Toeanen in 't Limbörgs
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Limbörgs is 'n toeanspraok mit pitch-accent die óngersjied maak tösse twieë houftoeane, de sleiptoean (aangegaeve mit "~") enne stoeattoean (aangegaeve mit "\"), naeven e neutraol toeanverloup (aangegaeve mit "*"). 't Limbörgs huuertj hiebie toet 'n groeate groep aan streekspraoke, worónger 't Ripuarisch en 't Luxembörgs, die ouch bitonaal zeen. 't Guuef, aafhenkelik van welch dialek 't betröf, toet mieër es doezjendj minimaal pare, worónger in lieënwäörd (dink aan: "'nen diagona\len hook" en 't mieëveljig zelfstenjig naamwaord "diagona~le"), euvere waordsaortgrens ("'t groeat la~ndj" en "de vleger la\ndj"; "de vle~ge vle\ge róndj in 't hoes") en verveuginge ("ich zee\n" en "veer zee~n"). De exakte oetspraok vanne toeane varieertj van dialek toet dialek, meh de distributie van sleip- en stoeattoean de waord is rilletief egaal in alle dialekte; det wil zègke det wo beveurbeeld 't Mofers 'ne sleiptoean haet, 't Mestreechs dem inne meiste vel ouch dao zal höbbe.
In 't Limbörgs kómme de toeane eigentlik allein veur op (semi-)beklemtoeandje littergrepe; ónbeklemtoeandje littergrepe kinne gein toeane drage. In taengestèlling toet sómmige Scandinavische spraoke, wie 't Zweeds, kinne monosyllabische wäörd (wäörd mit ein littergreep) waal e toeanversjil höbbe; in 't Zweeds kan det allein bie wäörd mit mieëder littergrepe. E biezunjer kènmirk veur toeanspraoke waat 't Limbörgs mit 't Zweeds deiltj is det 't tonaal beteikenisóngersjied haet, dewiel toeanhuuegdje ouch 'n rol speeltj in intonatie. Al lieke de versjillendje intonatievörm in 't Limbörgs kleinder te zeen es in 't Algemein Nederlandjs.
Sómmige dialekte höbbe door klankverangeringe gein minimaal pare mieë die door toeanóngersjied waere gemaak. Hie-ónger vallen 't Èèsjdes, 't Wieërts en versjillendje Naord-Limbörgse dialekte. Dees dialekte höbbe de stoeat- en sleiptoeane aevel nag waal in versjillendje maote bewaardj; ze zeen allein neet mieë beteikenisóngersjeiendj.
Oearsprónk
[bewirk | brón bewèrke]'t Guuef gein eindujige verklaoring veuren oearsprónk vanne toeanen in 't Limbörgs enne verwantje spraokvariëteite. De verklaoring die 't bèste liek te passe haet te make mit apokope ('t ewegvalle van klenk) en verlinging van kórte klinkers. Me kan drie fase óngersjeie wodoor de toeanóntwikkeling is gegange: 1. neet-hoeag lang klinkers (wie "ao", "ee" en "oo") en neet-hoeag-sloetendje diftonge (de óneigelike diftonge wie "ieë" en "oea") kriege stoeattoean; 2. hoeag lang klinkers (wie "ie" en "oe") en hoeag-sloetendje diftonge (wie "ei" en "ou"), verlingdje klinkers oet VC-clusters (kórte klinker gevolg door 'ne korte mitklinker) en kórte klinkers mit tautosyllabische sonorante (wobie 'ne sonorant drek oppe klinker volg en bie dezelvendje littergreep huuertj, wie in 't waord "handj") kriege sleiptoean; 3. apokope van -ə en sómmige mitklinkers, es ouch synkope binnen e waord verangertj wäörd mit sleiptoean in wäörd mit stoeattoean.
Op gróndj van dees óntwikkelinge kónne sleip- en stoeattoeanen allein veurkómmen in littergrepe mit lang klinkers, diftongen of kórte klinkers die gevolg waere door tautosyllabische sonorante. De euverige littergreeptypes, dus kórte klinkers zónger tautosyllabische sonorante, kriegen autematis 'ne neutralen toean.
