Noordrien-Wesfale

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Noordrien-Wesfale Nordrhein-Westfalen
Hoofplaats	Dusseldörp
Opperflaakde	34.110,26 km²
Inwoeners – deechde:	18.190.000 (2024) 533/km²
Ministerpresident	Hendrik Wüst (CDU)
Coalitie	CDU/FDP
Zetelverdeiling	CDU 72, SPD 69, FDP 28, Grüne 24, AfD 12, (fraktieloes) 4
Lèste verkezing	14 mei 2017
Volgende verkezing	15 mei 2022
Sjtumme in de Bundesrat	6 (vaan 69)
ISO 3166-2	DE-NW
Website	land.nrw

Noordrien-Wesfale (Duits: Nordrhein-Westfalen, Ripuarisch: Noodrhing-Wäßßfaale, Nedersaksisch: Noordrhain-Westveele) is e Bundesland vaan Duitsland, tege de Nederlandse grens, aon de oonderloup (oet Duits perspectief) vaan de Rien. De deilstaot grens aon Nederland en 't Belsj en aon Nedersakse, Hesse en Rienland-Palts. De staot heet good 18 miljoen inwoeners en is daomèt de bevolkingsriekste vaan 't land. Daobij is 't de veerde diechsbevolkde, mèt allein de stadsstaote Berlien, Hamburg en Breme bove ziech. 't Oppervlak bedreug 34.110 km². Hoofstad is Dusseldörp (Düsseldorf). Umtot Limbörgers ziech oosweerts veural riechte op 't noordelek Rienland (en daomèt 't weste vaan Noordrien-Wesfale), weurt 't bundesland ouch dèks foutief 't Rienlaand genömd. Dit is evels 'n regio die besteit oet de westeleke deile vaan Noordrien-Wesfale en Rienland-Palts.

't Gebeed heet groete economische beteikenis veur Duitsland en de ganse EU, door versjèllende reies, boe-oonder de Rien, Kölle en 't Ruhrgebeed.

eène Kaarte van Noordrien-Westfaalen met zine Landsjaftseègensjaften

Geografie

Noordrien-Wesfale besteit oet twie geografische landsjappe: 't noorde vaan 't Rienland en de streek Wesfale. De belaankriekste revier vaan de deilstaot is de Rien boe-aon de groetse twie stei vaan de deilstaot ligke: 't door de Roemeine gestiechte Kölle, in de middeliewe de groetse stad vaan Duitsland, en Düsseldorf, 't polletiek centrum en e belaankriek economisch punt. In de Rien struimp oonder mie de Ruhr (neet te verwarre mèt de Roer) en de Lippe, mèt daotösse 't Ruhrgebeed mèt mie es drei mieljoen inwoeners in 'n aontal stei en kring. 't Roergebeed ligk in bei officieel landsdeile: Noordrien en Wesfale-Lippe. Zie zien twie regio's mèt väöl polletiek beteikenis mer neet geografische en culturele, umtot Noordrien eigelek vaszit aon de res vaan 't Rienland (Zuidrien, in Rienland-Palts) en Wesfale en Lippe noets ein cultureel centrum vörmde. Same mèt de stei die aon de Rien ligke heet me 't ouch euver 't Rien-Ruhr-Gebeed mèt e klein tien mieljoen inwoeners.

't Urbaon gebeed weurt umsingeld door 't vlaak land in 't noorde en de berg in 't zuie en ooste. 't Vlaak land besteit veurnaomelek oet de Nederrien (Niederrhein, in 't Rienland) en 't Münsterland (ouch de Wesfaolse Bucht). Vaan de berg in 't zuie zien de regio's de Eifel en 't Sauerland 't bekindste, en in 't ooste 't Teutoburger Wald. 't Hoegste punt vaan de deilstaot is de Langenberg (843,2 meter). De bekindere Kahler Asten is mèt 841,9 meter zjus get lieger. 't Liegste punt vaan 't boondsland is in 't dörp Zyfflich bij Kraonebörg, kortbij de grens vaan Zuid- en Oos-Nederland. 't Dörp ligk zoe'n 9 meter bove 't zieniveau.

't Meis westelek punt vaan Noordrien-Wesfale ligk bij Iezebrouk, neve de Nuujsjtad en Zitterd. Dit is ouch 't meis westelek punt vaan gaans Duitsland.

