Madagaskar

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Madagaskar
Basisgegaevens
Officieel taal	Malagassisch, Frans
Huidsjtad	Antananarivo
Sjtaotsvörm	Republiek (euvergaanksregering)
Sjtaotshoof (lies)	Andry Rajoelina
premier	Christian Ntsay
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	587,041 km² 0,13%
Inwoeners – Deechde:	20.653.556 (2009) 35,2/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Ariary (MGA)
Tiedzaone	UTC +3
Nationale fiesdaag	26 juni
Vouksleed	Ry Tanindrazanay malala ô!
Web | Code | Tel.	.mg | MG | +261

Madagaskar (Malagassisch Repoblikan'i Madagasikara, Frans République malgache) is e land en 'n eiland (zuid)oostelek vaan Afrika, op 500 aon doezend kilometer veur de kös vaan Mozambique. Hoofstad is Antananarivo. 't Land is 'n anomalie in Afrika, door zien Austronesische bevolking die allezeleve vaan Borneo kump. De isolatie vaan 't eiland heet tot 'n unieke natuur geleid, boe me oonder aandere väöl primitief primaotesoorte kin vinde.

Bestuurleke indeiling

Regio's (nommers) en aw provincies (kleurgróppe) vaan Madagaskar.

Tot aon e referendum oet 2007 waor Madagaskar in zes otonoom provincies ingedeild. Allewijl is 't land ieder 'nen unitaire staot dee besteit oet 22 regio's (faritra). Die zien wijer verdeild in 116 distrikte, 1548 gemeintes en 16.969 naobersjappe (fokontany). Groete stei stoon bestuurlek bove gemeinteniveau, op dezelfde huugde es distrikte.

De regio's zien de volgende (de cieferkes verwieze nao 't keertsje):

Regio's en aw provincies

Regio's	Aw provincie	Bevolking
Diana (1), Sava (2)	Antsiranana	1.188.500
Itasy (3), Analamanga (4), Vakinankaratra (5), Bongolava (6)	Antananarivo	4.637.000
Sofia (7), Boeny (8), Betsiboka (9), Melaky (10)	Mahajanga	1.734.000
Alaotra Mangoro (11), Atsinanana (12), Analanjirofo (13)	Toamasina	2.593.000
Amoron'i Mania (14), Haute-Matsiatra (15), Vatovavy-Fitovinany (16), Atsimo-Atsinanana (17), Ihorombe (18)	Fianarantsoa	3.366.000
Menabe (19), Atsimo-Andrefana (20), Androy (21), Anosy (22)	Toliara	2.229.550

Fysische geografie

Madagaskar is mèt 587713 veerkante kilometer 't veerde groetste eiland vaan de wereld, nao Greunland, Nui-Guinea en Borneo. Dit is, ter vergelieking, e bitteke groeter es Fraankriek. Madagaskar is 135 mieljoen jaor trök vaan de Afrikaans-Zuid-Amerikaanse landmassa losgebroke en braok 88 mieljoen jaore trök ouch mèt India (wat doordreef nao Azië). Es gevolg heivaan heet ziech hei de natuur uniek kinne oontwikkele, doortot soorte die neet kinne vlege of zwumme 't eiland neet bereikde. Midde in 't eiland ligk 't hoegland, boe-op ouch de hoofstad ligk. D'n hoegste berg is de Maromokorto mèt 2876 meter.

Levende natuur

Twie rinkstartmaki's (Lemur catta), ein vaan de väöl soorte haafape endemisch op Madagaskar.

De aofsplieting vaan Madagaskar voont plaots nao de evolutie vaan mojerkookdiere (Placentalia) en versjèllende vaan zien ordes, meh wied veur 't versjijne vaan väöl families die noe de eerd dominere. De primaote (Primates), op ziech de aajdste en primitiefste levende orde vaan mojerkookdiere, zien hei vertegenwoordeg mèt tientalle soorte maki's (geslach Lemur), die tot de haafape (Strepsirrhini) hure. De roufdiere (Carnivora) vint me in de fossa (Cryptoprocta ferox) en de fanaloka (Fossa fossana), twie op civetkatte liekende bieste.

