Mestreech

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Gemeinte Mestreech (Maastricht)
Provincie	Limbörg
Hoofplaats	Mestreech
Börgemeister (lies)	Wim Hillenaar (CDA)
Opperflaakde – daovan water	60,12 km² 4,33 km²
Inwoeners – deechde:	125.285 (CBS, jannewarie 2024) 2246/km²

De Vriethof in Mestreech

Mestreech (Nederlands en de mieste aander taole: Maastricht; Frans: Maëstricht of Maestricht (verawwerd); Spaons: Mastrique (verawwerd), Waols: Måstraik of Li Trai) is neet allein de hoofstad vaan Nederlands Limburg mer ouch de groetste gemeinte: 125.285 inwoeners in jannewarie 2024. Wim Hillenaar is börgemeisterse. 't Is nao of neve Nijmege de ajdste stad vaan Nederland. In Nijmege zien awwer euverbliefsele vaan Romeinse bewoening gevoonde, meh Mestreech is sinds de stiechting continu bewoend gewees. De bijnaom vaan de Mestreechtenere is Sjenge; de petroenheilege vaan de stad is Sintervaos.

Naom

De naom vaan Mestreech kump vaan 't Latiense Trajectum ad Mosam of Mosae Trajectum wat 'euversteekplaots euver de Maos' beteikent. Deze naom woort veur 't iers gebruuk in de Middeliewe. 't Is dus neet zoonder mankatie of 't ech d'n officiële naom vaan 't Romeins Mestreech waor.

Geografie

De stad Mestreech ligk in 't zuie vaan Nederland in ‘t Zuid-Limbörgs Heuvelland. Veur e groet deil grens Mestreech aon de Belzje gemeinte Laoneke en Riems. Aon de Nederlandse kant grens Mestreech aon de gemeinte Meerse, Valkeberg en Eijsde-Mergraote. Ouch ligk 't in e dal. Bij Mestreech koume naomelek 't Maosdal en ‘t Jekerdal same. 't Dal weurt umgeve door de heuvele vaan 't plateau vaan Mergraote en de heuvele vaan de Haspengouw. 't Dal weurt beheers door twie riviere, de groete Maos en de klein Jeker. De heuvele roontelum Mestreech bestoon dèks oet Mergel (zandstein) mèt ‘n dun laog löss. De bekinste heuvel bij Mestreech is de Sint Pietersberg mèt zien bekinde mergelgrotte (al zien dat gein grotte, mer geng door de mins oetgegraove).

Historie

Kaart vaan Mestreech oet 1652 vaan Joan Blaeu.

't Gief spore vaan 'n aw keltische bewoening vaanaof oongeveer 500 v.Chr. De gesjreve, good gedocumenteerde historie begint pas mèt de Roemeinse bezètting: in deen tied woort op dees plek de vesting Traiectum ad Mosam gestiech. Get zuieleker es de plaots boe vaandaog d'n daag de Sint Servaosbrögk (Aw Brök) ligk, moot in deen tied al 'n aander brök geslage zien, die in de Middeliewe vervalle is.

In de Middeliewe waor Mestreech 'n bleujende havestad, boevaan Henric van Veldeke nog sprik in zien heilegeleve vaan Sint-Servaos. Dizze bisjop heet es heilege 'n veurnaom rol gehad in de bleuj vaan Mestreech: heer waor 'ne populairen heilege en doezende pelgrims kaome eder jaor nao de Sintervaoskèrk um zie graaf te bezeuke. Wijer waor 't 'n plaots boe väöl weeg samekaome, en in 't verlengde daovaan woort 't 'n veurnaom handelsstad.

Wel woort de stad liechtelek gehinderd door de zoegeneumde Twiehieregheid: vaan de late Middeliewe tot aon 1794, wie ze vereuverd woort door de Franse, hadde d'n hertog vaan Braobant en de prins-bisjop vaan Luik alletwie beperkde mach euver de stad. Mèt de instèlling vaan 't Keuninkriek der Nederlande in 1815 kaom Mestreech in Nederland te ligke. In de periode vaan de Republiek hoort 't ouch tot de Nederlande, meh noe veur 't iers es volwaardeg deil, naomelek in de nui gevörmde provincie Limburg, en neet es deil vaan e wingewes. Wie in 1830 de zuieleke Nederlande ziech aofsjeide, maakde gans Limburg, ouch Mestreech, de käös veur de katholieke Belzje. 't Waos evels d'n Hollandse ginneraol Cornelis Dibbets, dee de stad veur Nederland en keuning Wöllem I beheelt: jaorelaank heelt heer de stad compleet geïsoleerd mèt 'n dictatoriaol strengheid. Wie in 1839 't verdraag mèt 't Belsj geslote woort, woort Limbörg verdeild in e westelek, Belsj deil en 'n oostelek, Nederlands deil, boe-in Mestreech veur D'n Haog behawwe bleef. Dit verklaort boeveur de grens tösse de twie Limbörge zjus bij Mestreech de Maos neet volg.

