h-deletie
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
H-deletie of h-oetval is 't ewegvalle vaan 't foneem /h/ (of de klaank [h] daan wel [ɦ]) op plaotse boe 't historisch veurkaom.
't Eweglaote vaan de h is historisch op versjèllende plaotse vaan de wereld opgeteikend, neet in de lèste plaots in de dialekte vaan Vlaondere en Nederland. Ouch in sommege Limbörgse dialekte kump 't veur, zij 't neet zoe väöl.
Indo-Europese taole[bewirk | brón bewèrke]
- Hoofartikel: laryngaoltheorie
Al hiel vreug kin me oetval vaan de h reconstruere in de Indo-Europese taole. Dit is 'n gróp wied verwante taole die in 't groetste deil vaan Europa en deile vaan Azië weurt gesproke, en boe ouch 't Limbörgs bij huurt. Veur die femilie kin me 'n oertaol reconstruere, 't Proto-Indo-Europees. Me meint tot die taol wel drei keelklaanke heet gehad, die me aongief mèt h₁, h₂ en h₃. Gein inkel levende taol heet die klaanke evels bewoerd, en vaan de aw Indo-Europese taole heet allein 't Hethitisch (nog neet bij de taolwetensjap bekind op 't memint tot 't idee woort veurgestèld) get devaan bewoerd.
Tot me die klaanke toch kin reconstruere kump door de klinkers die drum heen stoon. In de dochtertaole vint me beveurbeeld noe ins 'n e, daan weer 'n a, dewijl me eigelek in allebei de gevel dezelfde klinker zouw verwachte. Zoeget vèlt te verklaore door eweggevalle keelklaanke. De ein h waor de aander neet, en in 't veurbijgoon hadde ze neet dezelfden invlood op de klinker dee deveur of denao kaom. Veur 'iech' reconstrueert me zoedoende *h₁eǵoh₂ (of h₁eǵoH, want sommege gelierde zien euver die twiede h neet zoe zeker), wat daan beveurbeeld in 't Latien egō is gewore.
Grieks[bewirk | brón bewèrke]
In 't Aajdgrieks kóste wäörd mèt e foneem /h/ beginne. Dat waor gein oersprunkeleke h- oet 't Indo-Europees, meh gemeinelek 'n *s- die in de loup vaan d'n tied verzwaak waor. Deze klaank weurt neet es lètter gesjreve, meh es diacritisch teike op d'n ierste klinker vaan 't woord (spiritus asper, beveurbeeld ὑπέρ huper 'euver'). Al in de veurklassieken tied gaof 't dialekte boe dee klaank woort weggelaote. Dit gebäörde mèt naome in 't ooste, in 't Ionisch en 't Eolisch. In de klassieken tied voont 't ouch ingaank in 't Attisch, zij 't allein in de volkstaol. Dees Griekse h-deletie weurt psilosis (ψίλωσις, lètterlek 'kaalplökke') geneump.
In de Koinè, 't Grieks in d'n tied vaan 't hellenisme, verspreide ziech de psilosis euver alle Griekse dialekte. De grammatici vaan de Alexandrijnse sjaol, die de spiritus inveurde, dege dat nao alle woersjijnelekheid umtot 't versjèl in de spreektaol waor verdwene of aon 't verdwijne waor. In Grieks vaan lateren tied hoof me de h-klaank al gaaroet neet te zeuke. Toch woort 'r nog braaf genoteerd in de gesjreve taol, totdat me in de jaore zeventeg de formele sjrieftaolnorm (katharevousa) leet valle.
