Nederlandse literatuur

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Nederlandse literatuur is literatuur in de Nederlandse taol. Dit artikel beujt 'n euverziech, in de ierste plaots chronologisch, vaan de belaankriekste oontwikkelinge die de literatuur in 't Nederlands door de iewe heer höbbe gevörmp en gekinmerk.

Middeliewe

Heinric van Veldeke steit aon 't begin vaan de Middelnederlandse literatuur, al sjreef heer ouch in 't Middelduits.

't Aajdnederlands heet zoe good wie gein literatuur opgelieverd. Bekind woort de zin vaan Sisam (Hebban olla vogala), boe väöl lui de ajdste Nederlandse literatuur in zien. Mèt get goje wèl kinne twie negenden-iewse bezweringe ouch es volksliteratuur gelle. De Leidse Williram is wel literair, meh euverdujelek 'n vertaoling oet 't Hoegduits. De Wachtendonckse Psalme zien natuurlek Hebreeuwse literatuur.

Gesjreve Nederlandse literatuur begint pas nao d'n euvergaank nao Middelnederlands. In de twiede hèlf vaan d'n twelfden iew bleujt Heinric van Veldeke. Vaan häöm höbbe v'r de Eneide en e leve vaan Sintervaos euver. Nao e paar jaor evels trok Veldeke nao 't ooste, boe heer in 't Middelhoegduits góng sjrieve. In d'nzelfden tied versjijnt ouch 'n aander heilegeleve, de Reis vaan Sint-Brandaan.

In d'n daartienden iew kump 't Nederlands tot groete bleuj in de Zuieleke Nederlen. Gans in de geis vaan d'n tied is 't väöl religieus en feodaol werk wat versjijnt. Me moot daan dinke aon de mystiek vaan Hadewijch, zoewie aon ridderromans wie Karel ende Elegast en Walewijn. Tientalle Middelnederlandse ridderromans zien deils of gans bewoerd, dèks nao Frans veurbeeld. De mieste speule ziech aof in de hofhawwing vaan Sjarel de Groete of in de krink vaan de Graalridders. 'ne Gans bezundere ridderroman evels is de fabel Vanden vos Reynaerde, boe aon de hand vaan versjèllende bieste de missten in addelleke kring te kiek weure gezat. Dit book is vaan Vlaomsen oersprunk, meh woort tot wied boete de Nederlen populair - neet in de lèste plaots in Fraankriek.

In de veertienden en vieftienden iew bleve dees genres bestoon. Typerend is beveurbeeld de Beatrijs-legende, euver 'n vlöchtende non, en 't mystiek werk vaan Jan van Ruusbroec. In dezen tied kump de börgerij evels ouch sterk op, en mèt häör de börgerleke cultuur. In de Abele spelen, e begin vaan de Nederlandstaolege buuntraditie, zien veer serjeus speule, gesitueerd in keuninkleke milieus, gekoppeld aon veer sotternien (klöchte), die speule oonder 't volk. Ouch 't Gruuthuuse-handsjrif is e belaankriek documint vaan börgerleke literatuur. Mèt de opkoms vaan de rederiekerstraditie goon de börgers mèt regelmaot poëzie sjrieve. Sommege vaan hun hole dao-in e hoeg niveau. In de vieftienden iew kriege v'r Elckerlijc, 'n allegorisch verhaol euver de mins en d'n doed. Roond 1500 versjijnt 't verhaol vaan Marieken van Nieumeghen, wat in opzat rappeleert aon de Beatrijs. Dit werk versjijnt begin zèstienden iew in drök.

Zèstienden iew

De zèstienden iew is 'nen tied vaan euvergaank. Me geit door mèt de productie vaan rederiekerspoëzie, meh aander trends koume ummer mie de Nederlen binne. Zoe weure aon 't ind vaan d'n iew de ierste Nederlandse sonnètte gesjreve. Heiveur nump me ouch 't strakgetrokke ritmisch sjema oet 't Frans euver, wat de plaots innump vaan de losser veersregele oet de middeliewse lyriek. Feit is wel tot me daobij nog gein rekening hèlt mèt sterke en zwake (beklemtoende en oonbeklemtoende) syllabe, zoetot 't zèstienden-iews veers nao us modern idee hendeg maank geit.

De relizjieus twiste oet dezen iew höbbe e sterk stumpel op de poëzie vaan dezen iew geduid. Bekind bleef 't werk vaan Marnix van Sint-Aldegonde en de volkspoëzie vaan de Geuze. Aon d'n aandere kant stoont Anna Bijns, die ziech in häör gediechte sterk tege de prottestante oetsprik.

Zeventienden iew

Joost van den Vondel, de groetste Nederlandse sjriever vaan zienen tied, waor mèt zien groets opgezatte speule typisch veur de barokke literatuur.