Oonder aandere umtot Mestreech zoe in e heukske kaom te ligke, verveel 't in de negentiende iew tot ein vaan de ermste stei vaan 't ganse land. De band mèt 't Belsj woort evels gaaroet neet doorgesnoje: väöl wèrklui en get industriële oet Luik en umstreke vestegde ziech in de stad. Aon dees lui zien de mieste Franse wäörd in 't Mestreechs dialek te daanke. Pas vaanaof 1919, dus nao d'n Ierste Wereldoorlog, woort Mestreech 'n echte Nederlandse stad, in de ierste plaots mèt 't Noorde verboonde. Na d'n Twiede Wereldoorlog is de stad hiel hel gegreujd.

In 1992 woort hei 't Verdraag vaan Mestreech geteikend.

Indeiling

Maos bij Mestreech

Betrach Lies vaan dörper, buurte en wieke in Mestreech veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Oersprunkelek bestoont de stad Mestreech oet 't gebeed dat binne de stadsmoer laog of aanders gezag naoventrint 't gebeed binne de Ringbaon (me sprik hei daan euver 't gebeed aon de rechterkant vaan de Maos). 't Gebeed aon d'n aandere kant vaan de Maos nump me Wiek. De stad heet ziech langen tied neet oetgebreid, dit umtot Mestreech 'n vestingstad waor en dus boete de mäör neet gebouwd moch weure. Pas sinds 1867 is Mestreech gein vestingstad mie. In 't begin vaan de 20e iew woort de stad groeter, zoe oonstoon de wieke Blauwdörp, Breuselsepoort, 't Villapark en breit Wiek oet mèt de wiek rond de statie. Al rond 1900 waor d'r e tekort aon woeninge meh mèt twie oorloge kaom d'r wieneg vaan hoezer bouwe. Nao d'n Twiede Wereldoorlog begós Mestreech mèt wieke bouwe en oet te breie. Tegeliek begós Mesteech zoe te greuje tot 't ouch aander dörper begós te annexere, dèks wel ten koste vaan 't zelfbestuur en de wèl vaan de bewoeners. Väöl aw bewoeners vaan de dörper zien ziechzelf daan ouch neet es Mestreechteneer en vinde väöl aw Mestreechtenere de "dörpsbewoeners" gewoen 'ne boer allewel de dörper noe dèks gans vergreujd zien mèt de stad. Väöl vaan de dörper höbbe nog hun eige dialek allewel dees lankzaam vergreuje mèt ‘t Mestreechs.

De gemeinte Mestreech is ingedeild in vief stadsdeile. Allemaol höbbe ze 'ne verantwoordelek wèthawwer en 'ne stadsdeilleier (en 'nen assistant-stadsdeilleier). De stadsdeile zien wijer oonderverdeilt in 44 wieke:

1. Stadsdeil Mestreech-Centrum: Binnestad, Jekerkerteer, Kommelkerteer, Statekerteer, Boschstraotkerteer, Sint Maartenspoort, Wiek, De Zjeramiek;
2. Stadsdeil Mestreech-Zuidwes: Villapark, Jekerdal, Biesland, Campagne, Wolder, Sint Pieter;
3. Stadsdeil Mestreech-Noordwes: Brusselse poort, Mariaberg, Belfort, Potteberg, Malpertuis, Kaberg, Aajd Kaberg, Malberg, Dousberg-Haozendans, Daalhof, Boschpoort, Bosscherveld, Fróntekerteer, Belvédère, Laonekerveld;
4. Stadsdeil Mestreech-Noordoos: Beatrixhave, Hare (Borghare), Ittere, Meerssenhoven, Wiekerpoort, 't Wittevrouweveld, Nazareth, Lummel, Amie (Amby);
5. Stadsdeil Mestreech-Zuidoos: Randwiek, Heugem, Heugemerveld (Aokerpoort), Sjaan, Hier, De Heeg, Vroendaal.