Romaonse taole[bewirk | brón bewèrke]
Me meint tot de h-deletie vaanoet 't Koinè-Grieks nao 't Vulgair Latien is euvergespronge en ziech zoedoende in de Romaonse taole heet verspreid. De Latijnse h- kump vaan de Indo-Europese gʰ- en sjijnt al in de klassieken tied zwaak te zien oetgesproke. Vörm zoonder h- vint me al op de mör vaan Pompeii (dus in de ierste iew nao Christus). 't Ligk veur de hand tot 't hei in de buurt ouch begós is: Napels (boe Pompeii in de buurt ligk) had 'n groete Griekse gemeinsjap en beleefde es havestad intensief contak mèt aander taole. De iewe daonao moot ziech dezen tendens höbbe doorgezat. 't Zouw evels nog tot deep in de middeliewe dore ietot dat perces tot 'n ind kaom, en sommege Romaonse taole, veural 't Roemeens, heet 't gaaroet neet plaotsgevoonde. In alle groete taole boeten 't Italiaons weurt de historische h- ouch nog gesjreve.
Frans[bewirk | brón bewèrke]
In 't Frans verdween de h- in de middeliewe (zuug Aajdfrans), meh me is 'm blieve sjrieve. Later kaom evels e nui h-foneem op, en wel in lienwäörd oet taole die de klaank wel hadde. Dees h weurt neet oetgesproke es 'n [h], meh zörg wel deveur tot 'n liaison oetblijf (aanders es de aw h-, die gewoen weurt behandeld esof ze neet besteit en daorum h muet, 'stom h', weurt geneump). Praktisch gezeen kump dat trop neet tot deze klaank, de h aspiré, wie 'ne glottisslaag weurt oetgesproke. Me vint de h aspiré in wäörd oet Germaonse taole (la Hollande [la ʔolɑ̃d] 'Holland') meh veural in Griekse lienwäörd, es gevolg vaan 'n gelierde oetspraok (le héros [lə ʔero] d'n held).
'n Echte aongebloze h- kump es marginaol foneem veur in tössewerpsele wie hop! ([hop̚]).
Waols[bewirk | brón bewèrke]
In de oosteleke dialekte vaan 't Waols kump e foneem /h/ veur. Dit weurt dèks gesjreve es xh, um mer veural te benaodrökke tot 't ech weurt aongebloze.
Spaons[bewirk | brón bewèrke]
In 't Spaons heet de h nog laank standgehawwe. Nog in de middeliewe waor ze algemein, en in väöl Andalusische dialekte huurt me 'm nog. (Dit versjijnsel is evels wel beperk tot 't platteland, aofgezeen vaan flamencozaank, boe-in 'n traditioneel dictie op prijs weurt gestèld.) De h- is soms euvergeèrf oet 't Latien, meh dèkser is 'r secundair, es gedebuccaliseerde f-. E woord wie hablar 'praote' geit beveurbeeld trök op fabulare.
Ingels[bewirk | brón bewèrke]
In 't Ingels begós de h-deletie al zeker in d'n dertienden iew; zoe vreug liet 't ziech oet gesjreve bronne opmake. Me meint tot 't oet 't Frans is euvergenome, neet in de lèste plaots door 't Normandisch wat in deen tied de prestiesjtaol vaan Ingeland waor. De volgende iewe breide 't ziech oet. In de sjrieftaol bleef de h- gemeinelek bewoerd, meh in de literatuur, beveurbeeld bij Shakespeare, kin me woordspeule vinde die aofhaange vaan h-deletie.
Tot in de Vreugmodernen Tied (zuug ouch Vreugnuiingels) moot 't veural tot 't zuidooste beperk zien gewees. In 't Amerikaons-Ingels en 't Iers-Ingels, die allebei vaanaof de zeventienden iew oet 't Zuidwes-Ingels zien oontstande, is de h naomelek gewoen presint. In 't Jamaicaons, wat pas later is oontstande (achtienden iew), gief 't wel h-deletie. De insegste regio's Ingeland boe de h consequent wel besteit, zien Northumberland en East Anglia. In 't zuidweste gief 't iejer e mozaïekbeeld: gebeed mèt en zoonder h wisselt ziech aof. Ouch in 't Sjots is de h presint. In 't Australisch-Ingels kaom h-deletie vreuger veur, umtot väöl volkse Londenere nao de straofkolonies versjeep woorte, meh oetindelek heet de oetspraok mèt h 't euveral gewonne.