't Begin vaan de zeventienden iew waor 'ne groete bleujtied veur de Nederlandse literatuur. De conventie vaan 'ne natuurleke klemtoen op sterke deile vaan de veersvoot kraog noe vörm, wat de poëzie e stök leesbaarder maak. Klassiek gewore zien veural buunwerke (in Nederland ummer in rijmend veers), wie die vaan Joost van den Vondel, P.C. Hooft en Gerbrand Adriaensz. Bredero. Vondel en veural Hooft hantere, in d'n tiedgeis, 'ne gelierde, jeh bombastische stijl mèt lang, euverlaoje zinne en väöl beeldspraok. Bredero daorentege sjrijf e stök volkser en gebruuk ouch hiel bewös de volkstaol. Dees sjrievers maakde ouch lyriek, die in hoeg aonzien stoont.

De sjrievers in kwestie waore allemaol verboonde mèt Amsterdam en stamde oet 't börgerlek milieu. Ze waore nog awwerwèts in de rederiekerskamer actief, meh zien veural geassocieerd geraak mèt 't Muiderslot, boe Hooft dros waor. Zoedoende sprik me vaan de Muiderkrink, boe ouch nog Roemer Visscher en dee zien twie dochters Anna en Tesselschade bij hoorte.

Door de bleuj vaan Amsterdam in deen tied weurt 't lastig um aander deile vaan 't land, laot stoon de Zuieleke Nederlen, mèt te numme in 'n historie vaan de Nederlandse literatuur. Daobij is 't bleujend Amsterdam ouch e centrum - internationaol zelfs - vaan de bookdrökkuns, wat allein mer mie sjrievers nao de stad trèk. Noe nog zitte zoeget alle literair oetgeverije vaan Nederland dao geconcentreerd.

Belaankriek is in eder geval Constantijn Huyghens, dee gebore weurt en doedgeit in D'n Haag. De Ziew Jacob Cats sjrijf moralistische epigramme die noe neet mie hoeg weure aongeslage, meh die toch vermelding verdene umtot ze drei iewe laank immens populair bleve, zeker ouch oonder 't (ummer dèkser gelètterd) gewoen volk. 't Gief ouch nog diverse kleinder diechters, dèks mèt ein of twie gediechte bekind gebleve, wie Jan Luiken, Jacobus Revius en Geertruid Gordon. Religie is in dees lyriek e populair thema. Daotegeneuver steit 'n sjat aon kleinburgerleke poëzie euver eerdse dinger, boe-oonder ouch e groet aontal 'veis' leedsjes. Pas de lèste jaore kump me detouw die ouch serjeus aondach te geve.

De roman stoont in de baroktied nog in lieg aonzien en waor in Nederland koelek bekind. Samuel van Hoogstraten, veural bekind es sjèlder, sjreef in 1650 evels mèt Schoone Roseliin of, de getrouwe liefde van Panthus d'n ierste Nederlandstaolege roman.

Achtienden iew

De literatuur vaan d'n achtienden iew is minder good geriep; de oteurs weure minder op sjaol geleze en de beuk zinder minder dèks herdrök. In eder geval raakde bombastische tragedies wie Vondel ze had gesjreve in gans Europa sterk oet de mode (al bleef me Vondel wel opveure); in plaots daovaan kaom de kemedie, die door zien aard al natuurlek vaan opzat is. De belaankriekste meister vaan de kemedie in de vreugen achtienden iew is Pieter Langendijk, vaan wee stökker wie Het wederzyds huwelyksbedrog nog wel tot de verbeelding spreke.

't Gaof ouch väöl diechters in d'n achtienden iew, die veur 't euvergroet deil evels neet bekind bleve. Veural Hubert Kornelisz. Poot en Jacobus Bellamy euverleefde de veraanderende modes, al zal me hun werk allewijl neet mie vinde.

Nao Van Hoogstraten zien Schoone Roseliin waor nog gein romantraditie op gaank gekoume. Wie deze kunsvörm evels in 't boeteland begós te loupe, kraog 'r in Nederland ouch naovolging. In 1782 versjeen de breefroman De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart vaan Betje Wolff en Aagje Deken. Rhijnvis Feith haolde mèt zien Julia 't sentimentalisme de Nederlandse literatuur in. Um die rei is zie werk allewijl gedateerd en neet zoe leesbaar es Wolff en Deken, meh historisch is 't vaan groet belaank.

Börgerleke, nationalistische en stiechteleke literatuur

Nicolaas Beets sjrijf es jongemaan de boondel Camera obscura en op latere leeftied próttestantse volkspoëzie. Allebei zien die op hun meneer kinder vaan hunnen tied.