Aongrenzende Regio's

Noordrien-Westfale grens aon de volgende regio's:

• Nedersakse - noorde
• Hesse - ooste
• Rienland-Palts - zuie
• Wallonië, 't Belsj - zuidweste
• Zuid-Nederland, Nederland - weste
• Oos-Nederland, Nederland - noordweste

't Is daomèt de innegste Duitse regio die aon zoewel Nederlandse es Belzje regio's grens en de innegste die aon Limbörg grens.

Bestuurleke indeiling

Noordrien-Wesfale in oonderverdeild in 31 kring (Kreise) en 23 krinkvrij stei. Vaan de kring en stei in 't Rienland is hei zoeväöl meugelek de Rienlandse naom gegeve, in zoewel Nederlands- en Duits-gebaseerde spelling, mèt d'n officiële (Hoegduitse) naom tösse häökskes (en woe nudeg de Limburgse naom dao weer achter). De ciefers vaan de kring zien trök te vinde op de kaart.

Kring (Kreise)

Kreis Aachen (Aachen, Aoke) Kreis Borken Kreis Coesfeld Kreis Düren (Düren) Ennepe-Roer-Kreis (Ennepe-Ruhr-Kreis) Rhein-Erft-Kreis (Rhein-Erft-Kreis) Kreis Euskirchen Kreis Gütersloh Kreis Heinsberg Kreis Herford Kreis Hoegsauerland (Hochsauerlandskreis) Kreis Höxter

Kreis Kleve (Kleve) Kreis Lippe Märkischer Kreis Kreis Mettmann (Mettmann) Minden-Lübbecke Rhein-Kreis Neuss Oberbergischer Kreis Kreis Olpe Kreis Paderborn Kreis Recklinghausen Rheinisch-bergischer Kreis Rhein-Sieg-Kreis

Siegen-Wittgenstein Kreis Soest Kreis Steinfurt Kreis Unna Kreis Viersen Kreis Warendorf Kreis Wesel

Krinkvrij stei (Kreisfreie Städte)

Aoke (Aachen, Aoke) Bielefeld Boochem (Bochum) Bon (Bonn) Bottrop Dortmund (Düörpm) Duusbörg (Duisburg) Dusseldörp/Düsseldörp (Düsseldorf)

Esse (Essen) Gelsenkirchen Hagen Hamm Herne Kölle (Köln) Krieëvel/Krieewel (Krefeld) Leverkoeze/Leverkuuse (Leverkusen)

Jlabbach (Mönchengladbach) Mölm (Mülheim an der Ruhr) Münster Obrusen (Oberhausen) Remscheid Solich (Solingen) Wuppertal

Regieringsdistrikte (Regierungsbezirke) Op tössenivo is de staot ouch weer verdeild in vief regieringsdistrikte.

1. Regierungsbezirk Arnsberg
2. Regierungsbezirk Detmold
3. Regierungsbezirk Düsseldorf
4. Regierungsbezirk Köln
5. Regierungsbezirk Münster

Taole

't Limbörgs taollandsjap, mèt 't aongrenzend Noordriens-Wesfaals taollandsjap, zoewie hei oonder oetgelag

