Esse (Noordrien-Wesfale)

Dit artikel is in mierder Limburgse dialekte gesjreve. Perbeer estebleef waal mer ei dialek per alinea aan te hauwe.

---

Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk. Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.

Essener woape	Kaart
Basisgegeëves van Esse
Bundesland:	Nordrhein-Westfalen
Regieringsdistrik:	Düsseldorf
Oppervlak:	210,34 km²
Iwuënesj:	590.194 (31 december 2017)
Bevolkingsdichde:	2.806 iwuënesj/km²
Huëgde:	116 m. ü. NHN
Poscode:	45127–45359
Netnómmere:	0201, 02054 (Kettwig), 0209 (Kray, dils)

Esse (Dütsj: Essen; Ripuarisch: Äßße of Esse) is 'n krinkvrei sjtad i Noardrien-Wesfale, distrik Düsseldörp, geleëge i ge Ruhrgebeed. De Ruhr en de Emscher sjtrome durch Esse. De sjtad hat ca. 590.000 inwuënesj. Oberbürgermeister is seër 2015 Thomas Kufen va de CDU. Esse sjteet bekank um zing zjwoar indoestrie. Zoeë beed sjtaalbedrief ThyssenKrupp vöal wirkplaatsje in de sjtaalverwirkingsindoestrie. De mieëtste koele zint allewiel toegedoa. Ze zint va groeëte historische weëd. Zoeë sjteet de ouw Zeche Zollverein óp de UNESCO-welterfgoodlies.

Geografie en ideling

Esse ligk midde in 't drökbevolkde Ruhrgebeed. De sjtad ligk hoofzakelig ten noarde va g'n Roer. Ze is boavedeen neëve Bochum, Duisburg en Dortmund ee va de veer groeëtste sjteë i g'n umgeëving. Dortmund hat óngeveër eëvevöal iwuënesj. Esse ligk óp g'ne uëvergank va lieëggebirgde in 't zuje en 't vlaker lank in 't noarde. Gemiddeld ligk de sjtad óp 'n huëgde van 116 meter boave Normalnull. Graad durch höar ligking guëf 't evvel relatief groeëte versjille. 't Lieëgste punt ligk 26,5 meter boave NN en bevingk zich i Karnap, 't noardeligste sjtadsdeel. In 't zujelige sjtadsdeel Heidhausen ligk dan 't hoeëgste punt, mit ing huëgde van 202,5 meter boave NN.

Watere

Landsjapsbepoalend zint de Ruhr en de Emscher. De Ruhr meandert tussje de huëvele va d'r zujelige sjtadsrank. I g'n Ruhr guëf 't twieë sjtouwmere, d'r Kettwiger See en d'r Baldeneysee. Bei mere weëde gebroek vuur 't ópwekke van elektriciteet en de drinkwaterverzörging. De Emscher is vuur e groeët deel gekanaliseerd en sjtrumt durch indoestrieel gebeed. Parallel doaneëve ligk 't Rien-Hernekanaal.

Wiejer guëf 't vöal beëksjkes. In 't noarde zint ze döks óch gekanaliseerd. Vöal va die watere, inclusief de Emscher, weëde de letste joare weer hermeanderd.

• 
  Links de Emscher, rechs 't Rien-Hernekanaal
• 
  De Ruhr bei 't Essener sjtadsdeel Steele
• 
  D'r Baldeneysee

Klimaat

De gemiddelde temperatoer in Esse bedraag 9,6 °C. D'r jannewaar is mit 1,5 °C d'r kaodste moand. D'r wermste is juli mit 15,7 °C. D'r velt 829 millimeter neersjlaag per joar.

Moand	Jan	Fib	Meë	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Dec
Hoeëgste temperatoer [°C]	4,5	5,5	9,1	12,7	17,6	19,9	22,2	22,3	18,3	13,7	8,2	5,6
Lieëgste temperatoer [°C]	0,2	0,3	2,9	5,0	9,1	11,6	13,7	13,7	11,1	7,6	3,6	1,6
Neersjlaag (mm)	84,5	58,1	78,2	61,0	72,2	92,8	81,2	78,8	78,0	75,1	81,1	93,1

Ideling

Esse is verdild in nuëge sjtadsdistrikte (Stadtbezirke) en vunneftig sjtadsdeler (Ortschafte). Jieëker sjtadsdistrik hat 'n ege distriksverteëgewoadiging (Bezirksvertretung). Vöal sjtadsdeler woare vreuger zelfsjtendige gemingdes. Soms zint 't ouw kling sjteë, soms óch dörper. De distrikte weëde mit Romeinse getalle aagegeëve, de sjtadsdeler mit doebel Arabische getalle. 't Noarde van Esse is hendig dichbevolkder en sjtedeliger es 't zuje.