Sleiptoean
[bewirk | brón bewèrke] Betrach Sleiptoean veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
De sleiptoean (ouch waal strektoean of accent I; aangegaeve mit "~") hèltj in 't Mofers in det de toeanhuuegdje geleielik aan hoger wuuertj en oppen ènj snel stieg. (zuuch ouch 't bild hienaeve)
De sleiptoean is veur e deil 't rizzeltaot van verlinging van oearsprunkelik kórte klinkers, wie in 't waord "daa~g" det van 't Oergermaans *dagaz kump mit VC (kórte klinker, kórte mitklinker) en 't waord "sjee~p" det van *skipą aafkump. Hiebie is 'nen oearsprunkelik kórte klinker in 'n aope littergreep verlingk mitte sleiptoean es gevolg. In 't Nederlandjs vindj me hie in monosyllabische wäörd euverwaegendj kórte klinkers trögk, wie dag en schip.
't Guuef aevel ouch e groeat aantal wäörd (veer gruup) die anger regele völge. Zowie sleiptoean höbbe dewiel die oearsprunkelik (1) 'ne lange klinker of (2) 'nen diftong hawwe; veurbiljer zeen (1) "hoe~s" en "tie~d" die 'nen hoeage klinker höbbe, /u:/ en /i:/ en (2) "bou~m" en "stei~n" die 'ne stiegendjen diftong höbbe dae sluutj op 'nen hoeage klinker, /ɒu̯/ en /ɛi̯/. De anger twieë gruup zeen (3) wäörd mit 'ne kórte klinker wobie de beklèmtoeandje littergreep ènjig op 'ne sonorant (/m/, /n/, /l/, /r/, en /ʎ/ "l(j)", /ŋ/ "n(g)" en /ɲ/ "n(j)" in bepaoldje clusters) of e cluster det aanvèngk op 'ne sonorant, wie "ba~ndj" en "ri~nk" en (4) wäörd mit 'ne neet-hoeage lange klinker wobie 'n -n is toegeveug gewaore (epenthees), wie "knee~n" van Oergermaans *knewą via Aadnederlandjs *knio en "sjoo~n" van *skōhaz via *scuo. Dees toeveuging van 'n -n haet de óntwikkeling van 'ne stoeattoean, waat me waal zów verwachte bie 'ne neet-hoeage lange klinker, nao 't sjientj taengehaje of trögkgedrejdj.
Kómbinaasjes van dees oetzunjeringe vindj me beveurbeeldj in 't waord "aa~d", det van 'n ajer vorm *ald aafstamp. Volges de regele haet 't waord *ald 'ne sleiptoean; 't is jummers 'n littergreep die ènjig op 'ne tautosyllabische sonorant (nummerke 3 inne alinea hiebaove). Doe deze sonorant, de /l/, verzwónj woort de klinker verlingk en d'n oearsprunkelike sleiptoean euvergedrage nao de klinker. Inne umlautsvorm vindj me nag d'n oearsprunkelike sonorant trögk, dink mer aan 't waord "e*ljers". Dit waord haet aevel 'ne neutralen toean, went de littergreep ènjig taalkóndig gezeen neet op 'ne sonorant mer oppe kórte klinker: /'æ.ʎərs/.
Apokopering haet t'rveur gezörg det toeanwusselinge döks veurkómme bie verveugingen en verbuginge. E groeat deil hievan zeen minimaal pare. E veurbild hievan zeen de väöle zelfstenjige naamwäörd die 'n inkelvaad mit 'ne sleiptoean höbbe en e mieëvaad mit 'ne stoeattoean, wie "be~rg" en "be\rg", "daa~g" en "daa\g" en "knie~n" en "knie\n". Zölke toeanwusselinge kómme biezunjer väöl veur bieje umlaut, wie "ba~ndj" en "be\nj", "bou~m" en "bui\m" en "sta~l" en "ste\l".
