëlesj, wat al bij 't Zuidoos-Limbörgs huurt.
- Allein plaotse mèt Kloekecodes zien op de kaart ingeteikend en behandeld. Dit verklaort boeveur sommege gehuchte wel, aandere evels neet apaart zien vermeld.
Kinmerke[bewirk | brón bewèrke]
Vörmingshistorie[bewirk | brón bewèrke]
Wie wel mie deile vaan Nederlands-Limbörg waor 't gebeed boe me Zuielek Oos-Limbörgs sprik vaanajds politiek verdeild. Zuid-Limbörg is evels diechter bevolk es Midde-Limbörg, en 't gaof en gief ouch groete stei in de buurt wie Mestreech en Aoke die hun stumpel op de taol dui(d)e. Binnen 't gebeed waore Zittert en Valkeberg de belaankriekste plaotse; hun taol heet daan ouch e ziechbaar stumpel op de umgeving geduid.
In vergelieking mèt zienen noordeleken tegenhenger is 't Zuielek Oos-Limbörgs sterk oonder Braobantsen invlood gewees. Dat perces is allezeleve begós nao de Slaag bij Woeringe in 1288, wie Braobant de aonveurende rol in de regio vaan Kölle euvernaom. Dezen invlood moot me evels net euverdrieve: westelek vaan de Maos waor die väöl en väöl sterker.
Algemein[bewirk | brón bewèrke]
Wie veeroet de mieste soorte Limbörgs kint 't Zuielek Oos-Limbörgs -ch in de wäörd i(e)ch, ouch, mi(e)ch, di(e)ch, u(u)ch, meh neet op aander plaotse boe vreuger 'n -k stoont. Me zeet dus nog wel make en neet maache (wie in 't Ripuarisch). 't Achterveugsel -lik is ouch neet -lich geweure, wie in 't Zuidoos-Limbörgs: Me zeet hièrlik etc., neet herlich wie in 't Heerles.
Bekaans alle dialekte zien, nao de definitie die me aonhèlt, toentaole daan wel toenaccenttaole. Neet allein kinne lèttergrepe twie toene höbbe, de toene zien ouch vaan belaank veur de beteikenis vaan e woord. Dat lèste is evels neet 't geval in 't Èèsjdes: dao huurt me nog wel dujelek toenversjèl, meh de lang vocaole zien dao consequent opgeplits zoetot gein inkel woord nog mèt toenversjèl allein oeterein weurt gehawwe. Ouch in 't Amies en Hiers besteit die neiging; die dialekte höbbe dat vaan 't Mestreechs. Ouch de Zitterdse diftongering (zuug oonder) maak de lexicaol rol vaan de toen minder umvangriek, umtot die diftongering allein bij stoettoene optreujt.
Wie alle Oos-Limbörgse en sommege Midde-Limbörgse dialekte is de Oergermaanse *ū 'n oe gebleve: me zeet hoes en neet huus, huis of nog get aanders. Zjus 'tzelfde gelt veur de aw *ī: me zeet ies en neet ijs of get soortgelieks. Hei gief 't evels oetzunderinge in 't Amies, Hiersj en Èèsjdes, um de rei die zoezjus woort geneump: mèt de stoettoen weurt de ie al gaw tot ij daan wel èè gebroke.
De Aajdnederfrankische twieklaanke ie en uo zien ee en oo gewore: me zeet beer en good, neet bier en goed wie in 't weste. In Zitterd en umgeving zègke ze beier en goud, al löp die Zittesje diftongeiering in euzen tied wel trök.
In wäörd boe 't Nederlands ee en oo heet, en 't Hoegduits ei/ai en au, heet 't Oos-Limbörgs miestens ei en ou: bein, vleisj; boum, oug. Allein in e paar dörper in 't ooste vaan dit gebeed (oonder mie Noorbeek en Koningsbosch) zègke ze been, vleesj, boom en oog.
De grens tösse Oos-Limbörgs en Midde-Limbörgs weurt gevörmp door de Panninger Linie. Dat wèlt zègke tot me in 't Oos-Limbörgs sjlaop, sjpraok en sjtein zeet, neet slaop, spraok en stein wie in 't Mestreechs. Ouch ligk 't gebeed zuidoostelek vaan de Panninger Zijlinie, zoetot me sjaop zeet (en neet schaop, wie in 't noorde en weste).
't Wäördsje doe weurt algemein gebruuk; geer is allein mievoud en beleefheidsvörm.
Versjèlle mèt 't Noordelek Oos-Limbörgs[bewirk | brón bewèrke]
De vocalisering vaan de -l- nao 'n a- of o- en veur 'n -d of -t, die in 't noorde beperk is en pas rillatief laat optraoj, is in 't Zuielek Oos-Limbörgs algemein. Historisch ald/alt is awd/awt, historische old/olt is ouwt gewore. Ouch in aofleiinge zuut me dat trök. In 't Valkebergs is ouch 't historisch versjèl tösse au en ou verdwene: aud rijmp ziech mèt hout, wie in 't Nederlands, en weurt wie oud gesjreve. De jonger generatie in Zitterd deit dat ouch dèks.
