Maoskempes
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Genkers, es te dit dialek sjpriks.
't Maoskempes is e Limbörgs subdialek in de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten. 't Weurt gerekend tot 't Centraol-Limbörgs. De Maoskempese dialekte weure gesproke in 't hart vaan Belsj Limbörg, in 't oostelek deil vaan de Limbörgse Kempe.
Umvaank[bewirk | brón bewèrke]
't WLD rekent de volgende plaotse daan wel tongvel tot 't Maoskempes:
Kinmerke[bewirk | brón bewèrke]
De Maoskempese dialekte zien oonderling divers. Zeker aon de noordooskant en de zuidkant is de rand noe en daan raofeleg. In 't noordweste en 't ooste is d'n euvergaank dujeleker geformuleerd, umtot dao in 't verleie natuurleke barrières veur isolatie zörgde.
De Maoskempese dialekte ligke oostelek vaan de Panninger Zijlinie en vaan de doe/gij-linie. Dit gelt veur ze allemaol; me zeet hei dus sjaop en dich maaks/maoks, neet schaop en gij/djzieë maokt wie in 't weste. Dees lijne speule 'ne groete rol in 't dialekbezej vaan de inwoeners, aon allebei de kante vaan de dialekgrens.[1] Veur de twiede persoon miervoud weurt nog algemein gae enz. gezag in plaots vaan dzjieë wie dat in 't zuie 't geval is.[2]
Op aander gebeed is de grens mèt 't weste neet euveral zoe sjerp. Veural es 't um de klinkers geit is de situatie gecompleceerd. In 't noorde zeet me nog euveral ies, hoes, book en breef (en neet, wie in 't weste, ijs/ais, haus, boek en brief). Roond Gènk en Zietendaol is dat evels neet mie zoe oondobbelzinneg 't geval: in die lèste plaots kint me beveurbeeld boêk, meh ouch breef.[3]
Ouch euver de Oergermaonse ai en au is 't gebeed verdeild. In 't noorde huurt me algemein twieklaanke ei en ou, in 't zuie evels neet. Tegeneuver Assers geit en bein stoon Gènkers geet en been.[4]
Mèt de lang a is zjus zoeget aon de hand. E versjèl tösse de twie lang a-klaanke, d'n ierste oet 'nen oersprunkeleke lange klinker en d'n twiede oet 'ne verlengde, besteit in väöl oosteleke dialekte. In 't Maoskempes besteit dat versjèl in 't noorde nog deils: me zeet dao beveurbeeld make en aap tegeneuver sjaop. In 't zuie zien allebei de a's in ao veraanderd: maoke, aop, sjaop. De lang a veur 'nen dentaol is wel euveral in ao veraanderd. Dat beteikent tot e versjèl tösse late (bijveugelek naomwoord) en laote (werkwoord), wat aon de Maoskant en in Nederlands Limbörg algemein is, in 't Maoskempes neet besteit - 't is dao allebei laote.
Euver mouillering is 't gebeed verdeild. In 't noorde, roond Bree en Bóggetj (!), kump 't nog veur, meh wijer nao 't zuie besteit dat neet.[5]
Door de twiedeiling in dit gebeed tösse noord en zuid, boebij 't zuie dujelek westeleker vaan karakter is, zuut neet edereine dit gebeed es 'n einheid. Jan Notten beveurbeeld rekent 't groetste deil vaan 't gebeed oondobbelzinneg tot 't Centraol-Limbörgs, meh deilt Gènk en umgeving, same mèt 't Tóngerlands, in bij 'nen euvergaanksgróp tösse Centraol- en Wes-Limbörgs.[6]
Oontrunding kump wiedoet de mieste Maoskempese dialekte veur. Allein get noordeleke plaotse wie Bóggetj oonttrèkke ziech traon (Bree deit wel mèt). Noe is oontrunding gein exclusief Maoskempes fenomeen, meh in 't Demerkempes, Tóngerlands en Bilzerlands is 't mer 'n minderheid vaan de dialekte die draon mètdeit. Me moot evels opmerke tot oontrunding neet dwingend of universeel hoof te zien. Ouch es de mierderheid vaan de wäörd/klaanke oontrund weurt, maag me in sommege dialekte gerunde veurklinkers verwachte. Zoe weure veur 't Zietendels opgegeve: beuk, vösj, dus, huus en uuepe.[7] Daobij kin me de gerunde vocaole in Franse lienwäörd verwachte, en zal me ze - oonder drök vaan 't Nederlands - bij joonger ginneraties ouch dèkser hure op plaotse boe me feitelek zouw mote oontrunde.[8]
Gebruuk en concurrentie[bewirk | brón bewèrke]
't Gebruuk vaan 't Limbörgs steit euveral oonder drök, en in Belsj Limbörg gief 't koelek nog joongere die 't plat es ierste taol höbbe. Veural in Gènk steit 't Limbörgs evels mie oonder drök es örges aanders in de provincie. Dat kump door 't mijnbouwverleie vaan de stad. In d'n tied vaan de mijne zien väöl lui vaan boete de umgeving, dèks zelfs vaan boeten 't land, nao Gènk en umgeving gekoume. In de cités oontstoont zoe e regionaol gekleurd Nederlands, de Citétaol, te vergelieke mèt 't 'Steinkolehollands' in de kolonies vaan Heerle. Intösse höbbe väöl joongere in gans 't Maoskempes gebeed de Citétaol euvergenome; 't is feitelek de regionaole variant op de Vlaomse 'tössetaol'.
Bronne[bewirk | brón bewèrke]
- ↑ Rob Belemans en Ronny Keulen, Taal in stad en land: Limburgs. Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2004: pp. 26-7
- ↑ Belemans en Keulen (2004): p. 60
- ↑ Zutendaals, Zietendels - 1.3 de isoglossen
- ↑ Belemans en Keulen (2004): p. 89
- ↑ Zutendaals, Zietendels - 2.8 de uitspraak van de medeklinkers
- ↑ Jan Notten, De Chinezen van Nederland. Opstellen over Limburgse dialekten en een bibliografie. Valkdruk B.V., Valkeberg, ²1988: pp. 68, 83
- ↑ Zutendaals, Zietendels - 2.5.3.1 de geronde klinkers. N.B.: d'n oteur spelt u resp. ü veur wat in de Veldekespelling ö en u is.
- ↑ Zutendaals, Zietendels - 2.2 de ontronding