Naar inhoud springen

Somalië

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.


Somalië

Veendel vaan Somalië

Waope vaan Somalië

Ligking vaan Somalië

Basisgegaevens
Officieel taal Somalisch, Arabisch
Huidsjtad Mogadishu
Sjtaotsvörm coalitieregering (zuug de teks)
Sjtaotshoof (lies) Mohamed Abdullahi Mohamed
premier Mohamed Hussein Roble
[[{{{titelhoofregering1}}}]] {{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]] {{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]] {{{naomhoofregering3}}}
Religie {{{religie}}}
Opperflaakde
– % water
637.657 km²
0,43%
Inwoeners
Deechde:
11.031.386 (2017)[1]
17,3/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid Somalische sjèlling (SOS)
Tiedzaone UTC 3
Nationale fiesdaag 1 juli
Vouksleed Soomaaliyeey toosoo
Web | Code | Tel. .so | SOM | +252

Somalië (officieel (Somalisch) Jamhuuriyadda Soomaaliya, (Arabisch) جمهورية الصومال‎, Jumhūriyyat aṣ-Ṣūmāl‎) is e land in 't uterste ooste vaan Afrika, in de zoegenaomde Hore vaan Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt) Kenia, Ethiopië en Djiboeti. In 't weste ligk 't land aon de Indische Oceaon, in 't noorde aon de Golf vaan Aden. Hoofstad vaan 't land is Mogadishu, twiede stad vaan 't land is Hargeisa. 't Land, bewoend door 't Koesjitisch volk vaan de Somaliërs, heet door iewelang ban mèt Arabië 'n gearabiseerde cultuur. Sinds 1991 is Somalië in constante staot vaan börgeroorlog, wat de bevolking in depe ermooj en elend heet gestort, en 't land tot 't sjaolveurbeeld vaan 'ne mislökde staot heet gemaak.

Indeiling

[bewirk | brón bewèrke]

Officieel (de jure)

[bewirk | brón bewèrke]

Formeel is Somalië verdeild in achtien regio's (gobollada, inkelvoud gobol), die weer in distrikte zien opgedeild. De regio's zien de volgende:

Regio's en distrikte vaan Somalië; regio's genommerd

  1. Jubbada Hoose
  2. Jubbada Dhexe
  3. Gedo
  4. Baay
  5. Bakool
  6. Shabeellaha Hoose
  7. Banaadir
  8. Shabeellaha Dhexe
  9. Hiiraan
  1. Galguduud
  2. Mudug
  3. Nugaal
  4. Bari
  5. Sool
  6. Sanaag
  7. Togdheer
  8. Woqooyi Galbeed
  9. Awdal

Reëel (de facto)

[bewirk | brón bewèrke]

Reëel gezeen heet de euvergaanksregering laank neet in 't gans land de mach. Somalië is in han vaan versjèllende ziech oonderein bevechtende facties, boevaan sommege de regering steune, aandere evels neet. Ouch de mèt de regering mètwerkende kreegshiere höbbe 'ne sterke vörm vaan otonomie binne Somalië, en hove ziech dus niks aon te trèkke vaan regiogrenze. Anno 2011 is de situatie zoewie op 't keertsje:

Facties en 'rieke' in Somalië
Facties en 'rieke' in Somalië

Fysische geografie

[bewirk | brón bewèrke]

Somalië, nao umvaank 't 43e land op de wereld, heet mèt 3025 kilometer de laankste köslijn vaan gans Afrika. 't Land besteit oet zoewel lieg- en hoegvlaakde es hoegland. In 't noorde ligk de bergkette Al Mado, boevaan de Shimbiris mèt 2416 meter d'n hoegste berg vaan 't land is. E groet deil van 't noorde weurt wijer ingenome door de zoegenaomde Guban-haafweuste. In 't zuie vint me e geliekaardeg landsjap. 't Midde vaan 't land is veural hendeg druug, weuste-echteg. Twie echte revere loupe door 't land, d'n Jubba en de Shabele. Wijer kint 't land e groet aontal wadi's.

Somalië ligk op d'n eveneer (dee door 't zuie vaan 't land löp) en heet daodoor neet väöl temperatuurversjèlle. Daagtemperature ligke dèks zoe roond de 30 graod. Vreem genóg is 't in 't noorde wermer es 't zuie: in Berbera weurt 't vaan juni tot september gemiddeld 38 graod. In dit gebeed vint me inkel vaan de hoegste temperature vaan de wereld. Regeseizoene loupe vaan aprèl tot juni en vaan oktober tot december. Veural 't ierste seizoen, gu in 't Somalisch en door de moesson geveujd, is vaan levesbelaank veur de Somalische groond, dee in deen tied 'n korte opleving vaan de vegetatie zuut. Es 't oetblijf, meugelek bij herholing zoewie in de jaore 2010-11, heet dit desastreus gevolge.