De romantiek kump ouch Nederland binne, meh tot groete literatuur leide dat (nao meining vaan later generaties) neet. D'n diechter dee 't bekindste bleef is A.C.W. Staring. Ouch J.J.L. ten Kate sjrijf (get later) in 't romantisch ideaol, meh zien gediechte weure allewijl minder geleze. Hendrik Tollens begint ouch in de romantische traditie, meh evolueert later nao e börgerlek idioom. Al in de Fransen tied vertreujt heer e sterk nationalisme - heer is oonder mie d'n diechter vaan 't Wien Neêrlands bloed, 't vreuger Nederlands volksleed - nao 1815 geet daomèt door, dewijl heer ouch väöl euver hoeseleke oonderwerpe sjrijf (Biedermeier). Nao de modern smaak is ziene stijl bombastisch.

D'n tegehenger vaan d'n al-evel brave, meh wereldsen Tollens is Willem Bilderdijk, dee poëzie in d'n orthodox-próttestantsen trant sjrijf. In 't Nederland vaan de negentienden iew kump de orthodoxie sterk op. Me kin häöm zien es veurluiper vaan de dominees-diechters later oet deen iew, boevaan Nicolaas Beets en P.A. de Genestet de bekindste zien.

Beets sjrijf es jongemaan nog wel e prozawerk, de Camera obscura, 'nen ironische verhaolebundel dee ziech veural in studentekring aofspäölt en sterk versjèlt vaan 't stiechtelek werk wat heer later sjrijf. Ouch belaankriek veur de prozaliteratuur in deen tied is Jacob van Lennep dee oonder mie historische romans in d'n trant vaan Scott en oontwikkelingsromans in d'n trant vaan Dickens sjrijf.

Ouch in 't Belsj kump de Nederlandstaolege literatuur op, en mesjiens nog wel mie es in Nederland riech me ziech op nationalistische thema's. Dit heet alles te make mèt de opkoumende Vlaomse Beweging. Vaan Prudens van Duyse kump de oetspraok De tael is gantsch het volk. Albrecht Rodenbach sjrijf oonder mie Klokke Roeland, wat in Vlaondere populair zal weure es volkszaank. Hendrik Conscience sjrijf romans wie De leeuw van Vlaanderen.

Revoluties in de literatuur

Veurluipers: Gezelle en Dekker

Guido Gezelle huurt in zekere zin ouch bij de bove besjreve trends, meh moot hei toch apaart weure geneump. Ierstens umtot zie werk 't niveau vaan zien tiedgenoete oontstijg. Twiedens umtot 't sterk persoenelek is en dao-in versjèlt vaan 't rigide, op 't collectief geriech werk vaan de Vlaomse Beweging. Heer sjrijf in 'n hendeg persoeneleke sjrijftaol, gebaseerd op 't Wes-Vlaoms, die heer aonvölt mèt archaïsche wäörd en zelfverzonne neologismes. Zien natuurlyriek weurt hoeg gesjat.

Eduard Douwes Dekker, alias Multatuli, weurt bekind es polemische sjriever. Mèt zien hoofwerk, de Max Havelaar, heet heer veural e politiek doel (de Nederlanders veurliechte euver missten in Nederlands-Indië), meh 't book trèk ouch um zien artistieke verdeenste de aondach. De res vaan Dekker zie werk is minder bekind gebleve; allein d'n onvoltoejde roman Woutertje Pieterse bleef op d'n drökpeers. Multatuli waor d'n insegste sjriever dee vaan de Tachtegers ech waardering kraog.

De Tachtegers

Willem Kloos, 't arsjetyp vaan de gekwelden diechter, is eine vaan de veurnaomste Tachtegers.

Roond 1880 begint 't gróp diechters ziech aof te zètte tege alles wat de Nederlandse literatuur daan te beeje heet. Zeker tege de nationalistische en religieus poëzie, meh ouch tege de diechters vaan strofische, rapsodische gediechte in de romantische traditie. Liever opteert me veur de 'zuver sjoenheid', dat wèlt zègke kuns um de kuns. Ouch kriege strakke vörm sterk de veurkäör; populair is 't sonnèt. 't Taolgebruuk is oetgesproke poëtisch ('t neig nao 'absolute poëzie') en ouch al daorum nog archaïscher es daoveur al 't geval waor. Me is dees sjaol vaan diechters de Tachtegers goon neume.

Veurluiper vaan de Tachtegers waor de joonkgestorve Jacques Perk, dee in zien sonnèttereeks Mathilde 't veurbeeld stèlt veur alles wat die generatie kinmerk. Ziene getrouwste naovolger is Willem Kloos, dee ziech compleet tot 't sonnèt bepaolt e paar vaan de allerbekindste Nederlandse gediechte heet gemaak. Herman Gorter weurt bekinder mèt de Mei, wat oondaanks zienen epische vörm en dito proporties toch lyrisch vaan aard is. Frederik van Eeden sjrijf vrij veerze en wiek daomèt vaan de vörmideaole aof; heer deilt evels hun ideaol vaan individueel expressie en 't naojage vaan zuver sjoenheid.