Dist.	Sjtadsdeler	Óppervlak	Inwuënesj (31-12-2017)	Kaat
1.	Ouw sjtad, Nordviertel, Ostviertel, Südostviertel, Südviertel, Westviertel, Frillendorf, Huttrop	15,6 km²	68.097
2.	Rüttenscheid, Bergerhausen, Rellinghausen, Stadtwald	8,88 km²	54.234
3.	Altendorf, Frohnhausen, Holsterhausen, Fulerum, Margarethenhöhe, Haarzopf	16,41 km²	98.828
4.	Schönebeck, Bedingrade, Borbeck-Mitte, Bochold, Gerschede, Frintrop, Dellwig, Bergeborbeck	24,67 km²	83.992
5.	Altenessen-Süd, Altenessen-Nord, Vogelheim, Karnap	18,34 km²	58.125
6.	Katernberg, Stoppenberg, Schonnebeck	13,02 km²	52.189
7.	Kray, Steele, Leithe, Freisenbruch, Horst	20,8 km²	71.514
8.	Überruhr-Hinsel, Überruhr-Holthausen, Burgaltendorf, Byfang, Heisingen, Kupferdreh	33,32 km²	51.612
9.	Fischlaken, Bredeney, Werden, Heidhausen, Schuir, Kettwig	54,59 km²	51.603

Woape

't Woape van Esse besjteet oet twieë sjilder die zint verinnig ónger ing kroeën, 't symbool vuur 't ouw vorstedom Esse. Óp 't linker woapesjil zuut me d'r adeleër, deë verwies noa de rieksvreiheed va de sjtad; óp 't rechter sjild 't zjweëd, dat verwies noa de sjtadshillige Cosmas en Damianus, die sjlaachoffesj woare va de christevervolginge tiedes 't bewink va d'r Romeinse keizer Diocletianus.

De vaan van Esse draag de twieë basiskluëre geël en blauw.

Sjtadsfuncties

Indoestrie

Esse begós zich in 1811 te indoestrialisere, wie 'n geetiezerfebriek durch Friedrich Krupp ópgerich woeëd. De sjtad gruide sjpieëder i d'r 19e ieëw oet tot 'n richtige indoestriesjtad. De bevolking noom hel touw, graad weil de gruiende economie behoofte houw aa mieë arbeiesj. 't Accent koam vanaaf de twieëde haof va d'r twintigste ieëw óp sjtoalverwirking te ligke, weil sjpecialisatie durch d'r trükval va de zjwoar indoestrie nuëdig woar. De loeëne va Pruse arbeiesj sjtege namelig en 't begós technologisch en finacieel meugelig te weëde, dees bedriefstakke te verplaatsje. De firma Krupp bleef evvel lang inne va de wichtigste wirkgeëvesj i g'n sjtad en is 't nog ummer. In Esse bevingk zich beivuurbild 't hoofkantoer van 't bedrief. Neëve de autobaan A40 tussje Duisburg en Esse ligke inkel groeëte fabrieke. In 1999 fuseerde 't bedrief same mit Thyssen tot ThyssenKrupp.

Óch woare de koele wichtig en bepoalend vuur de lokaal economie. In 1957 woeëd Esse evvel getroffe durch 'n koalecrisis. Eëdöal en koale oet 't boeteland vormde 'n bedreiging vuur 't vuurtbesjtoa va de Essener koele. Dat woar min of mieë 't begin van 't ing va dizze indoestriële tak. De mieëtste koele woeëde vanaaf de zeëvetiger joare gesjloate. De letste, 't complex van Zeche Zollverein, woeëd óp 23 december 1986 touwgedoa.

Deenste

Seër de twieëde haof va d'r twintigste ieëw rich de sjtad zich sjteeds mieë óp deensverlening, wiewaal dizze sector neet zoeë sjterk óntwikkeld is es in sjteë wie Düsseldörp. Wichtig zint de hoofkantoere van bedrieve wie ThyssenKrupp, mar óch energieconcerns wie RWE AG en E.ON SE. Wiejer guëf 't kantoere van Aldi-Nord en Siemens. D'r detailhandel is óch wichtig. In Esse ligk beivuurbild 't ikoopcentrum Limbecker Platz, oeë 't mieë es twieëhóngerd kling en groeëter winkele guëf.