De behandeling vaan de h kin versjèlle per regio en per spreker. Op sommege plaotse is 't foneem gans verdwene, in aander plaotse is 't evels nog latent aonwezeg en veurkump 'n historische h- de liaison. Wienie de /h/ es foneem gans verdwene is, kump de klaank [h] soms nog wel veur es neet-fonemische klaank. Ze veurkump daan de botsing vaan twie vocaole. Me zeet daan beveurbeeld ouse 'hoes' en is ouse 'zien hoes', meh wel me-h-ouse 'mien hoes' en ouch me-h-arm 'mienen erm'.
Sinds de Vreugmodernen Tied gief 't ouch e sociaol stigma tegen 't eweglaote vaan de h. Es gevolg daovaan is 't versjijnsel noe ouch in Ingeland op zie retour. In e paar Franse lienwäörd boe de h- wel steit meh vaanajds al neet woort oetgesproke is ze es hypercorrectie (her)ingeveurd. Zoedoende weurt 't woord herb 'kroed' noe in Ingeland es [hɜːb] oetgesproke, dewijl dat in Amerika nog [ɝb] is.
Streektaole in de Nederlen[bewirk | brón bewèrke]
In diverse streektaole vaan de Nederlen kump h-deletie ouch veur. Veural in 't zuidweste gief 't e groet aoneingeslote gebeed boe de h vaanajds al neet besteit. Wijer nao 't noorde is de h-deletie dèks beperk tot inkel plaotse of tot ein regio. De groetste vaan die regio's ligk in 't noordweste vaan de provincie Euverijssel.
Wes- en Oos-Vlaoms[bewirk | brón bewèrke]
In zoewel 't Wes-Vlaoms es 't Oos-Vlaoms kump de h neet veur. Al in 't Aajdnederlands zuut me dao-euver oonzekerheid, en in 't Middelnederlands vaan d'n daartienden iew weurt ze al zoeget consequent weggelaote. Ze versjijnt dèks um hiaote tösse twie klinkers te völle, beveurbeeld in vrijhe. Dat hoof neet te beteikene tot dao 'n h gekloonke heet; mesjiens waor 't allein mer e middel um twie syllabe vaanein te sjeie.
't Ewegvalle vaan 't foneem h maakden 't meugelek tot de /ɣ/ verzwaakde tot 'n [ɦ]. Dit is hiel algemein in 't Wes-Vlaoms (en get boe de Wes-Vlaominge ouch um weure oetgelache) en kump ouch in 't weste vaan Oos-Vlaondere veur. Sinds inkel decennia huurt me 't ouch dèkser in Gent ('Hent').
Ziews[bewirk | brón bewèrke]
In 't Ziews is de h- ouch eweggevalle; Goeree-Euverflakkee is de insegste oetzundering. 't Gebeed stoont vreuger oonder zoewel Vlaomsen es Hollandsen invlood; d'n ierste heet ziech hei zeker doen veule. Ouch in 't Ziews kin me 'n h-echtege oetspraok vaan de g hure; die is al in de zèstienden iew opgeteikend.[1]
Op Goeree-Euverflakkee kump hei en dao ouch h-deletie veur. Oonderzeuk vaan Weijnen (1937) en Grootaers (1942) beweerde tot dit gol veur Goeree; Flakkee zouw devaan versjoend blieve.[2] Es dat al zoe waor, daan waor 't zeker neet algemein: de oteur vaan 't Woordenboek der Zeeuwse Dialecten gaof gewoen 'n h op veur 't Goerees. In 't Flakkees kin ze evels wel ewegvalle: dit is of waor 't geval in Achthuizen en bij de kathelieke in Oude-Tonge en liekent te koume door Braobantsen invlood.[3]
Braobants[bewirk | brón bewèrke]
De mieste Braobantse dialekte kinne ouch h-deletie, meh dao is ze wel joonger es in 't Vlaoms. 't Gief aonwiezinge tot dit versjijnsel dao langen tied gol es iejer steidelek; deils is dat nog ummer zoe.