De Negentegers

De Tachtegers zörgde veur 'n revolutie in de Nederlandse literatuur. Toch deilde neet edereine, ouch neet de aonkoumende diechters, hun ideaole. 'n Aontal diechters voonte de Tachtegers väöls te esthetisch en te wieneg emotioneel. Diechters wie J.H. Leopold en P.C. Boutens lete de streng vörmeise weer get los en sjreve in expressieve taol euver hun emoties. Zij kaome bekind te stoon es de Negentegers.

De roman roond 1900

De revoluties in de literatuur zörgde ouch veur 'n nui opleving vaan de roman. De groetste sjriever vaan dezen tied is zeker Louis Couperus. Heer sjrijf oonder mie psychologische romans mèt personnages in veurnaom Haagse milieus, Indische romans, kunsvertèlselkes, keuningsromans en antieke verhaole. Allemaol deile ze hunne groete zörg veur esthetiek: de zinne zien in e verheve taolgebruuk gestèld en de zintuigeleke woernumming weurt breid besjreve. Heer verluis aander aspekte neet oet 't oug.

Ouch zier belaankriek is Van de koele meren des doods, 'ne roman vaan Frederik van Eeden. Van Eeden, dee neve sjriever ouch psychiater is, bringk de psychologische roman op e niveau boe 'r nog neet stoont, meh wat in d'n twintegsten iew normaal zouw weure. Zie book gelt daorum es visionair en invloodriek.

't Werk vaan Nescio, romans/novelle die soms weure umsjreve es 'neoromantisch', is veur zienen tied oongewoen besjeie vaan vörm. Pas väöl later oontdèkke oteurs en critici de krach vaan zien zinne en de sjarm vaan zien verhaole.

Interbellum

Dadaïsme en aandere vernuiingsdrang

Kort nao d'n Ierste Wereldoorlog kump euveral in Europa 'ne radicaolen avant-garde op. D'n Antwerpeneer Paul Van Ostaijen begint zelfs al oonder d'n Oorlog aon Bezette stad. Heer heet in zien vreug jaore realistische poëzie gesjreve, meh brik noe radicaol oet alle kaders vaan rijm, metrum en groeter vörm. Dit werk rekent me tot 't dadaïsme. 'n Aander bekind gediech is Slinger Singer naaimasjien. In zien lèste, naogelaote werke experimenteert heer ouch hendeg mèt de typografie.

Gemaoteg vernuiend zien in Nederland Jan Engelman en Hendrik Marsman, al is de lèste veural bekind gebleve mèt zie traditioneel en daorum atypisch gediech Denkend aan Holland.

Nui Zakelekheid

Martinus Nijhoff is de groetste Nederlandsen diechter vaan d'n twintegsten iew.

Ech väöl naovolging vint deze vernuiingsdrang evels neet, zeker neet in 't proza. De wuns veur 'n breuk mèt d'n tied daoveur besteit evels wel. Me wuns ziech klaor vörm en structure, zakeleke taol en boondege besjrievinge. Me zèt ziech veural aof tegen 't werk vaan Couperus, dee zeker vaanaof ca. 1930 sterk oet de mode raak.

D'n absolute veurluiper in dit genre is Willem Elsschot, 'ne Belsj dee väöl in Nederland wèrk en dao ouch jaorelaank populairder is es toes. Zien novelle kinmerke ziech dèks door in 't leve teleurgestèlde lui, e sentimint wat de sjriever wèlt doen veule zoonder in de tekste ech trop in te goon.

In dit verband weurt dèks Ferdinand Bordewijk geneump, dee ziech evels iejer door 't expressionisme beïnvleujd zuut. Me maag in dit verband ouch dinke aon Theo Thijssen, Menno ter Braak en aon de Vlaoming Gerard Walschap. Simon Vestdijk is minder boondeg en blijf korter bij de mainstream; heer weurt in de jaore daarteg hendeg populair.

Me maag ouch zeker de poëzie neet vergete. Väöl diechters hawwe vas aon de strakke sjema's vaan de veurbij decennia, meh zien aof vaan 't zeutvleujend taolgebruuk en indeloes impressies vaan de Tachtegers. 't Werk vaan Martinus Nijhoff, eine vaan de groetste diechters vaan d'n twintegsten iew, is magisch-realistisch vaan aard. Ouch 't werk vaan Gerrit Achterberg, J.C. Bloem en M. Vasalis maak indrök, al is die lèste neet zoe zakelek. J.J. Slauerhoff is get rapsodischer, minder vörmvas; zien gediechte kinmerke ziech door e sterk anti-börgerlek sentimint.