De wieke Amie, Hare, Hier, Ittere, Sint Pieter en Wolder zien geannexeerde en dus iers zelfstandige gemeintes. Lummel (wat iers bij gemeinte Meersse hoort), Sjaan (iers gemeinte Hier) en Heugem (iers gemeinte Groonsveld) zien dörpe die deeil waore vaan aandere gemeintes.

Historische inwoenertalle

Aofgezeen vaan de twie groete stadsoetbreiinge (1920 en 1970) is de Mestreechse bevolking euver 't algemein minder hel gegreujd es die vaan gans Limbörg. Deils kump dat door suburbanisatie: de bevolking vaan Mestreech vestegde ziech in umligkende gemeintes, die later woorte geannexeerd. Wijer is de Limbörgse bevolking vaanaof 1890 hel gegreujd door arbeidsimmigratie nao d'n Oosteleke Kojl; in die greuj heet Mestreech neet mètgedeild.

Jaor Inwoeners Greuj (gans Limbörg) 1830 24.444 -- 1840 25.483 +4,3% (+5,6%) 1849 25.140 -1,3% (+4,3%) 1859 27.122 +7,9% (+4,4%) 1869 28.493 +5,1% (+4,5%) 1879 28.557 +0,2% (+7,0%) 1889 32.078 +12,3% (+6,8%) 1899 34.220 +6,7% (+10,2%) 1909 37.483 +9,5% (+17,8%) 1920 54.328 +45,1% (+32,6%)

Jaor Inwoeners Greuj (gans Limbörg) 1930 58.105 +7,0% (+25,1%) 1947 74.449 +28,1% (+24,2%) 1956 86.001 +15,5% (+27,3%) 1960 90.633 +5,4% (+7,4%) 1971 111.315 +22,8% (+13,9%) 1996 118.518 +6,5% 2000 122.070 +3,0% 2010 118.533 -2,9% 2020 121.575 +2,6% 2024 125.285 +3,1%

Opmerkinge

• In 1830 bestoont de provincie Nederlands Limbörg nog neet, meh de volkstèlling vaan dat jaor woort pas nao de Aofsjeiing oetgewèrk. Hei-in is de provincie mèt trökwèrkende krach opgenome.
• 't Getal vaan 1840 is inclusief 4.166 militaire.
• In 1920 had Mestreech toezjus Aajd-Vroenhove, Sint Pieter, Lummel (veurheer bij Meerse) en Heugem (veurheer bij Groonsveld) geannexeerd. T'r vergelieking: Bij de woeningtèlling vaan 1919 had

  Mestreech: 40.941 inwoeners (+9,2% t.o.v. 1909)

  Aajd-Vroenhove: 4.344 inwoeners (+19,4%)

  Sint Pieter: 2.197 inwoeners (+51,5%)

  Meerse 7.483 inwoeners (+21,9%)

  Groonsveld 2.517 inwoeners (+23,3%)

Zuug wijer de artikele euver de plaotse en gemeintes zelf.

• De volkstèlling vaan 1971 is aofgerund op ganse vieftalle.
• Bij de tèlling vaan 1971 had Mestreech 't veurgoond jaor Ittere, Haare, Amie en Hier geannexeerd, zoewie get groond vaan aander (neet-opgelufde) gemeintes. In 't geannexeerd gebeed woende:

  Op vreugere groond vaan Amie: 3.780 lui

  Idem veur Bemele: 57 lui

  Idem veur Groonsveld: 66 lui

  Idem veur Haare: 1.664 lui

  Idem veur Hier: 11.928 lui

  Idem veur Ittere: 943 lui

  Idem veur Meerse: 366 lui

In totaol woende in 't geannexeerd gebeed toen 18.804 lui. Veur 't aajd deil vaan Mestreech blieve, aofgerund op ganse vieftalle, daan nog 92.510 inwoeners euver; dit kump neer op 'n greuj vaan 2,1% t.o.v. 1960.

Rillatief oontwikkeling vaan 1830 tot 1971

Greun: Stad/gemeinte Mestreech
Blauw: Provincie Limbörg

Bezeensweerdeghede

Mestreech kint mèt zien lang historie väöl bezunder geboewe. Nao Amsterdam heet Mestreech de meiste Rieksmonuminte vaan alle stei in Nederland .

Pleine en straote

Oetziech euver Mestreech vaanaof de Sint Janskèrk

Oetziech op de Grote Staat. Op d'n achtergrond 't Dinghoes.