H-deletie kump veur in 't Antwerps (zoewel 't Stad-Antwerps es 't striekdialek wat zoe weurt geneump), in veeroet de mieste Zuid-Braobantse dialekte, in 't Markizaots en in 't Baronies. 't Oontbrik in 't Midde-Braobants, 't Oos-Braobants en gooddeils in 't Kempes. 't Getelands is euver de kwestie verdeild: veural de dialekte roond Tiene doen draon mèt.
Dit is de situatie wie ze roond 1940 waor, volgens de oonderzeuke vaan Weijnen en Grootaers die bove bij 't Ziews zien aongehaold. Wie me dit in de jaore '80 veur 't Woordenboek van de Brabantse Dialecten góng oonderzeuke, bleek de situatie get veraanderd. Um te beginne waor de h-deletie versjene in plaotse boe ze vreuger neet veurkaom. Dat waore veural stei/stedsjes en versteidelekde dörper, wie Turnhout, Aarschot, Diest en Zoutleeuw. Aon d'n aandere kant waor de h bij väöl sprekers in 't deletiegebeed weer op d'n weeg trök: sprekers lete ze neet consequent mie weg. Me meint tot dit kump door d'n drök vaan de standaardtaol, die sprekers vaan 't Braobants dit foneem toch deit veule. Dèks hadde sprekers in 't ein woord wel h-deletie, in 't aandert neet. Dit gol trouwens ouch veur de plaotse boe h-deletie nui waor. In Nederland waor d'n trökgaank extremer es in 't Belsj: de informante oet Lage Zwaluwe en Zundert hadde de h zelfs gans herstèld. Aon allebei de kante vaan de landsgrens waor de h-deletie in de stei beter bewoerd es daoboete.[2]
Bij oonderzeuk vaan Taeldeman in 2005 bleek tot de h-deletie ziech in 't Getelands nog mie had verspreid: 't kaom noe ouch op 't platteland veur. In de Kempe daorentege liek de taolgrens neet op te sjuive.[4]
Hollands[bewirk | brón bewèrke]
In 't Hollands kump h-deletie allein in taoleilen veur, die sinds de negentienden iew ouch minder talriek zien gewore. Me huurt 't veural in vèssersdörper en veurmaolege vèssersplaotse, zoetot me kin dinke aon taolcontak mèt Ziewse vèssers. Allewijl kump h-deletie veur in 't Vlaardings, 't Schevenings, 't Noordwijks, 't Egmonds, 't Enkhuizers en 't Volendams. 't Schevenings en Noordwijks zien bekaans verdwene, en ouch 't Egmonds weurt bedreig. 't Vlaardings is de lèste hoonderd jaor hendeg verwaterd en vaan de h-deletie weurt gezag tot ze 'sterk op häör retour' is, meh roond 2000 nog noe en daan bij joongere te hure waor.[5] 't Volendams weurt evels nog volop gesproke.
Get wijer nao 't binneland huurt of hoort me h-deletie in Laren. Laren is veur zoewied v'r wete noets gans h-loes gewees; me liet de h mer noe en daan weg.[6][7]
H-deletie kump neet veur in 't nog vrij levendeg Katwijks, al gief Johan Winkler 't dao in de negentienden iew nog wel veur op. (De taol kin veraanderd zien, meh heer kin ziech ouch höbbe verdaold.) Wijer kaom h-deletie vreuger ouch veur in de stadsdialekte vaan Schiedam en Gouda. Bij Schiedam kin me dinke aon invlood oet Vlaardingen; veur 't Gouds moot me evels loere nao invlood oet de (Frans of verfrans sprekende) boveklasse. De h-deletie leek dao recent te zien ingeveurd: me voolt de lètter nog aon, zoetot sommege (neet alle) gevalle vaan sandhi oetbleve. In d'n twintegsten iew is de klaank [h] weer ingeveurd.[8]
Ouch 't noe oetgestorve dialek vaan Vlieland had h-deletie.