D'n damesroman

Oonderwijl tot in de roman de Nui Zakelekheid in de mode kump, blijf e hemfelke vrouweleke oteurs trouw aon de ideaole vaan vreuger. D'n typischen damesroman vaan deen tied leus vrij gemekelek eweg, is psychologisch en dèks hoeselek vaan karakter en neet vrij vaan sentimentaliteit. D'n oteur dee me 't ingste heimèt in verband bringk is Ina Boudier-Bakker; aander naome zien Jo van Ammers-Küller, Top Naeff en Margot Antink. Hun groet veurbeeld is Couperus, dee bij manneleke cultuurpause zjus zoe sterk oonder vuur ligk.

De poëzie vaan Alice Nahon dreug in Vlaondere e vergeliekbaar ideaol: begriepelek, moralistisch, sterk aofgekeurd door de kritieke meh oonverminderd populair.

Twiede Wereldoorlog

Aon 't begin vaan d'n oorlog weurt de kuns nog rillatief vrij gelaote. Populair, allein um zienen titel al, weurt Hollands glorie vaan Jan den Hartog - e book wat kort veur d'n oorlog versjijnt. Ind 1941 evels móste alle sjrievers ziech bij de Kultuurkamer aonslete veur nog te kinne publicere. De mieste bekinde sjrievers weigere dat. 't Gaof evels ouch euvertuigde nationaolsocialistische sjrievers, die noe de ruimte kriege. Veurbeelde zien Jan van der Made en Steven Barends, welke lèste bekind weurt es vertaoler vaan Mein Kampf.

Väöl sjrievers goon in de illegaliteit. 't Gief 'nen oetgebreiden illegaole peers, dee neve gezetsjes soms ouch literatuur oetgief. Zoe publiceert Bordewijk oonder e pseudoniem bij De bezige bij, wat nao d'n Oorlog 'ne bovegroondse literatuuroetgever weurt. De mieste verzatsliteratuur is toch poëzie. Klassiek weurt 't gediech De achttien dooden vaan Jan Campert. Anne Frank, e joeds tienermeidske wat in d'n oonderduuk gepak weurt en in e concentratiekamp störf, sjrijf e daagbook wat zoe good is tot me 't nao d'n Oorlog mèt groet succes es Het Achterhuis oetgief.

Op 't Belsj, boe de bezètter mie vaan de staotsstructuur intak hèlt, veraandert 't literair leve get minder radicaol. Zoe kump Richard Minne nog in 1942 mèt zie väöl gepreze book Wolfijzers en schietgeweren.

Nao-oorlogse literatuur

De roman in Nederland

Harry Mulisch, same mèt Gerard Reve en Willem Frederik Hermans tot de 'Groete Drei' vaan de nao-oorlogsen tied gerekend.

Nao d'n oorlog ploejt me in ierste instantie trök op de literatuur wie die veur d'n Oorlog gebrukelek waor. Vestdijk weurt populairder es oets, en 't werk vaan Theun de Vries deit 't good in socialistische en communistische kring. In 1947 evels versjijnt De avonden vaan Gerard van 't Reve, boe-in heer de verveling vaan de jäög in de nao-oorlogsjaore besjrijf. 't Book weurt direk 'ne klassieker, al zal Reve ziech daonao noets mie euvertreffe. Roond dezelfden tied kump ouch Willem Frederik Hermans op, dee zien cynische, pessimistische beuk rappelere aon Franse wie Sartre en Camus. Hermans lök 't wel um nao zie romandebuut door te sjrieve; in de jaore viefteg en zèsteg wèrk heer ziech op tot mesjiens wel de mies geachte sjriever vaan Nederland. Begin jaore viefteg begint ouch nog Harry Mulisch mèt publicere. Heer vèlt op door e bleujend taolgebruuk en zier verzörgde intriges. Reve, Hermans en Mulisch weure later door criticus Kees Fens tot de 'Groete Drei' gebombardeerd.

'n Aander sjriefster vaan belaank is Hella Haasse, die in 1948 't Bokeweekgesjenk Oeroeg sjrijf en zoedoende in ei memint landelek bekind weurt. Häör stijl is psychologisch en laankzaam: in häör beuk weurt mie gedach es gedoon. Zij is eine vaan de lèste representante vaan d'n Indische roman, e genre wat mèt de koloniaolen tied laankzaam verdwijnt. 'n Aander is Marga Minco, die d'n Oorlog es joedse oonderduukster euverleefde en dao ouch euver sjrijf. Remco Campert, veural vaan beteikenis es diechter (zuug oonder), publiceert ouch de roman Het leven is vurrukkuluk.

In de jaore zèsteg weurt 't werk vaan Jan Wolkers populair. Wolkers choqueert door gans direk euver seks te sjrieve of morbide personnages op te veure. Aander kinmerke vaan zie werk zien natuur, zoewie doed en verval. In zienen tied weurt heer dèks in einen aosem geneump mèt Jan Cremer, dee mèt zien otobiografisch, door Kerouac beïnvleujd Ik, Jan Cremer opzeen baart meh daonao wieneg mie sjrijf.