Cultuur en demografie

[bewirk | brón bewèrke]

Etnische gróppe

[bewirk | brón bewèrke]

Somalië is, zeker veur Afrikaanse begrippe, 'n etnisch-cultureel relatief homogeen land. Zeker 85% vaan de bevolking besteit oet etnische Somaliërs, die daobij in gans 't land euverheerse. In 't zuie is 't aondeil vaan aander bevolkingsgróppe evels aonzeenlek hoeger. In 't kösgebeed, neet in 't minste in Mogadishu, vint me de Benadiri, naokoumelinge vaan Jemenitische handelere die evels de Somalische taol höbbe euvergenome. De aander belaankrieke miderheidsgróp zien de Somalische Bantoe, die dao veural door slaovehandel terech zien gekoume. Ethiopiërs, Indiërs en Europeaone vörme kleinder gemeinsjappe. In alle naoberlen vaan Somalië kump in 't grensgebeed mèt dat land 'n etnisch-Somalische mierderheid veur, in 't bezunder in oostelek Ethiopië (zuug oonder veur wie dat kump); sinds de börgeroorlog gief 't in väöl len leje vaan de Somalische diaspora.

De volkstaol veur de bulk vaan de bevolking is 't Somalisch, ouch dèks op z'ch Arabisch Somali geneump. Dit is 'n Koesjitische taol, ing verwant aon 't Oromo en Afar (gesproke in Ethiopië) en get wijer verwant aon aander Afro-Asiatische taole (wie de Berbertaole en de Semitische taole). 't Maay, gesproke door zoe'n 1,8 mieljoen lui in 't zuie,[2] weurt gemeinelek gezeen es e dialek vaan 't Somalisch meh kin es 'n apaarte taol gelle. Get soortgelieks gelt veur 't Dabarre,[3] Garre,[4] Jiddu[5] en Tunni,[6] allemaol mèt e stök minder sprekers (in de orde vaan tiendoezende) es 't Maay of 't eigelek Somalisch. E wijer belaankriek dialek, 't Benadiri, weurt neet veur apaarte taol aongezeen.

't Zoezjus al geneump Oromo kump ouch dialektisch in Somalië veur.[7] 'n Hiel klein en bekans oetgestorve Koesjitische taol is 't Boon.[8]

De Bantoetaole in Somalië valle in gróp G. 't Geit hei um 't sjaolveurbeeld vaan die gróp, 't Swahili, wie ouch um 't Mushungulu.[9]

Neve 't Somalisch is ouch 't Arabisch 'n officieel taol in 't land, allewel tot 't neet es volkstaol veurkump. Dat lèste gelt ouch veur 't Ingels en Italiaans, wat volges 't Federaol Charter 'twiede taole' zien.[9]

De bevolking is bekans egaal islamitisch. Christendom kump oonder blaanke en Bantoes veur, animisme oonder Bantoes ouch nog wel. De mieste Somalische moslims zien soenniete; oonder hun is 't sjafisme de gebrukelekste struiming. Ouch 't soefisme is good bekind in 't land.

Prehistorie en ajdheid

[bewirk | brón bewèrke]
Prehistorische rotsteikening van 'ne kemel.

Somalië weurt al sinds 't Paleolithicum bewoend, in 't noorde vaan 't land vint me rotsteikeninge vaan roond 9000 veur Christus trök. In 't noorde vaan 't land vint me oetgebreide rewiene die wieze op 'n hoegoontwikkelde aw civilisatie die oonder Egyptischen invlood stoont; aongenome weurt tot dees besjaving te identificere vèlt mèt 't aajd Land vaan Punt (Pwenet), boevaan in Egyptische tekste oet 't twiede milennium veur Christus weurt gesproke. Dit riek zouw höbbe gehandeld in wijrouk, ebbehout, vee, slaove, goud, ivoor en biestevelle; de lèste drei produkte kaome neet vaan eige bojem. 't Waor ouch in 't modern Somalië tot me dink tot d'n dromedaris is gedomesticeerd; vaan dao-oet zouw 'r daan euver Arabië en Noord-Afrika zien verspreid.

Middeliewe en vreugmodernen tied

[bewirk | brón bewèrke]
Rewiene vaan 't Ifat-paleis in Zayla.