Nedersaksisch[bewirk | brón bewèrke]
In 't Nedersaksisch kump 't fenomeen veur in de Sallandse dialekte in en roond Kampen en Zwolle. Me meint dat dit trökgeit op de geweente vaan de hoeger klasse in die stei um mèt e Frans accent te praote. Me spraok de r brouwend oet en leet de h weg. Dit accent verspreide ziech denao es bezoonke cultuurgood euver de ganse stadsbevolking. Op 't platteland waor me neet geneig de nui oetspraok vaan de r euver te numme, meh de h-deletie verspreide ziech wel. Oetindelek reikde dit fenomeen zelfs tot op Urk (zuug Urkers) en Schokland.
Ouch in 't Veenkoloniaols is h-deletie opgeteikend, en wel in de oosteleke tongvel daovaan. Hei liekent dit versjijnsel evels sterk op zie retour; mesjiens is 't intösse al gans verdwene.
Limbörgs[bewirk | brón bewèrke]
In 't Limbörgs kump h-deletie wieneg veur. De Waolse dialekte aon d'n aandere kant vaan de taolgrens kinne wel 'n h, zoetot hei d'n invlood neet vaandan kós koume. Ouch de Antwerpse Kempe zörgde veur 'n groete barrièr. Wie bove al gezag woort roond 1940 de grens tösse wel en gein h-deletie door 't Getelands heer geteikend, kortbij meh neet in 't Limbörgs taolgebeed.
In 't WBD-oonderzeuk vaan de jaore tachteg bleek h-deletie evels wel veur te koume in Sintruin. D'n informant vaan die stad leet de h in e paar wäörd weg (ter verglieking: dee vaan Zoutleeuw deeg dat zoeget euveral).[2] Bij 't oonderzeuk vaan Taeldeman bleek zelfs 't bèste deil vaan 't Truierlands taolgebeed 'besmèt' geraak: h-deletie kump allewijl ouch in de dörper oet de umgeving vaan Sintruin veur.[4]
H-deletie is meugelek, meh neet dwingend, in 't Hessels ('t dialek vaan Hasselt). D'n dictionair dee vaan dat stadsplat woort gemaak hèt al Dieksjenèèr van ’t (H)essels, en bij alle ingeng die mèt h- beginne steit die lètter tösse häökskes.
Ouch kump of kaom h-deletie veur in 't dialek vaan Maasbree ('t Brits). In 't klaankmateriaol vaan 't Meertens Instituut weurt de lètter dao neet systematisch eweggelaote, meh wel dèks.[6]
Naome veur de lètter h[bewirk | brón bewèrke]
Es de lètter H de bijbehurende oetspraok verluis, kin me 'm neet mie mèt 'ha' beneume. In de Romaonse taole gebruuk me naome wie acca (Italiaons), ache (Frans) en agá (Portugees). Ouch in de dialekte vaan de Nederlen huurt me zoeget. Zoe spraok me veurheer in Gouda vaan de grôôte a (tegeneuver de kleine a, de lètter A),[8] en zeet me op Urk vaan Endriks A.[9] De Franse naom ache waor tot veur kort hendeg gebrukelek in Vlaondere.
Bronne[bewirk | brón bewèrke]
- ↑ Lo van Driel, Taal in stad en land: Zeeuws. Sdu uitgevers, Den Haag, 2004: p. 49
- ↑ 2,0 2,1 2,2 WBD: Inleiding Compleet (kaart 103)
- ↑ Van Driel (2004): p. 33
- ↑ 4,0 4,1 Dialectloket - Dialectkaarten
- ↑ Meertens Instituut - De Nieuwe Winkler: Vlaardingen
- ↑ 6,0 6,1 Chris De Wulf, "Procope van de 'h-'" in: Taal en tongval : Tijdschrift voor taalvariatie, 55:216-231
- ↑ Meertens Instituut - De Nieuwe Winkler: Laren. In dit veurbeeld vint me uis neve huis.
- ↑ 8,0 8,1 A.P.M. Lafeber, Het dialect van Gouda. Oudheidkundige kring "Die Goude", Gouda, 1967
- ↑ Urker Uitgaven - Een eigen taal