Óngerwies

't Hoofgeboew va de Folkwang Universiteet is gevestig i ge vuurmalig kloeëster va sjtadsdeel Werden

In Esse guëf 't inkel bekinde óngerwiesisjtellinge. De Essener Volkshochschule is mit 83.000 sjtoedente de groeëtste. Ze is ging vak- of hoeëgsjoeël, wie d'r naam missjien deet vermode, mar ze beujt algeming ópleidinge aa vuur volwassene. De Universiteet Duisburg-Esse hat 'n vestiging i g'ne Nordviertel. Dees universiteet hat insgesamt mieë es 42.000 sjtoedente en is doamit ee va de groeëtste i Dütsjlank. Aa g'n Folkwang Universiteet kint me moeziek, dans en tonieëlsjpiel sjtoedere. Wieër guëf 't in Esse vöal sjoeële vuur beroopsóngerwies en vuur touwgepasde wetesjap, beivuurbild de private Hoeëgsjoeël vuur Economie en Management, 't Haus der Technik en 't simulatorcentrum vuur kerncentrales. Hei weëd óch personeel vuur de kerncentrale in 't Zieëwse Borssele ópgeleid.

Sjtadsgezich

Bekinde boewwirke

• Aaltotheater en Saalbau - 't groetste theater vaan Esse jeboewd door de finsj architect Alvar Aalto
• Aude Synagoge - 'ne synagoge en 't hoes vaan de juudsj cultuur
• Essener Münster - huid vaan de Roems-Kattelieke kèrk in de bisdóm vaan Esse mit de Domschatzkammer (plaats vaan de dómsjat mit de gouwe Madonna)
• Folkwangmuseum - muzeum mit belangrieke muziek-academie
• Lichtburg - 't auste cinema vaan Duutsjland
• Villa Hügel - villa vaan de femilie Krupp
• Zeche Zollverein - groete koolmine en UNESCO-Welterfgood

Gesjichde

Sjtich Esse

In 845 woort de Stift Essen gesjtich, 'n kloaster veur adelike vrouwe. On dat memènt de locasie haet de naam Astnithi, wat later woort de huujdige besjrieving ('Essen').
Tösje 975 en 985 entsjtand de gouwe Madonna (goldene Madonna), de elderste feguur vaan Maria vaan Nazaret. In 1337 Esse woort 'ne vrije rieksstad. Vanaaf deze tied kool woort perduksiert. Deze jróndjsjtóf waor hiel lang wiechtig veur de weetsjap van de sjtad.

Indoestrialisatie

Naodet Napoléon Bonaparte haet óntbènd de geiseliken edelmanne en geseculariseerde Duutsjland, de Rienland woort 'ne pruusje provins. In 1811 de febricant Friedrich Krupp maakte zien sjtaolfebrik op. Deze nuuje wirksgelaegenheid maakte de inweunersjdeil hoeger. Esse óntwikkelte zich te de belangriekste stad voor koolperduksie in Duutsland. De groetste laandmark van Esse, Zeche Zollverein, of de Villa Hügel, woe de familie Krupp laevde, zien anzeenlike boewe en ze zien väöl bezeukt door toeriste.

Noa 1945

Tiedes de twiede weltkreeg 't Ruhrgebeed woort bómberdeert vanwaege de groete koolindustrie, vooral Esse, ómdat hie de waopefebrik vaan Krupp waor. Sins 1970 de zjwaorindustrie is minder, alzoe de deenssector begon te greuje. 1972 Esse heeft jekreegt eine jemeinzaame Universiteet mit Duusbörg.

Bekinde luuj

• Karl en Theo Albrecht - oprichter vaan de supermarktbedrief Aldi (Albrecht Discount)
• Gustav Heinemann - duutsje president vaan 1969 tót [1974]]
• Carl Humann - óntdèkker vaan de Pergamonaltaar
• Heinz Rühmann - acteur

Óngere luuj, wie Otto van Bismarck of Paul von Hindenburg zien ierebörger vaan Esse.

Galerie

• 
  De Villa Hügel
• 
  Zeche Zolverein
• 
  De goje Madonna
• 
  De bioscoop Lichtburg
• 
  't Aaltotheater
• 
  't kesjtieël i ge sjtadsdeel Borbeck
• 
  Aod hoes in 't centrum va ge sjtadsdeel Kettwig

Partnersjappe mit anger sjteë

• Sunderland, Verinnig Kuëninkriek, seër 1949
• Tampere, Finlank, seër 1960
• Grenoble, Frankriek, seër 1974
• Nizjni Novgorod, Ruslank, seër 1991
• Tel Aviv, Israël, seër 1991

Extern linke

Commons: Essen – Media gerelateerd aan dit óngerwerp

• Officieel site van Esse
• Welterfgood Zeche Zollverein

Brónne

Dit artikel is vuur e groeët deel gebaseerd óp 't corresponderend Dütsj artikel, en waal i dees versie [1]; wieër kunt óch informatie va de:Liste der Stadtbezirke und Stadtteile von Essen.