De jaore zeventeg bringe oonder mie Maarten 't Hart, dee ziech aofzèt tege zien calvinistische jäög meh tegeliek vashèlt aon de hoeg kunste en daorum wel 'Wolkers in colbert' weurt geneump. Frans Kellendonk, dee wieneg zal sjrieve meh in kleine krink hendeg weurt bewoonderd, begint daan ouch te publicere.

't Decennium dao-op nump de literatuur 'n groete vlöch, es 'n vercommercialisering optreujt en op de tv väöl aon literatuur weurt gedoon. Nui naome zien oonder mie Renate Dorrestein, Oek de Jong, Joost Zwagerman, Tessa de Loo, Leon de Winter en Adriaan van Dis. Vaanaof 't ind vaan 't decennium kump de nihilistische literatuur vaan de Generatie Nix nao väöre, mèt oonder mie Ronald Giphart en later Arnon Grunberg. De migrante en migrantekinder beginne daan ouch mèt sjrieve, in 't bezunder Abdelkader Benali en Kader Abdolah. De jaore nul bringe oteurs wie Tommy Wieringa, Jan Siebelink en Franca Treur.

De roman in 't Belsj

Sjriever en diechter Hugo Claus domineert jaorelaank de Vlaomse literatuur.

Ouch in 't Belsj geit me aonvenkelek 't leefste door wie me dat veur d'n Oorlog deeg. Gerard Walschap en Marnix Gijsen goon gewoen door mèt sjrieve. Es evels de nui generatie opkump, mèt Hugo Claus en Louis Paul Boon, kump ouch nui elan in de Vlaomse literatuur. Claus, dee oonder mie mèt Mulisch en de Vieftegers samewèrk en daorum väöl in Amsterdam kump, besjrijf dèks 't trauma vaan collaborerend Vlaondere en probleme mèt de kathelieke kèrk, die nog tot deep in de jaore zeventeg 't leve dao bepaolt. D'n oorlog en de kèrk dominere ouch 't werk vaan Ward Ruyslinck.

Gans get aanders is 't werk vaan Ivo Michiels, dee 't experimint trök de roman in wèlt hole. 'nen Titel wie Het boek alfa zeet 't feitelek al. Ouch experiminteel vaan vertèltrant, meh minder vaan inhaajd, is 't werk vaan Jef Geeraerts. Zien beuk euver de lèste daog vaan 't koloniaol bewind in Belsj-Congo zien al vaanaof 't begin geleef en hendeg umstreje; zoewel lezers es critici zien extreem dreuver verdeild.

De 'Generatie Nix' heet op 't Belsj ziene representant in Herman Brusselmans, dee oonder mie opvèlt door 'ne platte stijl mèt väöl vlookwäörd. Later koume oonder mie Dmitri Verhulst en Tom Lanoye op. In de jaore tien deeg Lize Spit vaan ziech spreke, mèt häör ambitieus debuut Het smelt.

't Kort verhaol

Diverse romansjrievers sjrieve ouch korte verhaole. Oonder mie Jan Wolkers en Maarten 't Hart weure dao bekind mèt; Wolkers begint zien carrièr zelfs demèt. Aander sjrievers specialisere ziech gans drin, wie Maarten Biesheuvel en Bob den Uyl.

Poëzie

Lucebert (L.J. Swaanswijk) is 'ne prominente Viefteger.

Ouch in de poëzie goon väöl diechters, beveurbeeld Nijhoff, door mèt wat ze al dege. Begin jaore viefteg evels kump 'n nui generatie op die radicaol mèt de weerdes vaan 't Interbellum wèlt breke. Dees diechters sjrieve in vrij veers, dèks euver hun emoties, soms hermetisch meh eve zoe dèks gewoen begriepelek. Väöl vaan hun streve absolute poëzie nao. Te neume zien Jan Hanlo, Remco Campert en Lucebert. Ouch Mulisch en veural Claus sjrieve wel gediechte. Me is dees generatie de Vieftegers goon neume.

Es reactie op de poëzie vaan de Vieftegers, die me dèks al te hoegdravend vint, goon ind jaore viefteg inkel jóng diechters ziech op de alledaogse wèrkelekheid riechte. Me wèlt poëzie zien in 't prozaïsche, en veural neet ziechzelf tuine. Naome wie Hans Verhagen, Armando, Hans Sleutelaar en Cornelis Bastiaan Vaandrager publicere in 't tiedsjrif gard sivik. Me is hun de Zèstegers goon neume. Soms weurt ouch Cees Buddingh' daobij getèld. Heer sjrijf al-evel euver ziechzelf en zien indrökke, meh deit dat in zoe'n alledaogse, proza-echtege stijl tot ouch heer 't gewoent bezunder maak.

