Wieërtlandjs
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Wieërts, es te dit dialek sjpriks.
't Wieërtlandjs (Wiertlands) is e Limbörgs streekdialek wat weurt gesproke in de stad Wieërt (Wiert) en häör direkte umgeving. In de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten weurt 't nog bij de Centraol-Limbörgse dialekte gerekend; ander lui evels, wie Jan Notten, trèkken 't al bij 't Wes-Limbörgs.[1]
't Wieërtlandjs heet 'n aontal kinmerke die 't compleet uniek make binne de Limbörgse dialekte. 't Belaankriekste daovaan is 't oontbreke vaan e functioneel toensysteem en 'nen enorme klaankinventair. Binnen 't Wiertlands zien de versjèlle zjus beperk. Daorum weurt dit subdialek vaan 't Limbörgs wel algemein erkind en gief 't ouch gein groete probleme mèt de definitie.
Umvaank[bewirk | brón bewèrke]
De volgende plaotse daan wel tongvel valle oonder 't Wiertlands:[2]
N.B.: Väöl vaan de geneumde plaotse zien naobersjappe en allewijl dèks gewoen wieke vaan Wiert. Tot ze hei apaart weure geneump, wèlt neet zègke tot ze per se 'n apaart dialek höbbe of zelfs mer höbbe gehad; 't beteikent allein tot 'n eige Kloekecode veur dees plaotse besteit en tot allezeleve oets dialekonderzeuk in en nao dees plaotse is gedoon.
Wie me kin zien umvat 't Wiertlands neet de ganse gemeinte Wiert. In beveurbeeld Rooj (Stramproy) praote ze gei Wiertlands meh Häörs. Dat heet te make mèt de aander historie vaan die plaotse; Rooj hoort neet bij 't Wiertland en waor tot 1998 'n eige gemeinte.
Kinmerke[bewirk | brón bewèrke]
Wiert en umgeving ligke zoewel westelek vaan de Panninger Linie es vaan de Panninger Zijlinie. Me zeet hei vaan slecht, spood en stein (neet sjlech, sjpood, sjtein wie wijer nao 't ooste), meh ouch vaan schaop en schoeën. Ouch aon 't ind kump de -sj neet veur: fles, mins, bós. De sj-klaank besteit in 't Wiertlands dus allein in vreem wäörd.
Wiert ligk nog zjus in 't mouilleringsgebeed. In tegestèlling tot beveurbeeld 't Buuls zeet me hei vaan hóndj, vrundj en kènjer. In de werkwoordsoetgaank -tj treujt de mouillering ouch spontaon op (hae maaktj), e kinmerk wat 't Wiertlands deilt mèt de Häörse dialekte en e paar tongvel vaan nog wijer.
Opvallend is tot me in 't Wiertlands gein t-deletie kint. Dat bleek bove al oet veurbeelde wie slecht en maaktj. In 't gemein steit euveral boe me in 't Nederlands 'n -t vint wel 'n -t of -tj. Ouch in werkwoordsvörm wie dich maakst kump de -t (soms) veur.
De twie opvallende kinmerke vaan 't Wiertlands zien 't oontbreke vaan e toenversjèl en 'n väölheid aon klinkers. Dees twie kinmerke ligke in 't verlengde vaanein. 't Is naomelek neet zoe tot de sprekers vaan 't Wiertlands gein sleip- en stoettoene kinne make - me huurt ze dujelek 'zinge' zjus wie de aander Limbörgers - meh nörges deent 't toenversjèl allein um de beteikenis vaan twie wäörd oeterein te hawwe. Ummer gief 't ouch e subtiel versjèl in klaankkwaliteit. 't Wiertlands kint naomelek e hendeg groet aontal klinkers en twieklaanke - deep in de twinteg - en dèks weurt nao zoe e versjèl gegrepe es twie wäörd, die aanders zouwe samevalle, gesjeie mote blieve. Lang vocaole mèt de sleiptoen weure dèks centrerende diftonge; zoe zeet de Wiertlander hoeës in plaots vaan hoes. Me meint tot 't Wiertlands in 'n iejer stadium wel 'n echte toentaol waor, meh tot 't door de oontwikkeling vaan nui klinkers dat versjèl weer heet opgeluf. Dit zouw 't daan gemein höbbe mèt de Treechterlandse en Bilzerlandse dialekte bezuie Mestreech, die ouch gein ech toenversjèl mie höbbe.
Euver 't algemein stoon de vocaole vaan 't Wiertlands väöl korter bij 't Oos- es bij 't Wes-Limbörgs. Door de subtiel en neet ummer veurspeulbaar veraanderinge steit de taol evels ouch wel ins op ziechzelf. E veurbeeld woort zoezjus al gegeve mèt hoeës. Wijer vèlt ouch 't wäördsje uut op, veur oet (oostelek) daan wel uit/aut/èèt (westelek). Dit wäördsje kump in väöl striektaole veur meh nörges aanders in 't Limbörgs (wel in 't Kleverlands, wat o.a. in Noord-Limbörg weurt gesproke). Ouch in werkwoordsvörm wie dich gieës(t), hae gieët volg 't Wiertlands iejer 't Kleverlands es 't aander Limbörgs.
Ouch in aander subtiel dinger kin 't Wiertlands opvallend westelek uige. De sequens as gae weurt beveurbeeld samegetrokke tot ajje.
Intern versjèlle[bewirk | brón bewèrke]
De intern versjèlle tösse de Wiertlandse dialekte zien subtiel. Opvallend is oonder mie 't wäördsje dich. Dit weurt in de stad Wiert mer hiel beperk gebruuk, veural tege vrouwlui en kinder. Tege manslui is 't eigelek ummer gae. Op 't plattelands weurt dich väöl mie gebruuk.
Dictionaire en aander beuk euver 't Wierts riechte ziech gemeinelek op gans 't Wiertlands, wat wel aongief tot de versjèlle te euverzien zien.
Bronne[bewirk | brón bewèrke]
- ↑ Jan Notten, De Chinezen van Nederland. Opstellen over Limburgse dialekten en een bibliografie. Valkdruk B.V., Valkeberg, ²1988: pp. 68, 83
- ↑ e-WLD 4.1: Vogels