Limburgs gerundium
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Begrip gerundium haet in 't Limburgs betrèkking op e biewaord det aanguuef det m'n 'n bepaoldje hanjeling verrich, dewiel daonaeven ouch get anges gebeurt of verrich wuuert. 't Gerundium is ummer 'n aafleijing van e wirkwaord; wie de vorm prónt oetzuut is anges van plaats toet plaats. Me kan dees vörm indeile in veer houfgruup; de vorm op -entaere, dae op -endj, dae op -etig en de circumfix ge⟩...⟨e.
Lèt op det d'n term "gerundium" veur anger spraoke, wie 't Letien, 'n anger strèkking haet. Verwantj zeen de terme gerund in 't Ingels en gérondif in 't Frans.
-entaere[bewirk | brón bewèrke]
De bekindjste vorm van 't Limbörgs gerundium is dae op -entaere. In taengestèlling toet 't gerundium op -endj kan deze allein adverbiaal (es biewaord) gebroek waeren en neet bieveugelik. In dialekte die de vorm op -entaere kinne, geldj det de vorm op -end(j) ouch veurkump en dao 't bieveugelik niche opvöltj. 't Liek aevel d'rop det ónger invlood vanne standerdspraok de vorm op -entaere terrein verluus.
De vorm -entaere is wied van algemein. De naordelike grens löp in Nederlandjs Limbörg zoea óngevieër van ónger Staeveswaert toet oppen Deelgaard; op 't Belsj valle Mezeik en Bree nog net waal binnen 't gebied en 't dörp Kaesing net neet, aan 't wèste vèltj Beringe dao juus boete. (Schuren 2014, 48) 't Kump onnag veur inne ómgaeving van Tiene. (Van Hout, Kruijsen, Swanenberg & van de Wijngaard 2020, 889) Dao besteit ónzekerheid euver of 't veurkump in Mofert; volges Bakkes neet (Bakkes 1996 p. 185), mer 't wuuert waal gebroek inne tekste van 't vastelaovesduo La Bamba, wie "zingentaere" in 't leedje Van baove nao ónger (2009).
De prónte oetspraok vannen oetgank kan van dialek toet dialek anges zeen. Algemein is d'n oetgank -entaere (beklemtoeandj op -ae- mit stoeattoean); in Mestreech klink t'r es -entere, in Eisdje enne Haspegouw es -enterre en in Maasmechele kintj me de gans aafwiekendje vorm -endentèère (blaffendentèère) naeve -entèère (Schuren 2014 p. 58-59). Inne Platduutsje regio kintj me de vorm op -ender en sómmige dialekte combineren 't Limbörgs gerundium op -entaere mit dae op -end(j) toet -ent(a)erend(e). Meugelikerwies kwaam deze vorm (gesjreven es -enterent) ouch veur in ajer Mestreechs, meh de brónne spraeke zich taenge (Schuren 2014 p. 54-55). Bie de athematische wirkwäörd (die oetgaon in lange klinker + -n) versjiltj d'n exakte vorm ouch per dialek. Algemein kump de normalen oetgank -entaere veur: gaon > gaonentaere, mer in Zitterd kump dao nag 'n hiaatdelgendje -d- sjlaon > sjlaondentaere (Schuren 2014 p. 52), en in Mezeik 'n hiaatdelgendje -j-: gaon > gaonjentaere (Schuren 2014 p. 58). )
-endj[bewirk | brón bewèrke]
De vorm op -end(j) kump in gans 't Limbörgs taalgebied veur in bieveugelik gebroek. Es biewaord verdringk 't ónger invlood van 't Nederlandjs zowaal de vorm op -entaere es de vorm ge⟩...⟨e.
Bie de athematische wirkwäörd is dao 'n sterke neiging deze vorm in biewäördelik gebroek op 'n -e oet te laote gaon: zeend(j)e, gaond(j)e, döks mit umlaut: släönd(j)e, gäönd(j)e. Dees -e vèltj allein weg bie bieveugelik gebroek veuraafgäöndje aan 'n ónziejig waord.
-etig[bewirk | brón bewèrke]
Es derdje vorm wuuert door Notten nag d'n oetgank -(e)tig opgegaeve, mitte veurbeeldjer "gleujetig" en "raozetig". Dees vörm kómme veural veur in Zuud-Limbörg, mer aafgezunjerd es -tig/-dig ouch döks in Vinlo. (Notten 1974, 28)
Deze vorm kump euverein mitten oetgank -etig dae me döks aantröf veur van zelfstenjige naamwäörd e bieveugelik naamwaord van eigesjap te make.
ge⟩...⟨e[bewirk | brón bewèrke]
In versjeie Limbörgse dialekte kump nag 'nen ómgeveugdje vorm veur op ge⟩...⟨e. De verspreijing daovan is óndudelik en 't prónt gebroek wiek aaf van dialek toet dialek. Zoea kump de vorm in 't Vinloos allein veur bie zwake wirkwäörd: Het kwaam dao aangestappe. (Peeters 1951) In 't Mofers daotaenge kump 't ouch veur bie sterke wirkwäörd, wobie de vorm dan kan kóntrastere mit dae van 't voltoeadj deilwaord wen dao spraok is van 'n klinkerverangering (gezinge taenge gezónge, gespringe taenge gesprónge) of juus neet (gekómme, gerope). Dit gerundium tröf me veural aan nao hulpwirkwäörd die veuroetbewaeging aanduje, wie loupe, kómme en renne. (Bakkes 1996, 185)
Euverige[bewirk | brón bewèrke]
Wiejer wuuert d'n term ouch gebroek veur e versjiensel det Jan Goossens haet vasgelag veur 't Genks, wobie in e deil vel de sleiptoean bie athematische wirkwäörd versjuuf nao 'ne stoeattoean, veural nao te. Dit is aevel ónverwantj aan 't gerundium det hiebaove besjreve steit.
Brónne[bewirk | brón bewèrke]
- Bakkes, Pierre. Variatie en verandering in het Montforts (1996).
- Goossens, J. Een tweede Limburgs gerundium in Taal en Tongval. Jaargang 16 (1964)
- Notten, J.G.M. De Chinezen van Nederland (1974).
- Peeters, F.J.P. Het klankkarakter van het Venloos (1951).
- Schuren, Jan. 't Limburgs gerundium in Veldeke Jaarboek (2014), p. 47-62.