Naordelik Oes-Limburgs
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Remunjs, es te dit dialek sjpriks.
't Noordelek Oos-Limbörgs is 'n gróp Limbörgse dialekte in de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten. In dees indeiling maak 't, same mèt 't Zuielek Oos-Limbörgs, 't Oos-Limbörgs oet. De dialekte boe 't um geit weure gesproke in 't midde vaan Nederlands Limbörg. Ouch in Duitsland gief 't dialekte mèt dezelfde kinmerke; umtot 't WLD ziech dao neet mèt bezeghèlt, zien die evels neet mètgenome. Wie de mieste oonderdialekte vaan 't Limbörgs is de gróp op details hendeg divers; vaanzelfsprekend zien aander indeilinge dinkbaar.
Umvaank
[bewirk | brón bewèrke]'t WLD rekent de volgende plaotse daan wel tongvel tot 't Noordelek Oos-Limbörgs:[1]
Kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]Vörmingshistorie
[bewirk | brón bewèrke]'t Gebeed boe Noordelek Oos-Limbörgs weurt gesproke is door de iewe heer rillatief geïsoleerd gewees. 't Waor al-evel good bereikbaar euver de Maos, meh 't had beperkde economische beteikenis en 't hoort neet bij groeter len. Op get korte periodes in d'n Tachtegjaoregen Oorlog nao heet 't tot 1815 neet bij Nederland gehuurd. Ouch bleef 't gebeed gooddeils versjoend vaan Braobantsen invlood; zelfs in vergelieking mèt 't Zuielek Oos-Limbörgs is 't Braobants/Zuid-Nederlands elemint mer klein.
Remund waor door de iewe heer wiedoet de belaankriekste stad in 't gebeed. Door de geringen invlood vaan boetenaof kós dees rillatief klein stad häören invlood in e groet gebeed doen gelle. Väöl taolveranderinge in die stad voonte op 't platteland al gaw ingaank. Bij aander dinger, wie de 'Hollandse' ee/oo of de 'Franse' ie, booj 't platteland evels mie verzat; zoe oontstoont 'n tegestèlling tösse Remund en de dörper drumheer.
Algemein
[bewirk | brón bewèrke]Wie veeroet de mieste soorte Limbörgs kint 't Noordelek Oos-Limbörgs -ch in eder geval de wäörd ich, ouch, mich, dich, óch, meh neet op aander plaotse boe vreuger 'n -k stoont (make en neet maache). Ouch zien alle dialekte in dees gróp, nao de definitie die me aonhèlt, toentaole daan wel toenaccenttaole. Neet allein kinne lèttergrepe twie toene höbbe, de toene zien ouch vaan belaank veur de beteikenis vaan e woord (in tegestèlling tot beveurbeeld 't Wieërtlandjs, boe dat lèste neet 't geval is).
Wie alle Oos-Limbörgse en sommege Midde-Limbörgse dialekte is de Oergermaanse *ū 'n oe gebleve: me zeet hoes en neet huus, huis of nog get aanders. Zjus 'tzelfde gelt veur de aw *ī: me zeet ies en neet ijs of get soortgelieks. De Aajdnederfrankische twieklaanke ie en uo zien ee en oo gewore: me zeet beer en good, neet bier en goed. In Hèrkebósj zègke ze vaanajds beier en goud, zjus wie ze dat in Zitterd doen.
In tegestèlling tot zoewel 't Wes-Limbörgs es 't Zuidoos-Limbörgs heet 't Oos-Limbörgs ei en ou in de mieste wäörd boe 't Nederlands ee en oo en 't Hoegduits ai en au heet. Me zeet hei daorum bein en oug, neet been en oog.
De grens tösse Oos-Limbörgs en Midde-Limbörgs weurt gevörmp door de Panninger Linie. Dat wèlt zègke tot me in 't Oos-Limbörgs sjlaop, sjpraok en sjtein zeet. Mofert is de insegste plaots in dit gebeed boe me slaop, spraok en stein kint. Umtot dit 'n enclaaf is, en umtot Mofert in väöl aander dinger wel mèt 't ooste mètdeit, weurt 't Mofers toch bij 't Oos-Limbörgs getèld.
't Wäördsje doe weurt algemein in ier gehawwe; geer etc. is allein beleefheidsvörm en mievoud.
Bezunder
[bewirk | brón bewèrke]In 't Noordelek Oos-Limbörgs weurt bekaans euveral gemouilleerd, dewijl dat in de mieste Zuielek Oos-Limbörgse dialekte neet gebäört. Remund is 't middelpunt vaan e groet, groof-eweg cirkelvörmeg gebeed boe me hóndj, ki(e)ndj en henj zeet, en dèks ouch geldj. Tegele en Belvend zien oetzunderinge: hei weurt neet gemouilleerd meh gegutturaliseerd (hónk, kink, heng).
De vocalisering vaan de -l- nao 'n a- of o- en veur 'n -d of -t, die in 't zuie algemein is, is in 't Noordelek Oos-Limbörgs väöl beperkder en wezelek aanders. Tot in de negentienden iew kaom ze allein veur in verboge vörm vaan bijveugeleke naomwäörd; d'n oonverboge vörm heel de -l- (ald > einen aje man, ein aaj vrouw). Ouch noe nog vint me die -l- nog in aander woordsoorte: ald is aad gewore, meh bald en zalt zien gebleve. Ouch bij aofleiinge zuut me dat versjèl. Vergeliek:
| Remunds | Zitterds |
|---|---|
| aad, aje | awd, awwe |
| elders | awwesj |
| zalt | zawt |
| haje | hawwe |
In Midde-Limbörg weurt euver 't algemein det gezag, in tegestèlling tot 't zuielek dat.
't Limbörgs gerundium op -entaere kump in 't Noordelek Oos-Limbörgs bekaans neet veur. Mofert is de noordelekste plaots boe me 't huurt. Me zeet dus Lachendj beldje hae mich, en neet Lachentaere belde hae mich.
Intern versjèlle
[bewirk | brón bewèrke]Wie bove al opgemerk deit Mofert in e paar dinger neet mèt. Ouch Tegele en Belvend oonttrèkke ziech aon e belaankriek kinmerk, umtot ze neet mouillere.
Wijer versjèlle zitte in de sjerplang ee en oo. In de mieste Limbörgse dialekte klinke die es ieë respectievelek oeë: hieër, kieës, twieë en doeës, kroeën, oeër. Ouch in dit gebeed huurt me dat väöl. In Remund evels (wie trouwens ouch in Zitterd) heet me die vervaange door de 'Nederlandse' klaanke ee en oo: heer, kees, twee; doos, kroon, oor. Sommege dörper in de umgeving höbbe dat euvergenome, aandere verzètte ziech daotege of goon pas in de lèsten tied nao de Remundse klaanke. E paar plaotse in de Roerstreek kinne de sjerplang oo es oea. In (awwerwèts) Posters klinke de drei ooneigeleke diftonge es ie(j), oow en euj.
In Remund höbbe väöl wäörd mèt 'n korte i dèks 'nen ie-klaank. Zoedoende weure Remundenere bespot mèt 't zinneke Pies mer in de piesbak, kiendj, mer neet op 't brood! In de umgeving kin dat zinneke klinke wie Pis mer in de pisbak, kindj, mer neet op 't broead!