In de jaore zeventeg en tachteg kiere sommege diechters weer trök nao de strakker vörm vaan vreuger. Veur sjrievers wie Jan Kal, Jean-Pierre Rawie en Willem Wilmink is 't ouch gein sjan um in veur edereine begriepeleke taol te diechte. Ze weure hei populair mèt, meh kriege ouch väöl kritiek vaan kunspause, die hunne stijl te populistisch vinde. Beter gewaardeerd, meh daorum neet minder begriepelek, is 't werk vaan Gerrit Komrij.

De lèste decennia is 't vrij veers toch weer algemein geweure daan wel gebleve. Veur 't iers dominere vrouweleke diechters noe de buun. Bekinde naome zien Lieke Marsman en Hagar Peeters. Oet de VS wejt 't fenomeen vaan spoken word euver, wat vaan de diechkuns 'ne ganse show maak. Dit sleit veural in allochtoon kring aon, beveurbeeld bij Akwasi en bij Babs Gons, die 't tot Diechter des Vaderlands bringk.

Buun

Mèt de koms vaan de film raak de buun es kunsvörm laankzaamaon oet de mode, en de aondach deveur in de media en in literatuurhistories is klein. Buunwerke gief 't oonder mie vaan Hugo Claus, dee neve get gesproke speule ouch same mèt Harry Mulisch 't libretto veur d'n opera Reconstructie sjrijf. Annie M.G. Schmidt en Guus Vleugel zien mie in de buun gespecialiseerd.

Literatuur in de Wes

Literatuur oet Suriname en de Nederlandse Antille is in Europa euver 't algemein neet zoe bekind gewore. Deils kump dat door de klein bevolking vaan die len, deils zeker ouch door de culturelen aofstand. Toch heet zeker Suriname 'n belaankrieke traditie mèt Nederlandse literatuur. Hoeg gesjat, veural in Suriname meh ummer dèkser ouch in Nederland, weurt 't werk vaan Anton de Kom en later Hans Faverey. Allewijl weurt Astrid Roemer, die sinds jaor en daag in Nederland wèrk, hoeg gesjat; ze sleip diverse literair prieze in de wach, dèks es ierste Surinaamse oets.

De Curaçaosen oteur Frank Martinus Arion woort in Nederland bekind mèt ziene roman Dubbelspel.

Genreliteratuur

Nonsens- en plezeerdiechterij

Plezeerdiechter drs. P (Heinz Herman Polzer) bloonk oet in taolvirtuositeit.

De populair en väölzijege Annie M.G. Schmidt woort bekind mèt kinderliteratuur, musicals, poëzie veur de leuk en serjeus literatuur.

Al in de negentienden iew bleujde de plezeerdiechterij in Nederland, en wel bij De Schoolmeester (pseudoniem vaan Gerrit van de Linde), dee zie werk besteit oet stuntelrijm euver oonzintekste, zoe wie e keend of 'nen oongetrainde zouw diechte. E bitteke later publiceerde ouch Piet Paaltjens (François Haverschmidt) zien euverdreve sentimenteel gediechte boe-in heer de romantische ironie vaan Heine get wijer dreef.

Sommege serjeus diechters waagde ziech ouch aon oonzinpoëzie, soms es deil vaan 'ne polemiek. In de jaore veerteg sjreef C. Buddingh' zien Gorgelrijmen. Sommege modernistische poëzie (zuug bove) is ouch humoristisch, wie De mus vaan Jan Hanlo of de alledaogse poëzie vaan Vaandrager (Made in Madurodam). Later zouw Willem Wilmink nog dèks op de grens vaan serjeus en löchtege poëzie wèrke.

In de jaore viefteg kaom zelfs 'n raasj op roond 't genre, wie oonder mie Annie M.G. Schmidt, Daan Zonderland, Kees Stip en John O'Mill 't liewedeil vaan hun werk publiceerde. De groete nao-oorlogse meister evels is Drs. P. Zien leedsjes en gediechte kinmerke ziech door 'n groete taolvirtuositeit, mèt dèks oonindege rijmsjema's, 'n oonberispelek metrum en archaïsch taolgebruuk. Heer kraog beperkde naovolging vaan oonder mie Ivo de Wijs en later Kees Thorn. In 't speule mèt taol volgde veural Hugo Brandt Corstius häöm nao (oonder 't pseudoniem Battus).

Kinder- en jäögliteratuur

De traditie vaan de Nederlandse kinderliteratuur liet me in 't gemein beginne bij Hiëronymus van Alphen, dee ind achtienden iew zien Proeve van kleine gedigten voor kinderen oetbrach. Zien veerskes zien nao us idee get al te belierend, meh veur zienen tied waore ze revolutionair umtot ze, mie es aander beuk veur kinder (die 't ouch toen al gaof), gesjreve waore in 'n taol die kinder aon mós spreke (in plaots vaan volwasse taol te gebruke).