Mer ouch in anger waordsaortklasse guuef 't vergeliekbare toeanwusselinge, wie bie wirkwäörd: "ich gao\n" taenge "veer gao~n"; bie adjektieve: "broe~n" (predikatief mennelik/vrouwelik) taenge "broe\n" (attributief vrouwelik) en "broe\nder" (comparatief); bie biewäörd "dao~" taenge "dao\roppes" (of "dao\haer"); in tèlwäörd "ei~ne" (mennelik) taenge "ei\n" (vrouwelik); en in aanwiezendje veurnaamwäörd: "dae~" (nominatief) taenge "dae\n" (obliquus). Me mót hiebie waal opmirke det väöl van dees toeanwusselinge aventoe bepirk zeen toet bepaoldje dialekte. Zoea haet 't waord "dao\" sóms stoeattoean in sómmige dialekte (worónger 't Mofers) en kump 't waord "dae\n" in väöl dialekte neet (mieë) veur.
Stoeattoean
[bewirk | brón bewèrke]| Betrach Stoeattoean veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
De stoeattoean (ouch waal valtoean of accent II; aangegaeve mit "\") hèltj in 't Mofers in det de toeanhuuegdje ieëstes hoger wuuertj, meh den vèltj. De klanklingdje is ouch e klei bietje kórter es bie 'ne stoeattoean. (vergeliek 't bild hienaeve meh mit det van daojuus)
De stoeattoean kump van netuur veur in wäörd die (1) oearsprunkelik 'ne neet-hoeage lange klinker hawwe, wie in "bee\r", "hoo\k", "maa\g" en "slao\pe", dus historisch /e:/, /o:/, /a:/ en /ɒ:/ (en de umlautvörm /ø:/ eu, /ɛ:/ ae en /œ:/ äö), me mót hiebie waal opmirke det dees klenk döks ouch e rizzeltaot kinne zeen van klinkerverlinging (zuuch "#Sleiptoean") en döks dus ouch 'ne sleiptoean kinne höbbe; wiejer kump 'ne stoeattoean veur bie wäörd die (2) 'ne vallendjen diftong höbbe dae op 'ne neet-hoeage klinker sluutj, wie in "doea\d", "ieë\re" en "struue\", dus inne Moferse oetspraok /uɑ̯/, /iæ̯̈/ en /ʉæ̯̈/. 'n Anger groep mit stoeattoean is de groep die (3) littergrepe haet die ènjige op -aw, wie "bla\w" en "gra\w", dus /ɑu̯/, óndanks det dezen diftong sluutj op 'nen hoeage klinker. Döks haet dit mitte etymologie van 't waord te make, de veurbeeldwäörd hawwe oearsprunkelik namelik waal 'ne lange, neet-hoeage klinker, in 't Oergermaans *blēwaz en *grēwaz; anger wäörd wie "kla\w" höbbe te make gekrege mitte litste kattegorie, namelik (4) wäörd mit 'ne langen hoeage, of kórte klinker mit stoeattoean (eigentlik 'n assebakkattegorie).
't Waord "kla\w" kump namelik van 't Aadnederlandjs *klawa. Doe dao de litste klinker is eweggevalle, bleef 'ne stoeattoean euver. Dit percès hètj apokopering. Apokopering vèltj, in versjillige subkattegorieje, óngere veerdje kattegorie, same mit nag twieë klein kattegorieje. Dees veerdje kattegorie is de groep van wäörd die oearsprunkelik 'ne langen hoeage, of kórte klinker hawwe, meh toch 'ne stoeattoean höbbe gekrege. De vief subkattegorieje zeen: (4a) apokope van ónbeklemtoeandje klinkers, historische -ə, wie in "bie\" ('t insek), "doe\f", "ka\n" (veur tieë of water in te doon) en "ou\g", bie dees wäörd is de litste klinker eweggevalle en veur det te compensere óntsting 'ne stoeattoean. Bie dees wäörd kinne ouch kómbinaasje veurkómme wie 't waord "ae\rd" det oearsprunkelik 'ne kórte littergreep haw die is verlingk en daonao door apokopering toch 'ne stoeattoean haet gekrege; (4b) apokope van 'ne mitklinker, wie -b in "la\m-" van Oergermaans *lambaz of -n in "stè\r"; (4c) apokope van 'n ganse littergreep (synkope), wie "wae\r" vanoet 'n hypothetische vorm "wae~der"; (4d) lenitie (vocalisering) van -d-, wie in "rie\je", meh döks ouch in anger wäörd mit 'ne langen hoeage klinker gevolg door 'ne semivocaal en nag 'n littergreep, wie "boe\we". Dit zörg sóms veur minimaal pare wie "ich boe\w" taenge "ich wirk inne boe~w"; (4e) labialisering vanne klinker, wie in "sju\ve". Dit waord haet noe 'nen hoeage lange klinker, meh vreuger neet. 't Kump namelik van 't Oergermaans *skeubaną; dees -eu is algemein "ee\" in 't Limbörgs, vergeliek: "dee\f" van *þeubaz, "dee\p" van *deupaz en "lee\ch" van *leuhtą.