't Gief 260 soorte reptiele, daovaan 90% endemisch (nörges aanders veurkoumend es op Madagaskar). 't Geit daobij veural um herdisse, daovaan neet wieneg kameleonne. Veugel kinne ziech natuurlek beter verspreie; toch zien vaan de oongeveer 280 veugelsoorte nog ummertouw mie es 100 endemisch. 'n Soort wie de koerol (Leptosomus discolor) nump zelfs (nao de meining vaan de mieste taxonome) 'n gans eige familie in. Ouch de mierderheid vaan de doezende insekte koume nörges aanders veur, zjus wie 90% vaan de 10.000 plaante.

Sinds de koms vaan de mins geit de natuur sterk drop achteroet. Soorte weure bejaog en veural groeter bieste (megafauna) kinne dat neet höbbe. Zoe zien oonder mie de olifantsveugel (familie Aepyornithidae; wij verwante vaan de struusvogel, boe ze op leke) en de reuzemaki's (wie Palaeopropithecus ingens) oetgestorve. 'n Wijer bedreiging is de ummer doorgaonde oontbossing, die intösse 't eiland vaan zeker 90% vaan zie bos heet oontdoon. Boete leefgebeedverneteging vaan inheimse soorte zörg dit ouch veur zwoer erosie.

Cultuur en demografie

Allewel tot de Malagassische bevolking veur bekans de hèlf vaan Afrikaanse aofkoms is, is häör taol en cultuur oetgesproke Austronesisch vaan aard. 't Genetisch aondeil Afrikane en Austronesiërs is oongeveer eve groet; daoneve gief 't kleinen invlood vaan Arabiere, Europeane en Indiërs. De presentie vaan neet-Austronesisch genmateriaol oonder de bevolking is väöl sterker aon de kös es in 't binneland.

't Malagassisch, de taol vaan bekans de ganse bevolking, huurt bij de Baritotaole, die op Borneo weure gesproke door de Dajaks. Volges Ethnologue is 't 'n macrotaol, die in èlf kleinder taole vèlt te verdeile (tien op Madagaskar en ein, 't Bushi, op Mayotte). Väöl lui zouwe die taole ieder dialekte neume. Ethnolgue gief wijer veur 't land ouch Comorees en Shimaore op.

Oongeveer de hèlf vaan de bevolking deit nog aon traditioneel religie. 45% vaan de bevolking is christelek, oongeveer geliekmaoteg verdeild in protestante en katholieke, aongezeen zoewel Britse en Franse missionaire op 't eiland höbbe gewèrk. Oondaanks iewe vaan Arabisch-islamitische culturelen invlood is 't aontal moslims beperk tot 7%; dees religie is veural sterk aon de ooskös.

Historie

Madagaskar waor eint vaan de lèste groete eilen wat door lui woort gekoloniseerd. Dit gebäörde woersjijnelek örges tösse 200 veur Christus en 500 denao. De bezètting vaan 't eiland zouw in twie golve kinne zien gebäörd; volksverhaole euver e primitief volk oet de binnelen, de Vazimba, zouwe op woerheid kinne beröste. De Austronesische taol vaan de bevolking verraojt 'n aofkoms vaan zuielek Borneo, in 't modern Indonesië; de bevolking moot euver doezende kilometers in bangka's, typisch Austronesische kano's, nao 't eiland zien gekoume. De nui bewoeners pasde dao brandcultuur touw um landbouwgroond te make. Wie in hun toesland waor ries 'n belaankrieke cultuur. De koms vaan de mins had e desastreus effek op veural de groeter soorte vaan 't eiland zienen unieke fauna.