Vergeliek:
| Zitterds | Remunds |
|---|---|
| awd, awwe | aad, aje |
| awwesj | elders |
| zawt | zalt |
| hawwe | haje |
In Zuid-Limbörg weurt bekaans euveral dat gezag, in tegestèlling tot 't noordeleker det.
Wäörd die hiel vreuger op -sk, höbbe -sj: flesj, vleisj. 't Noordelek Oos-Limbörgs heet dao bekaans ummer 'n -s; -sj kump allein gans in 't zuie veur. De aw -sk in bijveugeleke naomwäörd die aofkoms of aard aongeve, is evels in dit gebeed miestens -s gewore, es ze tenminste neet oonder de regel hei direk oonder vèlt: hónds, luips, Valkebergs (vergeliek hónksj, leupsj, Heëlesj in 't Zuidoos-Limbörgs).
De -s nao 'n -r- veraandert ummer in -sj. Dèks vèlt die -r- hei ouch oet (r-sjouw), meh dat versjèlt per plaots: boe(r)sj, Hiersj, Zittesj.
't Limbörgs gerundium op -entaere, wat in 't Noordelek Oos-Limbörgs zoeget compleet oontbrik, kump in 't Zuielek Oos-Limbörgs euveral veur.
(Wijer) intern versjèlle[bewirk | brón bewèrke]
Diverse intern versjèlle zien bove al behandeld. Wie bleek, oonttrèkke väöl dialekte aon de rand ziech aon algemein regele. Wijer versjèlle zien oonder mie de volgende.
Boe mouillering in bekaans alle Noordelek Oos-Limbörgse dialekte veurkump, is 't zuie dao-euver verdeild. Zitterd, Geleen en de direkte umgeving mouillere nog, meh zuielek daovaan is 't daomèt aofgeloupe. Wäörd die op -nd of -nt indege, blieve oonveraanderd (hónd, kind), historisch -nd- tösse twie vocaole weurt dao -ng(-) (hung, teng, kinger).
Wie gezag kint Zitterd en umgeving de zoegeneumde Zitterdse diftongering. De awwer ee, oo en eu weure hei gebroke tot ei, ou en ui, meh allein es de klaank de stoettoen heet: neit, goud, zuike. Vaanajds kaom dit, boete Zitterd zelf, ouch veur in D'n Echterbós, De Boesj, Sjalbrouk, Iezebrouk, De Nuujsjtad, Havert, Zaofele, Mille, Havert, Hönge, Lömmerich, Töddere, Einikhoeze, Broukzittert, Waer, Zösterzeel, Hillesberg, Jaobik, Bèngelder, Doonder, Sjilvend, Merkelbek, Oeësjbik en Awstroa.[2] In de mieste plaotse op Nederlands groondgebeed is die diftongering evels hendeg awwerwèts. Aon d'n Duitse kant löp 't plat zoewiezoe op z'n ind, meh bij hun die draon vashawwe verdwijne dees klaanke zelf neet. 't Is belaankriek veur te zien tot Geleen, wat entans kortbij Zittert ligk, dees klaanke veur zoewied v'r kinne zien noets heet gehad.
De sjerplang ee en oo kinne in dit gebeed gans versjèllende realisaties höbbe. Alleriers de 'standaardoetspraok' ieë, oeë en uuë. Die kump in 't zuie vaan dit gebeed veur, tege de Belzje grens (beveurbeeld Norbik), zoewie in 't noordooste. In Zitterd zien die klaanke, zjus wie in 't Remunds, veraanderd in de Algemein Zuid-Nederlandse ee, oo en eu. Diverse plaotse oet de umgeving höbbe dat euvergenome; Geleen is, zjus wie bove, weer de groete oetzundering. Typisch veur 't westelek Heuvelland zien de diftonge iè, oa en uè. Die koume veur in Valkeberg en umgeving. 't Geleens heet die klaanke in minder extreme vörm. In Meerse heet me de Valkebergse klaanke umgeklap tot stijgende diftonge jè, wa en wè. Mesjiens heet de plaots ziech aofgezat tegen 't Mestreechs boe me zjus zuver monoftonge ie, oe en uu heet oontwikkeld. Amie, Hier (!) en Èèsjde höbbe die klaanke vaan 't Mestreechs euvergenome. In 't Nuts kint me die neiging tot monoftongisere ouch, meh dao is ze neet consequent doorgeveurd. Alles in 'n euverziech:
| Norbiks | zieë | broeëd | huuëre |
| Zittesj | zee | brood | heure |
| Valkebergs | ziè | broad | huère |
| Gelaens | zeë | broad | heuëre |
| Meersjes | zjè | brwad | hwère |
| Hiersj | zie | broed | hure |
Rifferenties[bewirk | brón bewèrke]
- ↑ e-WLD 4.1 (Vogels): kaart
- ↑ Notten ²1988: p. 78