In de negentienden iew góng de traditie vaan 't moralistisch kinderbook door. De mieste oteurs koume us evels allewijl belechelek veur, mèt hun indeloes waarsjouwinge en euverdreve braaf veurbeeldkinder. De Brave Hendrik vaan Nicolaas Anslijn zouw spreekwoordelek weure. 't Werk vaan J.J.A. Goeverneur woort op de langen door beter oontvaange. Zeker ouch door de groete natuurlekheid die heer in zie werk lag, rappeleerde heer aon 't bèste werk vaan Van Alphen.

Pas tegen 't ind vaan de negentienden iew woort veur 't iers gebroke mèt de traditie vaan 't veurbeeldeg kinderbook. C.Joh. Kievit sjrijf Dik Trom euver 'ne plattelandsjoonk dee mèt zien vrun allemaol batteraovestreke oethaolt. De reactie tege dees beuk waor sterk, meh op d'n door zatte ze ziech door. Kievit kraog nao d'n Ierste Wereldoorlog naovolging bij Chris van Abkoude (Pietje Bell), en nao d'n Twiede Wereldoorlog bij oonder mie Hotze de Roos (De Kameleon). Heimèt oontstoont wat me in Nederland 't jóngesbook is goon neume. Tegehengers veur meidskes woorte ouch gesjreve, oonder mie door Nienke van Hichtum en Arja Peters.

Nao d'n Oorlog kaom ouch Annie M.G. Schmidt op, die neve häör satirisch werk veur volwassene veural bekind is gewore mèt häör kinderbeuk. Ze sjreef kort nao d'n Oorlog veerskes in Het Parool, die in diverse good verkoupende bundels zien oetgebrach. Ouch Jip en Janneke, korte verhaole veur kleuters, zoewie diverse romans veur get awwer kinder, sloge good aon en zien ummer populair gebleve - zoe populair tot me häör e pläötske gaof in de Canon vaan Nederland.

Literatuur veur tieners kaom oonder mie vaan Tonke Dragt, Thea Beckman en Jan Terlouw. Opvallend dèks speule die jäögbeuk in 't verleie of in 'ne fantasiewereld.

Detectiveromans

D'n detective nump in 't Interbellum 'ne groete vlöch. Dat veurt ouch tot Nederlandse naovolging. Jakob van Schevichaven weurt dèks gezeen es d'n ierste Nederlandsen detectivesjriever. Jan den Hartog sjrijf 'n aontal detectiveverhaole oonder 't pseudoniem F.R. Eckmar. In de jaore daarteg kump ouch Havank (H. van der Kallen) op, dee veural um zien verhaole euver De Schaduw weurt gerappeleerd. Ouch cabaretière Willy Corsari sjrijf detectivebeuk, die in häören tied good weure geleze. Janwillem van de Wetering sjrijf vaanaof de jaore zeventeg verhaole euver de twie Amsterdamse pelitielui Grijpstra en De Gier. T'rzelfdertied sjrijf Appie Baantjer zien beuk euver rechercheur De Cock, die in 'tzelfde milieu speule. De beuk vaan zoewel Van de Wetering es Baantjer zien väöl verfilmp.

Fantasy

Fantasy weurt in Nederland en Vlaondere wie euveral in de westerse wereld väöl geleze, meh 't weurt in eige land wieneg gesjreve. De dujelekste veurbeelder koume oet de jäögliteratuur (beveurbeeld bij Terlouw; zuug bove). In de jaore 2010 woort evels Hex vaan Thomas Olde Heuvelt bekind.

Stripverhaole

Bij stripverhaole moot me e versjèl make tössen 't klassiek beeldverhaol (pleetsjes mèt teks droonder, oersprunkelek Europees) en de belonstrip (pleetsjes mèt dialoog drin, oersprunkelek Amerikaans). 't Ierste genre woort in Nederland opgepak door Marten Toonder. Zien Bommel-verhaole weure dèks strips geneump; in feite zien 't feuilletons veur de gezèt mèt eige geteikende pleetsjes debove. De satirische verhaollijne en de sterk archaïserenden toen maakde zie werk populair, neet in de lèste plaots oonder intellectuele.

De belonstrip heet veural in 't Belsj ingaank gevoonde. Door 't baonbrekend (Franstaoleg) werk vaan Hergé kaome ouch in Vlaondere oteurs vaan lang stripverhaole op, in de ierste plaots Willy Vandersteen, d'n teikeneer vaan de Suske en Wiske-verhaole. Naovolgers kraog heer oonder mie in Marc Sleen, Merho en Jef Nys. Hun series loupe nog allemaol en goon allewijl tot in de hoonderde nommers.

Speciaol vermelding verdeent 't werk vaan Dick Matena, dee diverse klassieke romans in stripvörm oetbrach.