Nao inkel iewe trooje de Malagasiërs ouch in contak mèt de Bantoes vaan 't Afrikaans vasteland. Vaanaof de zevenden iew al kaome de Arabiere nao 't eiland. Hunne culturelen invlood, dee bestoont oet de koms vaan d'n islam, de oosterse astrologie en 't sjrif (Malagasy gesjreve in 't Arabisch sjrif weurt sorabe geneump), bleef gooddeils beperk tot de noordweskös, boe de Arabische handelere aonkaome. De naom Madagaskar oontstoont in de middeliewe, in de gesjrifte vaan Marco Polo. Zie Madageiscar is allezeleve 'n verbastering vaan Mogadishu, 't Somalisch piratenes boe 'r 't eiland mèt verwarde. D'n ierste Europeaon dee 't eiland zaog waor de Portugees Diogo Diaz in 1500. Ind zeventienden iew vestegde de Fransoze 'nen handelspos op 't eiland. Belaankrieker woort 't eiland in de vreugmodernen tied evels veur de piraterij; ouch ind zeventienden iew zouw de Franse kaptein Misson hei 't utopisch (en allezeleve fictief) pirateriek Libertalia höbbe gestiech.

Madagaskar had ummer bestande oet versjèllende keuninkrieke, die ziech oonderein op leve en doed bevochte. Roond 1800 kaom dao verandering in, door de greujende mach vaan 't hoeglandriek Merina. Keuning Andrianampoinimerina oonderworp de naoberrieke, ziene zoon Radama I (1810-1828) deeg de rest en vereinegde gans Madagascar. Radama sloot e pak mèt de Britte (die heersde op 't naobereiland Mauritius, boevaan 'r militair assistentie kraog in ruil veur 't aofsjaffe vaan de slaovehandel. In dezen tied leep de piraterij laankzaamaon op zien ind. 't Verdraag mèt de Britte maakde de weeg vrij veur de verspreiing vaan 't christendom.

Oonder zien opvolgers (en opvolgsters: dao waore mierder vrouwlui bij) verzwaakde 't riek evels, wat de Fransoze in 1883 tot 'n invasie brach. De jaore denao breide Fraankriek zien mach laankzaam oet. Aanders es in väöl aander Franse kolonies woort de keuninkleke familie, um häöre tegestand, in 1897 oetindelek aofgezat en verbanne. De Franse brachte oonderwies in gans 't land en zatte bouwwerke in koloniaole stijl neer in Antananarivo. 't Systeem vaan belasting in de vörm vaan corvees bleef behawwe. Nao de val vaan Fraankriek kaom Madagaskar oonder regering vaan 't Vichy-Fraankriek. Dit doort tot 1942, wie de Britte de Slaag um Madagaskar wonne, 'n militair operatie veural gemeind um de vesteging vaan Japanse bases hei te veurkoume.

Ind jaore viefteg kraog Madagaskar, nao 'nen opstand in 1947, laankzaamaon mier otonomie tot 't op 26 juni 1960 gans oonaofhenkelek woort. Philibert Tsiranana woort d'n ierste president. Heer veurde e gemaoteg conservatief beleid boe-oonder de koloniaole hun maotsjappeleke posities hele. Dit góng in tege de verlinksenden tendens oonder de bevolking, die 't communisme wouw inveure. In 1972 woort heer gedwoonge op te stappe veur generaol Gabriel Ramanantsoa, dee e links bewind veurde en de band mèt de Sovjet-Unie aonhaolde. In de koumende jaore volgde 'n serie politieke maorde en revoluties. 't Breke vaan de band mèt Fraankriek zörgde veur 'n verzwoerende crisis, die pas verzachde wie commandant Didier Ratsiraka dit beleid in de jaore tachteg weer umkierde. In 1993 woorte veur 't iers mierpartijeverkezinge gehawwe. Politieke instabiliteit heel evels aon. In 2009 lepe volksopstan oet op 'n crisis, die indegde mèt de instèlling vaan e militair bewind. Hei-op woort 't land gesuspendeerd oet de Afrikaanse Unie.

Bronne

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, in dees versie, wijer op en:History of Madagascar en en:Fauna of Madagascar.