In de klassieken tied en de middeliewe bleef Somalië e knouppunt vaan handelsroutes. Door zien ing ban mèt Arabië waor 't hei tot de ierste moslims in de vreuge zevenden iew oonderdak zochte tege vervolging. Wie de moslims in Arabië de mach hadde, verspreide de nui religie ziech oonmiddellek ouch in Somalië. De stad Mogadishu woort noe 't centrum vaan d'n islam in 't land. Zoe roond 1200 waor 't land in essentie islamitisch. E mechteg riek in deen tied waor 't Sultanaot vaan Adal, later aofgelos door 't Sultanaot vaan Ifat. Dees rieke hadde hun basis in 't noorde vaan Somalië. Vaanaof de veertienden iew kreeg 't zuielek riek vaan de Ajuuraan mier mach. Al dees rieke waore mechteg op zie, hadde handelsbetrèkkinge tot in Oos-Azië en lete indrökwèkkende paleize bouwe.

Koloniaolen tied

[bewirk | brón bewèrke]

Nao de Conferentie vaan Berlien in 1884 begóste Europese machte claims te lègke op Somalië. 't Gebeed aon de Indische Oceaan kaom in Italiaanse han (Italiaans Somaliland), e groet deil vaan 't noorde in Britse han (Brits Somaliland), dewijl Wes-Somalië aon d'n Ethiopische keizer kaom es daank veur dee ziene steun aon de Britte. De Somaliërs gaove ziech evels neet gemekelek gewonne en begóste gewaopend verzat oonder leiing vaan Mohammed Abdoellah Hoessein. Hoessein kraog neet allein steun vaan Arabische rieke en Perzië die hun traditioneel vrun waore, meh ouch vaan Duitsland en 't Osmaans Riek. Zoe woorte de Somaliërs d'n Ierste Wereldoorlog ingesleip. In 1920 oonderworpe de Britte het land definitief.

Mèt de opkóms vaan 't fascisme in Italië woorte de imperialistische ambities sterk opgeveurd. In 1935 veel Mussolini Abessinië (Ethiopië) binne, 'n actie boe de Volkerboond niks tege deeg. In 1940, mèt d'n Twiede Wereldoorlog in volle gaank, veel 't rezjiem ouch Brits Somaliland in. Nao 'n korte bezètting sloge de Britte in 1941 trök vaanoet Kenia en vaanop zie, boemèt ze zoewel Abessinië bevrijde es Brits Somaliland trökpakde en Italiaans Somaliland bezatte. Nao d'n oorlog woort de Britse euverheersing in bei kolonies kort geformaliseerd, meh in 1949 kraog Italië de zijn trök op veurweerde tot me de oonaofhenkelekheid vaan 't land zouw veurbereie. In d'n tied dee veuraofgóng aon de oonaofhenkelekheid gaof 't nog probleme mèt Somalische populaties boete de kolonies. Wes-Somalië of Ogaden woort nog ins, tege de wuns vaan de bevolking in, aon Ethiopië gegeve, noordoos-Kenia woort ouch neet bij Somalië geveug, obbenuits tege de wèl vaan zien bewoeners. E referendum in Djiboeti euver wel of neet bij Somalië veel oet in 't veurdeil vaan 't Frans koloniaol bewind.

Oonaofhenkelekheid

[bewirk | brón bewèrke]
Mogadishu in 1980.

Op 26 juni 1960 woort Brits Somaliland oonaofhenkelek, Italiaans Somaliland volgde vief daog later en sloot ziech bij de nui republiek aon. Aden Abdullah Osman Daar woort d'n ierste president vaan 't land. In 1969 kaom 't tot 'ne staotsgreep oonder leiing vaan majoor-generaol Mohamed Siad Barre, dee e communistisch bewind instèlde. In de ierste jaore waor dit rezjiem succesvol: groetsjaolege werke woorte opgezat en alfabetiseringscampagnes op 't land hadde succes. Mèt hölp vaan de Sovjet-Unie en aander staote oet 't Oosblok bojde me e groet leger op. Dit leger veel in 1977 naoberland Ethiopië in, mèt de bedoeling um Ogaden te annexere. In dezen oorlog verloor Somalië evels de steun vaan de USSR, die koos veur 't intösse ouch communistisch Ethiopië. Mèt 'n Cubaans-Sovjetrussische interventie woorte de Somaliërs weer oetgedreve. Dit brach Barre detouw steun te zeuke bij de Vereinegde Staote. In de jaore 1980 verzwaakde 't rezjiem, wat ummer repressiever woort: de strategische steun vaan Amerika waor mèt 't aofloupe vaan de Kawwen Oorlog minder nujeg en Ethiopië bemeujde ziech actief mèt verzètsgróppe in 't land. In 1991 kaom 't tot 'ne staotsgreep.

