Zuud-Limburgse haof

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Ieëtselderhaof, baksjtein en helle sjtein
Wisjegrach, mergel en baksjtein
Hunnekem 't Sjpekhoeës, baksjtein en mergel
de Dörphaof in vakwerk en breuksjtein in Plaat

De Zuud-Limburgse haof, ouch geneump "Romeinse boerderie" , carréboerderie of hièrehaof ies 'n boewwerk van 't gesjlote type. Veer, meistal blin gevele in carrévörm, were gesjlote door 'ne poortvleugel, dae meistal euverkap ies. 't Gehièl maak in zien zuverste vörm de indrök van 'n vesting. Hie en dao 'n klein vènsterke, hoag bove de grónd. 'n Groate inriejpoort geuf toegang tot de groate binneplei. Sóms bevingk ziech in de poort 'n extra vootgengersjpeurtsje. Sóms ies d'r 'ne extra ingank veur 't vootvolk. 't Weerbare van zoane haof zouw mèt opzat zoa zin oetgeveurd, es verdediging tege aanvallersj en bokkeriejersj. Die functie hou ouch de hièrehaof. Dit soort boerderieje kómme veur in Nederlands Limburg, Belsj, 't aansjletende deil van Duutsjland en hie en dao ouch in Noord-Frankriek.

Gesjiedenis

Bie opgravinge ies aangetuènd dat aafsjtamming van 'ne Romeinse villa neet aan de orde ies. De centraal ruumde dao-in waor geine ope haof, meh de keuke mèt haard. 't Miedegedeilte houw ouch nog 'n verdeping, zoa es te zeen ies op de sarcophaag van Zumpelveld. De meiste van dees villae zint tot op de grónd geliek gemaak door invalle van de Germane. Zoa zölle de meiste häöf dus van inheimse oarsjpróng zin.

De dweersj op de weuning sjtaonde sjuur mèt drie traveë ies al bekènd oet 1235 van de boew van ‘n tiendsjuur in Zumpelveld. In de late Mieddelièwe, zoa bliek oet ’n opgeteikend bosjrech van Sumpelveld en Bocholz, bliek ’ne volwaardige haof te besjtoon oet ’n geboew mèt 3 traveë, ruumdes tösje gebintes ’n drey hahlwerdig gebundt haus. Dit sjient ‘ne geldende norm te zin gewaes in daen tied gezeen d’n teks in ’n contrac van ‘ne Willem opten Steen, dae in ’t Belzje maasdörp Petersjheim verpliech waor um ’n huys met drij gebonten op ’n bepaald erf te boewe. In Lötterao moos in 1652 door Henricus Corten ’n drij gebonden huysinge weure opgetrokke.

Neve de woning en de sjuur kaom es driede gebuuwke in ’t Zuud-Limburgse land de sjtal veur. De Kemerlingshaof in Oêsj bie Èèsjde ómvatte in 1399 ’n huysinge, shuere en stellynge. Èvvel van de pachhaof Rodere in Raor weure in 1382 allein ’n husinge en de scure geneump en ouch in datzelfde jaor van de haof in de grach bie Oeësjbik mit huse, schuren, hoeuereyden (erf). Waarsjienlik ies de sjtal ’n deil van de sjuur, want in Raor weurt ‘t viè beneump en in ’n umsjrieving oet 1400 van ten Rade in Wiek mitten mesthof ende mitten schuuren. In D'r Roare bie Vols ies sjpraoke van ‘ne dweersje sjtal en sjuur ónder ein daak in 1600.