Juus wie bieje sleiptoean guuef 't ouch toeanwusselinge inne verbuging van wäörd mit 'ne stoeattoean; hiebie verangertj de stoeattoean in 'ne sleiptoean. Väöl veurbeeljer kan me vinje inne groep van wäörd die stoeattoean höbbe in 't inkelvaad vanwaenge apokopering, meh die d'n oearsprunkelike sleiptoean höbbe biehaje in 't mieëvaad, wo gein apokopering haet plaatsgevónje. E veurbeeld hievan is "doe\f" taenge "doe~ve". Vanwaenge de hoeage, lange klinker "oe" /u:/ verwach me 'ne sleiptoean, mer 't waord "doe\f" haet 'ne stoeattoean, vanwaenge apokopering. De oearsprunkelike sleiptoean is aevel bewaardj gebleve in 't mieëvaad "doe~ve", ómdet dit waord gein apokopering haet doorgemaak.
't Liek d'r op det 't toeveuging van suffices ouch 'ne stoeattoean veroearzaak in sómmige vel, wie "wie~d" taenge "wie\dje" en "la~ndj" taenge "le\ndje". Ouch in wirkwäördelike vörm van zelfstenjige naamwäörd vindj me dit trögk, wie in "sjoe~m" taenge "sjoe\me". In dit litste val contrasteertj 't wirkwaord "sjoe\me" mit 't mieëveljig zelfstenjig naamwaord "sjoe~me" es e minimaal pare.
Apokopering en toepassing van toeanwusselinge op modern lieënwäörd haet t'rveur gezörg det 't nag väöl mieë minimaal pare guuef, wie "frae~ze", 't mieëvaadj van ein "frae\s" taengeneuver 't wirkwaord "frae\ze".
Wiejer guuef 't veurbeeljer van toeanwusselingen in anger waordsaortklasse wie inne adjektieve: "hoea\g", "ho~ger" en "hoo~gste", wobie me in 't Mofers zelfs 'n verangering vanne klinkerkwaliteit kan zeen (diftong taenge monoftong); en inne biewäörd: "we\lch" taenge "we~lfer" ("waat veur").
Es litste is 't wichtig op te mirke det döks rilletief recèntelik klein verangeringe höbben opgetraoje. E veurbeeld in 't Mofers is 't biewaord "wee\r" (es in: "Sinterklaos kump eder jaor weer".) det allewiel mit 'ne sleiptoean es "wee~r" wuuertj oetgespraoke. De vorm mitte stoeattoean kump euverèns mitte etymologie: namelik 'n VC-littergreep die dus ieës is verlingk gewaore toete hypothetische vorm "*we~der" en den door synkope 'ne stoeattoean haet gekrege, dus "wee\r". 't Aantal wäörd die op zón meneer van stoeattoean nao sleiptoean zeen gegange liek aevel behuuerlik lieëg te ligke.