• De Vriethof
• De Merret
• 't Slevrouweplein
• Groete Staat en Kleine Staat

Brögke

Mestreech tèlt noe zès brögke euver de Maos. Iewelaank waor dat wel aanders, 't gaof naomelek meh ein brögk: de Aw Brögk. Pas wie de twiede brögk kaom (Wilhelminabrögk) kraog de Aw Brögk 'ne naom: de Sint Servaosbrögk. Wijer gief 't nog de John F. Kennedybrögk, de Noorderbrögk, de Hoeg Brögk en de Spoorbrögk.

Relizjieus gebouwe

• Sintervaoskèrk
• Sint Janskèrk (ouch wel: de Sint-Jaan)
• Slevrouwekèrk
• Sint-Matthiaskèrk (ouch wel: de Sint-Matthijs)
• Aw Synagoog

Museums

• Bonnefantemuseum
• Natuurhistorisch Museum

Parke

• Stadspark
• Geusseltpark
• De Greend
• Charles Eyckpark

Politiek

Iewelaank had Mestreech twie hiere, dee vaan Braobant en dee vaan Luik, 't waor de zoegenaomde Twiehieregheid vaan Mestreech. In 1794 kaom hei 'n ind aon toen de Franse Mestreech veroverde. Wie Mestreech oonder Nederlands gezag kaom, kaom de twiehieregheid neet mie trök. In de 19en iew gaof 'r versjèllende börgemeisterfemilies die de mach in han hadde.

Economie

De Bijenkorf Mestreech

Mestreech heet ziech in de loup vaan de iewe op väöl versjèllende economische vlakke ontwikkeld. Zoe waor Mestreech in de Middeliewe 'n handelsstad dee väöl lake maagkde (dink meh aon de aw Lakehal). Noa de Renaissance is Mestreech 'n Garnizoenstad em maak me wapens en zèlverwerk. In de 19e iew is de stad ein vaan de ierste industriestei vaan 't land. Noe is väöl vaan de industrie wegk getrokke oet de stad en rich Mestreech ziech mie op 't toerisme, conferentie en kinnes.

Cultuur

't Bonnefantenmusee.

Mestreech kint versjèllende jaorlekse cultureel eveneminte wie de Kunsttour, Made-In-Europe-Filmfestival, Fashionclash, de Nederlandse Dansdaag, 't Preuvenemint, 't Parcours, Musica Sacra, City Polo Mestreech en Art Live! KunstActief. Meh ouch gief 't musea, gallerieë en cultureel instèllinge wie 't Bonnefantenmuseum, Marres, de Timmerfabriek, NAi/Bureau Europa, de Muziekgieterij en Kumulus.

Taole in Mestreech

In opdrach vaan de Gemeint Mestreech zien in 2001 twie oonderzeuksrapporte gepubliceerd euver de status vaan allochtoen taole in de stad. Ei rapport (Broekhof et al., 2001) had betrèkking op de basissjaole, 't twiede (Aarssen et al., 2001) op 't veurtgezat oonderwies. Mèt de gegeves vaan dees rapporte woordt de gemeint in staot gestèld um beleid te make veur 't oonderwies in dees taole. In 2000 woort in Mestreech neet minder es 72 taole gesproke, boe-oonder Limbörgs, Nederlands, Frans, Duits, Ingels, Arabisch, Berbers, Törks, Chinees, Perzisch en Koerdisch. De twie rapporte lieverde ouch gegeves op euver 't Mestreechter Limbörgs.

Zuug ouch

• Volksleed vaan Mestreech
• Lies vaan börgemeisters vaan Mestreech
• Lies vaan Bekinde Mestreechtenere

Vereiniginge

• Carnavalsvereiniging de Tempeleers - http://www.tempeleers.nl
• Mannekoer de Mastreechter Staar - http://www.mastreechterstaar.nl
• Fanfaar St. Joep
• Zaate hermenie de Batjakkers - http://www.batjakkers.nl
• Wieker Fanfaar St. Franciscus - https://web.archive.org/web/20090912001912/http://www.wiekerfanfare.nl/
• Zaate hermenie de Hel, Hoeg en Zaat - https://web.archive.org/web/20090803134835/http://www.helhoegenzaat.nl/
• Show and marching band Maastrichtse Verkennersband - http://www.maastrichtseverkennersband.nl/
• Waterproof, 'n waterpolo vereiniging in Mestreech - http://www.waterproofmaastricht.nl/

Extern linke

• Officieel website vaan de gemeinte
• Maastrichtportal

Referenties

50° 51' NB, 5° 42' OL