Oet de situering van ‘n aantal 16e ièwse boereweuninge in zuud-oas-Limburg bliek dat al van ’n sjtrak óntwerp ies oetgegange. De geboewe sjtoon haoks op de waeg mèt de kopgaevel van de kamer riechting de waeg. Dees liegking zou nog ièwe gebrukelik blieve. Te zeen ies dat noe nog in Sjtröch en Sjtókkem. Umdat ’t boewterrein dèks umhoaglöp, moos de veurplei weure aafgevlak. Dat bevorderde ‘ne reigelmaotige aanlèk. Aangenómme weurt dat de sjtal-sjuur achter de mèshoup haoks op dae gevel woort geboewd. ‘ne Extra sjtal weurt dao wir haoks opgezat en zoa óntsjteit de u-vörm. Deze plattegrónd van boewe en veural de kapconstructie laote oetbreiing in de breidte neet toe. Nóg langer gevele make zou de bedriefsoetveuring óneconomisch make. In tieje van sociale ónrös kump dan de poortgevel mèt euverkapping, dae de carrévörm volmaak. De gesjlote haof ies dan ’n feit. De veurbeelde van euvergeng van langegevelhoes via 'n L-vörm en u-vörm nao de gesjlote haof kómme euveral neve-n ein veur. De gesjlote boew geit dus truuk op economische motieve en neet op 'n Romeins veurbeeld. Bie de kesjtièlhäöf zal 't verdedigende karakter waal 'n rol höbbe gesjpeeld.

Op d'n haof of binneplei

Rónd de binneplaats löp langs de moere 'ne gank, de sjprunk geneump, ónder de daakeuversjteek, de luifel, door. In de miede laog, tot in de jaore 60 van de 20e ièw, de mèshoup. Aan deze sjprunk liegke achtereinvolges in u-vörm: aan eine ziekant 't woonhoes, dat mèt de kopse kant 'ne tuupgevel aan de sjtraot haet mèt 'n aantal vènstere. Daoneve of dweersj dao-op 'ne vleugel mèt de sjtel veur 't viè en daoneve, ouch haoks, de sjuur, kort bie de poort en good bereikbaar veur kar en peerd en later veur tractor mèt kar. In de sjuur weurt 't hui, de vröchte en 't kore bewaard.
Ónder de luifel van de poortvleugel waor gelegenheid um te sjoele of um getuug op te sjloon. Dae luifel zou ouch besjerming beje tege 't euver de moer sjmiete van vijandelike projectiele...
Aan de boetekant van 't complex sjteit tege ein van de zie-gevele of achtergevel 't sjop. Dat ies 'n aafdaak op päöl of pilere ter besjerming van wages, karre, machines en wèrktuug.

Inriechting

't Woonhoes, meistal eine zievleugel, besjteit oet 'n aantal achterein liegkende ruumdes. Aan de sjtraotkant de goow kamer, woa allein mèt hoagfièsdaag gezete moch were of es pesjtoar op bezeuk kaom. Daoneve 'n gengske vanaaf de hoesdeur, de nere en de trap. De nere ies 'n keul ruumde woa vreuger de veurraod bewaard woort en woa de pötbaar sjting. Vanoet dat gengske geit 'n deur nao de woonkeuke woa ziech 't hoeselik leve aafsjpeelt. Daoneve bevinge ziech de sjlaopkamersj. Bie de groater häöf ies d'r nog 'n verdeping mèt extra sjlaopkemerkes. Bie kleiner geboewe weurt de ruumde bove keuke en kamer gebruuk es bergzölder veur zièzaod.

Boewmateriale

Vakwerk mèt sjtruè daak. Later vervange door daakpanne.
Mergel.
Kundersjtein.
Baksjtein, veldbrand of zónnebekkersj, sóms gecombineerd mèt helsjteine dörpele en lieste.
Baksjtein mèt sjpeklaoge van mergel of helle sjtein

Groate boerehäöf en hièrehäöf

De groate carréboerderieje zint veural te vinge op 't plateau in Zuud Limburg en in 't Belsj en in de Voorsjtreek.