Neutralen toean
[bewirk | brón bewèrke]
't Guuef meh twieë toeane die contrastief zeen en minimaal pare tewaegbringe. De neutralen toean (aangegaeve mit "*") sleit den ouch op 't toeanverloup wie det veurkump in wäörd die gein tonaal contraste kónne drage. 'ne Neutralen toean is óngevieër aeve lang es de stoeattoean mer haet gein specefieke verangering vanne toeanhuuegdje. Hae kump veur in twieë vel: (1) wäörd mit 'ne kórte klinker wobie de beklèmtoeandje littergreep geine sonorant bevatj, wie in "bó*k", "ka*t", "toe*t" ("tó*t") en "wè*t"; en (2) e mieëlittergrepig waord wobie de beklèmtoeandje littergreep taalkóndig gezeen ènjig op 'ne kórte klinker, wie "begi*nne": /bə.'ɣɪ.ne/. Me kan ouch wäörd wie "rie\je" bie dees kattegorie veuge, meh vanwaenge bepaoldje verveugingsvörm die euverdudelik 'ne lange klinker mit stoeattoean höbbe, wie "ich rie\j", kan dit waord 't bèste waeren ingedeildj bieje wäörd mit stoeattoean. Väöl brónne bestempele wäörd wie "begi*nne" ouch es wäörd mit stoeattoean, meh wäörd wie "mi*sse" neet (worónger Bakkes). Det kump ómdet de ieëste groep waal 'ne stoeattoean haet in verveuginge (vanwaenge de sonorant), wie "ich begi\n"; 't versjil mit "rie\je" ligk d'rin det bie 't litste waord 't neet gans dudelik is of 't waal ech euver 'ne neutralen toean geit.
Wie al gezag is de raeje veur 't gebroek vanne stoeattoean in wäörd wie "begi*nne" wo de gróndjvorm 'ne neutralen toean haet 't feit det verbaoge of verveugdje vörm döks 'ne stoeattoean höbbe, wie "bi*nje" taenge "bó\nj" en "va*lle" taenge "ich va\l" en "doe vè\ls". Dit is aevel neet ummer 't geval. Zoea guuef 't 't waord "kó*mme" det waal "ich kó\m" haet, mer ouch "kó~m!" (imperatief) en "doe ku~ms", en ouch 't waord "kó*nne" det "ich/hae ka~n" haet. Döks is de neutralen toean ouch e rizzeltaot van 't ewegvalle van 'nen obstruent in e waord mit sleiptoean, wie "ki~ndj" taenge "ki*njer" en "wi~ldj" taenge "wi*ljer" ("nj", "lj" etc. waeren es eine spraokklank gezeen: /ɲ/, /ʎ/ etc.). In kómbinaasje mitte verangering van sleiptoean nao stoeattoean op gróndj van suffixering is 't zoea meugelik det al de drie vörm van toeanverloup veurkómme inne verbuging van bepaoldje wäörd, wie in "la~ndj" mit sleiptoean, "le*njer" mit neutralen toean en "le\ndje" mit stoeattoean.
Etymologisch gezeen kómme de meiste wäörd mit 'ne neutralen toean veur oearsprunkelike VC:-littergrepe (kórte klinker, lange mitklinker). 't Guuef doch ouch 'n hieël klein groep van wäörd die van VC-littergrepe kómme, meh gein klinkerverlinging höbbe gekrege, wie "ba*kke" van 't Oergermaans *bakaną en "kó*mme" van *kwemaną via *kumaną. In bei vel zów me eigentlik 'ne sleiptoean verwachte inne vörm "!ba~ke" en "!kao~me". Me mót hiebie waal opmirke det dees geminatie (mitklinkerverdóbbeling) al óntsting inne Proto-Wèsgermaanse periood en ouch trögk is te vinje in 't Nederlandjs, Duutsj, Fries en (gedeildjelik) 't Ingels; en daodoor veur 't óntwikkele van 't Limbörgs tonaal systeem.
'n Apaarte kattegorie wäörd mit 'ne neutralen toean is in väöl dialekte (meh neet in alle) pas recèntelik óntstange vanwaenge de verangering van rollendje r /r/ nao kael-r /ʁ/. De rollendje r is 'ne sonorant en kan dus toeanhuuegdje drage; de kael-r is inne meiste dialekte 'ne fricatief of approximant en kan det neet. Hiedoor höbbe wäörd wie "hert" döks gein ech toeanverloup mieë. (Ouch Bakkes leet in dees groep wäörd de toeanen eweg in zie waordebook.) De toeane zeen aevel waal bewaardj gebleve bie wäörd die ènjige op allein 'n r of 'n r mit 'ne sonorant, wie "ke\r" en "de~rm" taenge "de\rm". 't Geit dus mit naam ómme clusters "rt", "rd", "rs" etc. Me mót opmirke det 't waord "hert" mesjiens waal gein ech toeanverloup haet, meh det 't mieëvaad "he~rte" det nag waal haet, ómdet de beklèmtoeandje littergreep dao ènjig op 'n r: /hǽʁ.tə/.