Börgeroorlog en chaos

[bewirk | brón bewèrke]

Al gaw bleek tot de versjèllende verzètsgróppe, die hadde samegewèrk um 't rezjiem vaan Barre oet 't zaol te helpe, 't oonderein neet eins woorte en ziech begóste te bevechte. Dit leide tot 'ne groete börgeroorlog, boebij partije en facties woorte gevörmp op basis vaan traditioneel clans. In 't land boe ete al ummer sjaars waor, beteikende d'n oorlog tot väöl lui vaan levesveurzeninge woorte aofgeslote. In 1992 besloot de VN-Veilegheidsraod 'n missie nao Somalië te sjikke, genaomp UNOSOM. Umtot de Vereinegde Staote de missie neet wied genóg voonte goon, vele ze in december zelf in mèt de zoegenaomde Operatie Herstèl Hoop (Restore Hope). Lokaol kreegshiere zaoge allebei es 'n bedreiging vaan hun mach. Mohamed Farrah Aidid begós ze in 1993 daan ouch actief te bevechte, mèt zoe'n militair successe tot de operaties oetindelek woorte beïndeg.

In de jaore die volgde bleef de chaos dore, veural in 't zuie vaan 't land; in 't noorde kaome de stabiel meh oonerkinde staote Somaliland en Puntland, boe neet neumesweerd woort gevochte. Wie in de jaore 2000 de balans oetsloog nao de radicaol-islamitische Al-Shabaab en de Unie vaan Islamitische Tribbenaole (UIC), begós 't boeteland ziech weer mèt Somalië te meuje, veural in 't gevech tege 't internationaol terrorisme. In december 2006 veel Ethiopië mèt instumming vaan de international gemeinsjap Somalië in, wat de weeg vrijmaakde veur 't instèlle vaan 'n Somalische (euvergaanks)regering. Zoe gaw es de Ethiopiërs in december 2008 ewegtrokke, en 't mandaot aon de Afrikaanse Unie lete, won Al-Shabaab weer terrein; allein Mogadishu bleef veur de regering behawwe.

D'n twintegjaoren oorlog heet enorm stroume vaan vlöchtelinge op gaank gebrach, en gezörg veur 'n herleving vaan piraterij oonder de zievèssers die koelek inkómste hadde. Tege 't ind vaan de jaore 2000 begóste versjèllende vlote vaan oonder mie Westerse len hun koupvaardijsjeper militair bij te stoon. In 2011 leide extreem druugde in combinatie mèt anarchie en oonwèl vaan de islamiste um hölp touw te laote tot 'nen hoongersnoed in 't zuie vaan 't land (en ouch extreem sjaarsde in de wij umgeving).[10] Dit zörgde veur 'n nui golf vaan vlöchtelinge, veural nao Kenia.

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer kump get informatie vaan en:Somali Civil War.

  1. CIA World Factbook: population
  2. Ethnologue report for language code: ymn
  3. Ethnologue report for language code: dbr
  4. Ethnologue report for language code: gex
  5. Ethnologue report for language code: jii
  6. Ethnologue report for language code: tqq
  7. Ethnologue report for language code: gax
  8. Ethnologue report for language code: bnl
  9. 9,0 9,1 Ethnologue report for Somalia
  10. UN declares famine in two regions of Southern Somalia
Lenj in Afrika
Algerieë · Angola · Benin · Botswana · Burkina Faso · Burundi · Centraal-Afrikaanse Repebliek · Comore · Congo-Brazzaville · Congo-Kinshasa · Djibouti · Egypte · Equatoriaal Guinee · Eritrea · Ethiopië · Gabon · Gambia · Ghana · Guinee · Guinee-Bissau · Ivoorkös · Kaapverdië · Kameroen · Kenia · Lesotho · Liberia · Libië · Madagaskar · Malawi · Mali · Marokko · Mauritanië · Mauritius · Mozambique · Namibië · Niger · Nigeria · Oeganda · Rwanda · São Tomé en Príncipe · Senegal · Seychelle · Sierra Leone · (Noord-)Soedan · Somalië · Swazilandj · Tanzania · Togo · Tsjaad · Tunesië · Zambia · Zimbabwe · Zuud-Afrika · Zuud-Soedan
Betwis en neet-erkèndj: Somalilandj · Westelike Sahara
Aafhenkelike gebejer: Azore · Canarische eilenj · Ceuta · Madeira · Mayotte · Melilla · Réunion · Sint-Helena
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Somalië&oldid=447776"