De Dörphaof in Plaat bie Ièpe
De Ieëtzelderhaof in Ieëtselder (Etzenrade)
De Liebik bie Se-Gietere
De Brómmelderhaof in Brómmele
De Bóngert in Zjwier
Te Nietese (Wienesrao
G'n Dreesj bie Nut
Mamelis
De haof Oud-Valkeberg
mergelhaof in Terbliet
Apostelhaof bie Neercanne in Mestreech (wienboew)
Haof Nekum bie Neercanne
Haof in Misj (op Bourgogne)
Wisjegrach bie Hölsberg
Heihaof bie Valkeberg
Holswick bie Valkeberg
Fabriciushaof in Woufhage
Dieterenhaof in Woufhage
Berghäöf bie Keuteberg
haof Steenenis Voelender

Veurderhaof in Krawbich
Haof Kaardemich in Krawbich
Windjhagerhaof in Windjhage
Euversj Voelender
Kruushaof bie Voelender
Haof Terlinge bie Gebrook
Haof in Bruusjterbusj
Euverem bie Walem
Wiengaardshaof bie Ulesjtraote (wienboew)
Zónnehoof bie Sint Pieter
de Rousch bie Benzerao
Dentchenbach
Boerenansel bie Kirchroa
Haeren bie Voelender
Ten Hove bie Kunder
Hoonshoes bie Kunder
Cortenbach bie Voelender
Terworm bie Heerle
Lindelauf bie Heerle
Lindehaof Kunder

Lintbeboewing

Es Hoezer en häöf versjpreid langs eine waeg gesitueerd liegke, sjpreke v'r van lintbebeboewing of 'n lintgehuch. Weurt de beboewing diechter op ein en oetgebreier dan höbbe v'r mèt 'n sjtraotdörp te make. 't Boeredrief weurt oetgeveurd vanoet 't gehuch of dörp. 't Land liek in de umgeving. Häöf in lintbeboewing langs eine waeg zint (nog) te vinge in:

Rimmesjtók

Kesjtièlboerderieje

Bie kesjtièle en landhoezer bevinge zich dèks aan- of apaart liegkende carréboerderieje.

de haof Terborg bie Sjènne
de haof bie kesjtièl Genhoes bie Oud-Valkeberg
de haof bie chateau Sint-Gerlach (allewiel 'n hotel)
de haof bie kesjtièl Maer bie Maer
de haof bie kesjtièl Èèsjde bie Èèsjde
de haof bie kesjtièl Neubourg bie Gulpe
de haof Ehrenstein bie Kirchroa
de haof van kesjtièl Pöt bie Voelender
de Bokhaof van kesjtièl Obbendorf in Groat Haasdal
de haof van Hoes De Dael bie Nut
de haof van Hoes Nirve bie Nut
de haof van Kesjtièl Reijmersbaek bie Nut
de haof bie kesjtièl Gebrook bie Gebrook, (Hoensbroek)
de haof bie de Kommanderiej (van de Duutsje Orde) in Sint-Pieters-Voere in Voere
de haof bie kesjtièl Opzinnich in Rimmersjdel in Voere (allewiel eigendom van Welzje ziekekas veur verblief van jeuggroepe)
de haof bie kesjtièl Altembrouk in 's-Gravenvoere
de haof bie kesjtièl Ottegrove tussje Sjoppem en Sint-Martens-Voere in Voere
de haof bie kesjtièl Beusdaal in Sippenake, Plombières

Hudige situatie

Sómmige boerderieje zint euvergegange van gemengk landboew nao speciaal boerebedrief. Boere höbbe ziech toegelag op vièteelt of speciaal viè: (keu, hinne, verkes of sjäöp). Óf ze doon allein akkerboew, fruitteelt of wienboew. Väöl häöf kriege saer 't ing van de 20e ièw ander of gemengde functies, zoa-es: camping, manege, hotel, vakantiehoezer en groepsaccomodatie neve 't boerebedrief.

brónne

E. Franquinet, boerderijtypen in Limburg. nr. 2 van de oetgaves door de provinciale schoonheidscommissie voor Limburg. Cl. Goffin, Mestreech 1931.
C.A. Huygen (gesjiedenis) Zuid-Limburg, ons oudste cultuurland, 1951, Albert de Lange, Amsterdam
R.C. Hekker (gesjiedenis) Dorp en stad in Limburg. De dorpen, 1981, De Walburg pers, Zutphen