De standaardtaol vaan de boondsstaot is Duits (Hoegduits wel te verstoon), en weurt door de sprekers vaan de versjèllende streektaole vaan dit land oonderein gesproke. Vaanajds weurt aon de grens ouch dèks Nederlands gesproke, vaanwege de nej ben mèt Nederland en Belsj. Wijer weure d'r versjèllende streektaole gesproke. Aon de grens mèt Limbörg weurt nog Limbörgs gesproke, mer dat steit mie en mie oonder invlood vaan 't Ripuarisch, de aongrenzende streektaol die door 't groetste gedeilte vaan Noordrienland weurt gepraot. Ripuarisch heet es taolköndeg centrum Kölle, boe 't Kölsj, ein vaan de versjèllende Ripuarische dialekte, weurt gepraot. Kölsj had evels ouch väöl invlood op Limbörg, tot aon de 19e iew, en heet 't Limbörgs veur e groet deil (later same mèt 't Nederlands) vörm gegeve. Euver 't algemein gilt, wie korterbij Kölle, wie "Ripuarischer" 't weurt, wie korter bij Braobant (zoewel Vlaoms-Braobant es Noord-Braobant), wie "Braobantser" 't weurt. Dit es gevolg tot dialekte in Limbörg wie 't Kirchröadsj en Volsj taolköndeg gezeen neet ins mie bij 't Limbörg hure, mer Ripuarisch vaan eerd zien. Evels zien dees dialekte groetendeils door 't Limbörgs gevörmp, en zien dèks beter te verstoon door Limbörgers es väöl Ripuare, veural wied in 't ooste. De Ripuarische dialekte mèt hendeg Limbörgse invlode gaon ouch nog door in Noordrien-Wesfale: roontelum Aoke zien de invlode vaan Limbörg aof dèks good te hure. 't Limbörgs en Ripuarisch weure vaan mekaar aofgesjeie door de make-mache-linie: ten ooste spreek me vaan "ich mach", ten weste "ich maak". Roontelum Dusseldörp weurt 't Bergisch gesproke, wat veural es aandere streektaol weurt gezeen vaanwege häör aandere (Bergische) cultuur, mer ouch umtot 't hei um 'n klaor misjmasj tösse Limbörgs en Ripuarisch geit. Me spreek hei wel nog vaan make, neet mache, mer wijer liekent de vocabulaire mie op 't Kölsj es, beveurbeeld, 't Valkebergs of Mestreechs. Sommege lui make ouch nog e versjèl mèt 't Oos-Bergisch, gesproke roontelum Wipperfürth, wat neet allein nóg Ripuarischer in vocabulaire is, mer ouch al dudeleke grammaticaal versjijnsele heet oet 't Nedersaksisch (hei dèks 't Wesfaals geneump). Bij de grens mèt Rienland-Palts spreke de dörper wisselend Ripuarisch of Moezel-frankisch, de streektaol vaan de meiste Rienlandse plaotse in Rienland-Palts. Wijer weurt in 't noordweste vaan 't Bundesland Kleverlands gesproke, mèt Kleve es taolköndeg centrum. Dit dialek weurt ouch gesproke in Noord-Limburg, vaanaof Venlo, en de taolköndege grens is de ik/ich-grens: ten zuie spreke de Limbörgers en Ripuare vaan ich of iech, ten noorde spreke te Kleverlenders en Nedersakse vaan ik of ek. In 't noorde en ooste vaan 't land weurt Nedersaksisch gesproke, wat ouch gepraot weurt door de meiste in Nedersakse, Oos-Nederland en Noord-Nederland (Friesland es oetzundering).

Euver 't algemein is 't in Noordrien-Wesfale slechter gestèld mèt de streektaole, ten opziechte vaan de nationale dominerende taol, es in Nederlands Limbörg; evels dèks beter gestèld es in Belsj Limbörg. In de stei weurt ummertouw minder dialek gesproke, en mie veur Hoegduits gekoze. Neet allein doordat mie en mie Duitsers vaan boete de regio dao nao touw verhuize (en tegeliekertied lui oet Rienland-Wesfale weggaon), ouch de emigratie heet mèt geholpe, mèt naome Törke in 't Rienland: die keze bij aonkoms toch sneller veur 't Hoegduits, umtot 't veur hun al meuilek genóg is ein taol te liere. In de dörper spreke aonzenelek mie lui nog "Platt" (dèks de term veur alle dialekte en streektaole in dees regio), al nump 't hei ouch aof bij de jongere. Wel is door middel vaan accent, en get euvergebleve wäörd vaan de originele lokaole streektaole, nog dèks hendeg klaor boe iemes vaandan kump. Tegeliekertied beginne de streektaole in Noordrien-Wesfale ummertouw mie nao mekaar touw te greuie, wie dat ouch aon 't gebäöre is mèt de Limbörgse taol. Heidoor liekent me mie en mie te spreke vaan e regiolek.

Historie

Volgens 't Besatzungstrecht vaan 't Vereineg Keuninkriek verkraog dat land 't noorddeil vaan 't Prusisch Rienland zoewie de evegood Prusische provincie vaan Wesfale. Op groond heivaan riechte de Britte Noordrien-Wesfale op in 't jaor 1946. Ouch 't al mie es 'nen iew oonaofhenkelek land Lippe woort in 1947 'ne krink vaan de nuie staot, dee de naom Kreis Lippe kraog.

Allewel gooddeils euvereinkommend mèt de Lippische en Prusische vrijstaot, gief 't gein collectieve identificatie mèt 'n zeker homogeen cultuur in Noordrien-Wesfale. Wel goof 't in de jaore nao de Twiede Wereldoorlog 'n opvallend sterke collectieve wöns oonaofhenkelek te weure vaan de Britte um zoe zelf de mach te höbbe euver de groete industrie roontelum Kölle, Düsseldörp en 't Ruhrgebeed. Dit gebäörde väöl minder in de aander Duitse staote, umtot dao de financieel aofhenkelekheid aon respectievelek de Vereinegde Staote, Fraankriek en de Sovjet-Unie groeter waor.