Dommellands
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Nerpelter, es te dit dialek sjpriks.
't Dommellands is e Limbörgs subdialek oet de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten. 't Weurt gesproke in 't noorde vaan Belsj Limbörg, in de Limbörgse Kempe, zoewie in de gemeinte Cranendonck in Noord-Braobant. 't Dommellands weurt gerekend tot de Wes-Limbörgse dialekte, meh is binne die gróp nog 't mins westelek dialek.
Door de iewe heer waore de Kempe 'n ermelek en vrij dunbevolk gebeed, wat versjoend bleef vaan stadsen invlood. Allein Wiert ligk kortbij, meh dat woort door moerasse vaan Buul gesjeie; zoedoende bleef ouch d'n invlood vaan dee kant beperk.
Umvaank[bewirk | brón bewèrke]
Tot 't Dommellands weure de volgende dialekte gerekend:[1][2]
Opmerkinge:
- In 't WBD weurt neet vaan Dommellands, meh 'gewoen' vaan Budels gesjreve.
- Ouch 't dialek vaan Groeëte-Brieëgel, wat 't WLD tot 't Maoskempes rekent, kin bij 't Dommellands weure getrokke.[3]
Kinmerke[bewirk | brón bewèrke]
Westeleke kinmerke[bewirk | brón bewèrke]
't Gief twie isoglosse (taolgrenze) die make tot 't Dommellands bij 't Wes-Limbörgs weurt gerekend. Ierstens ligk 't gebeed westelek vaan de Panninger Zijlinie. Daorum zeet me in 't Dommellands vaan schaop, schoeën en schieër, dewijl dat in 't Maoskempes (beveurbeeld 't Brees) sjaop, sjoeën en sjieër is.
Ouch kint me in 't Dommellands gein doe of dich.[4] In plaots daovaan zeet me geej; de miervoudsvörm is gillie. Dit is algemein veur 't Wes-Limbörgs.
Ouch in 't Wiertlands weurt de sch- oetgesproke, meh me kint dao nog wel doe en dich (al weurt dat in mèt naome de stad Wiert neet väöl gebruuk). 'n Aander kinmerk boe-in 't vaan 't Wierts versjèlt is de gedeilteleke oplufting vaan 't versjèl tösse aa en ao. In 't Dommellands valle de vaanajds lang aa en de verlengde aa wel same veur 'nen dentaol, meh neet in aander umgevinge. Dat beteikent dus tot me hei wel make zeet (en neet maoke, wie me wijer nao 't zuie kin hure), meh tot 't gei versjèl mie gief tösse laot ich det doen en det laot oer. In 't ooste weurt dao universeel e versjèl gemaak: is bijveugelek naomwoord is laat, late, 't werkwoord is laote, laot.[2]
Oosteleke kinmerke[bewirk | brón bewèrke]
Hei mote v'r e versjèl make tösse a) kinmerke boemèt 't Dommellands ziech allein/veural tege de Braobantse dialekte aofzèt en b) kinmerke boemèt 't ouch binne de Limbörgse dialekte nog oostelek euverkump, oondaanks ziene status es 'Wes-Limbörgs'.
Wie bekaans alle Limbörgse dialekte ('t Noord-Limbörgs is de insegste oetzundering) weurt in 't Dommellands ich gezag. De grens tösse ik en ich, de Uerdinger Linie, is hei dujelek ouch de Braobants-Limbörgse taolgrens. In de Kempelandse dialekte - gesproke in plaotse wie Bergeijk en Valkenswaard, meh ouch in Lommel (zuug Lommels) - zeet me dus ik, oe en ok, in plaots vaan ich, oech en ouch/ooch.
Wie ouch de mieste Limbörgse dialekte heet 't Dommellands e toenversjèl: 't gief 'ne sleiptoen en 'ne stoettoen die weure gebruuk um wäörd vaan versjèllende beteikenisse oeterein te hawwe. Dat kump in de Braobantse dialekte neet veur. Deze grens löp veur e groet deil geliek mèt de Uerdinger Linie (entans - in 't gebeed dat v'r in dit artikel besjrieve), meh maak 'nen drej roond Wiert. 't Wiertlands kint naomelek wel sleip- en stoettoene meh die weure neet gebruuk veur versjèlle in beteikenis. Ouch in väöl plaotse in Oos-Braobant kin me nog wel get vaan toenversjèl hure, meh daan gans rudimentair en al zeker neet functioneel.
't Dommellands heet de mieste vaan de Oos-Limbörgse klinkerklaanke in stand gehawwe. Zoe zeet me hei tied, hoes en kruus, in plaots vaan tijd/taid, huis/haus en kruis. De grens tösse hoes en huis/haus vörmp 'ne betrouwbare wesgrens vaan 't gebeed.[3] In 't Demerkempes weurt algemein tèd/taid, haus en kruis (of krees) gezag. In 't Braobants is 't miestens tijd/taid, (h)uis en kruis, meh in 't Heeze-en-Leendes zègke ze wel tied. Dit gebeedsje had vaanajds 'ne sterke band mèt Budel en umgeving.
Oontrunding, algemein in 't Maoskempes, kump in 't Dommellands allein aon de rand veur.[5]
Rifferenties[bewirk | brón bewèrke]
- ↑ WLD III.4: Vogels
- ↑ 2,0 2,1 WBD - Inleiding compleet
- ↑ 3,0 3,1 J.J. Goossens - Dommellandse woorden
- ↑ Rob Belemans en Ronny Keulen, Taal in stad en land: Belgisch-Limburgs. Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2004: p. 60
- ↑ Belemans en Keulen (2004): p. 30