Paragogische sjwa
[bewirk | brón bewèrke]| Betrach Paragogische sjwa veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
Ouchal liek 't op 't ieëste zich det 't gein toeancontraste guuef tösse de neutralen toean enne anger toeane, is det neet gans richtig. 't Guuef allerdings gein minimaal pare inne nej zin van 't waord, namelik op waordniveau, meh waal op zatsniveau. Euvere waordgrenze guuef 't versjillendje veurbiljer van contraste. De wichtigste hievan is de zoea-geneumdje paragogische sjwa (dae veurnamelik veurkump in Midde-Limbörg). Paragogische sjwa is 'ne sjwa (/ə/ of get saortgelieks) dae optioneel kan waere toegeveug aan e waord mit 'ne sleiptoean en döks anen ènj van 'n zats steit veur die te benaodrökke. E veurbeeld hievan is 't zinke "Ja~n(-e), kó~m(-e), de paerd staon te wachte bieje sta~l(-e)."
De vorm "kó~m-e" haet dus 'ne sleiptoean dewiel de littergreep strik gezeen ènjig op 'ne kórte klinker. Hiedoor versjiltj 't zich vanne infinitief "kó*mme" die 'ne neutralen toean haet. De toeanverluip van dees twieë wäörd kan me in 't bild hienaeve vergelieke. Me kan zeen inne linkse raam det de toeanhuuegdje bie 't waord "kó*mme" betrèkkelik stabiel blief bie 'ne neutralen toean en det 't vervölges vèltj wen de angerdjen littergreep aanvèngk. Bie 'ne sleiptoean mit paragogische sjwa (de rechse raam) is de toean e bietje hoebbelig en vèltj t'r den e hieël klei bietje, meh neet zoea snel wie bieje neutralen toean.
Ómdet paragogische sjwa allein veurkump nao 'ne sleiptoean, guuef 't gein minimaal pare tösse wäörd mit 'ne neutralen toean en 'ne stoeattoean. (Hiedoor is 't samegroepere van dees twieë den ouch theoretisch meugelik.)
Secundair óntwikkelinge
[bewirk | brón bewèrke]In sómmige dialekte höbbe de toeane gezörg van 'n verangering vanne klinkerkwaliteit. Det hèltj in det de exakte oetspraok van 'ne klinker angester is wen d'r 'ne sleiptoean druueg es wen d'r 'ne stoeattoean druueg. Zoea versjille kan me inne meiste dialekte trögkvinjen in hieël klein maot (döks te min óm good waornumbaar te zeen), mer in sómmige dialekte haet dit groeate óntwikkelinge mitgebrach en sómtieds zelfs d'rveur gezörg det e dialek 't contrasterendje vanne toean gans haet verlaore.
E veurbild wobie de klinkerhuuegdje is aangepas is in 't dialek van Mechele. In dit dialek zeen de "ae" en "ao" verhoeag toet get inne buurt van "ee" en "oo" in 't val van 'ne stoeattoean (veer spèlle hie veur 't gemaak "èè" en "òò", meh die höbbe in anger dialekte döks 'n anger oetspraok). 't Toeancontras besteit hie nag ummer: de "ae~" en "ao~" waere nag ummer mit 'ne sleiptoean oetgespraoke, dewiel de "èè\" en "òò\" nag ummer 'ne stoeattoean höbbe. 't Versjil in de exakte oetspraok vanne betróffe klinkers is allein get grótter gewaore; anger klinkers zeen nag ummer contrastief oppen toean allein. Minimaal paren in 't Mechels zeen: "gèè\l wèè\g" taengeneuver "de wae~g is gae~l", "(èch) gòò\n" taengeneuver "(v'r) gao~n" en "(ein) nòò\l" taengeneuver "(twie) nao~le".
In 't Mestreechs haet zich ouch 'n óntwikkeling veurgedaon wobie de klinkerkwaliteit vanne stoeattoeanen is verangerdj. Hiebie is aevel neet de klinkerhuuegdje verangerdj, meh zeen lang monoftonge verangerdj in diftonge. Dit neump me ouch waal de Mestreechse braeking. Juus wie in 't Mechels is de toean waal behaje gebleve. In 't Mestreechs zeen allein de hoogste klinkers aangetas ("ie", "uu" en "oe" nao "ij", "ui" en "ou"/"oj"). Dit haet versjille opgeleiverdj wie "eine knie~n" taenge "twie knij\n", "iech sjrie~f", "diech sjrij\fs" en "heer sjri*f", "kruu~s" taenge "krui\ske" en "'ne wij\ze mins is wie~s". In 't naoberig-gespraoke Èèsjdes haet dees óntwikkele zich wiejer verbrèdj en zeen oetènjelik alle klinkers getróffe, wodoor gein echte minimaal pare door toeancontraste mieë waere gemaak.
'n Saortgelieke óntwikkeling es in 't Mestreechs kump ouch veur oppe Zelfkantj, in Zitterd en ómgaeving, oppe Boesj en in Hèrkebós. Hie vindj de zoea-geneumdje Zelfkantjse diftongering (of diftongeiering) plaats. In taengestèlling toete hoeag klinkers wie in 't Mestreechs zeen hie juus de middehoeag klinkers getróffe: "ee", "oo" en "eu". Dees klinkers waere gediftongeerdj wen die 'ne stoeattoean drage, zoea zaet me in 't Einikhoêzer dus det me eis goud mót zuike ("ieës good mót zeuke") en in 't Hèrkebósjer det me e pötsje beier mod drinke ("e pötje beer mót drinke"). Bie dit litste veurbild vèltj op det veur 'n -r d'n diftong eigentlik 'nen óneigeliken drieklank wuuertj door 't toeveuge van 'ne sjwa.
Taengeneuver dees verangeringe bieje stoeattuuen oppe diftonge en lang klinkers steit det in sómmige Heuvellandjse dialekte ouch de kórte klinkers waeren aangepas. Dit is beveurbild 't geval in 't Mestreechs wo väöl kórte klinkers mit sleiptoean waere verlingk; de sleiptoean blief hie aevel waal behaje. Inkel veurbiljer hievan zeen: "va~n → vaa~n", "ta~nd → taa~nd" (meh lit op 't mieëvaad det stoeattoean haet en dus gein verlinging: "te\n"), "ma~n → maa~n" (meh "ma\nslui" kórt en mit stoeattoean). In anger dialekte wuuertj dit troewes nag väöl breier toegepas. Bie twieëlittergrepige wäörd kump dit in 't Mestreechs meistes namelik neet veur, vergeliek "ki~nd → kee~nd" mit 't mieëvaad "ki~nder". Deze regel is aevel neet hieël sjerp, vergeliek 't wäördje "a~nder" zónger verlinging det veurkump naeve "aa~nder" mit verlinging; hie steit weer taengeneuver det de klinker in e waord wie "vera~ndering" noeatj wuuertj verlingk.
Brónne
[bewirk | brón bewèrke]- Bakkes, Pierre. "Mofers Waordebook." Montfort: Stichting Mofers Waordebook (2007).
- Gussenhoven, Carlos. "The lexical tone contrast of Roermond Dutch in Optimality Theory." Prosody: Theory and experiment. Springer Netherlands, 2000. 129-167.
- Gussenhoven, Carlos. "A vowel height split explained: Compensatory listening and speaker control." Laboratory phonology 9 (2007): 145-172.
- Kortlandt, Frederik. "The origin of the Franconian tone accents." Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 63.1 (2007): 1-3.
- Kroonen, Guus. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Brill, 2013.
- Pützer, Manfred. "Die Wortakzente von Beuren. Ein Beitrag zu wortprosodischen Strukturen in einer moselfränkischen Mundart." Phonus 1 (1995): 65-105.
- Vaan, Michiel de. "Towards an explanation of the Franconian tone accents." Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 51 (1999): 23-44.