Brussel
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Breusel (in anger dialekte ouch Brösselt of Brussel) (Nederlands: Brussel, Frans: Bruxelles, Duutsj: Brüssel, Ingelsj: Brussels) ies de hoofsjtad van Belsj, va Vlaandere en de de facto hoofsjtad va de Europese Unie. De gemiengde Brösselt zèllef haet miè es 180.000 inweunersj, dewiel 't Breusels Hoofsjtaejelik Gewes miè es 1.2 miljoen inweunersj haet. In de dagelekse praktiek weurt bienao altied nao 't Gewes geriffereerd es me kalt euver "Brussel". Ouch luuj die in ein van de angere 18 gemeintes van 't Gewes wone, vinge meistes van ziechzelf dat ze Brussels zint. Es me specifiek de gemeinte bedoelt, weurt dan diks sjtad Breusel of gemeinte Breusel gezag.
De gemeinte en häör Hoofsjtaejelik Gewes vörme same 'n metropool die diks de houfsjtad van de EU weurt geneump, al deilt ze die positie volges angere mit Sjtraasburg, Sjtad Luxembörg en Frankfurt am Main. Breusel hoesves 't groatste aantal insjtillinge van de Europese Unie oet zoawaal de executieve mach (de Europees Kemissie, d'n Europese Raod) es de legislatieve mach ('t Europees Parlemint). Hie zin, respectievelik, 't Berlaymont-geboew, 't Europa-geboew en de Espace Léopold-geboewe veur gemeind. Alle drie de gebouwe liegke in de Europese Wiek, in 't oaste van de sjtad - rondum 't Place du Luxembourg-Luxemburgplein. De judiciële mach liegk aevels in Luxembörg en 't Parlemint verhoes veer kièr dejaor nao Sjtraasburg.
Brussel ies 'n touristische sjtad, mit väöl bekinde attracties - wie de historische Groate Mert, Manneken Pis (Menneke Pis), Atomium, La Monnaie/De Munt en de Keuninkleke Musea van Köns en Historie.
Gesjiedenis
[bewirk | brón bewèrke]Breusel ies óntsjtange rónd 'n kesjtièl aan 't rivierke Zenne rónd 't jaor 979. De plaatsj woort doe Bruocsela geneump. Dae naam kump oet 't Germaans, "bruoc" beteikent moeras ("brook") "sella", dat beteikent "heim". Huuj ies de Zenne trouwens bienao gaaroets neet miè te zeen in de sjtad. De gouw Brabant waor verdeild in veer graafsjappe, en 't kesjtièl woort 't centrum van 't graafsjap Breusel. 'n Ièw later góng me weer weg van dees plaatsj en vestigde ziech aan de zujelike zie van de Zennevallei, op ein plaatsj die Koudenberg heesj. Hie liek tegewoordig de Groate Mert.
In de 11e ièw kaom d'r 'n handelspos op de weeg tösje Brugge en Kölle. In de 12e ièw kreeg Breusel ein sjtadswal en de graaf woort hertog va Brabant. In 1229 kreeg Breusel sjtadsrechte van Hendrik d'n ièrsjte van Brabant. De lake-industrie en -handel woorte belangriek en Breusel woort 'n economisch centrum. Ömsjtreeks 1225 begoes me te boewe aan de kathedraal Sint-Michiel-en-Sint-Goedele. De volgende ièwe sjpecialiseerde de handel ziech op de sjoan sjtoffe die me exporteerde nao Frankriek, Italië en Ingeland.
In 1356 woort de mach euvergenómme door Wenceslas van Luxemburg en zien vrouw Johanna van Brabant en verliènde zie de "Blijde Inkomst", woain verklaord woort dat de rechte van de inweunersj gerespecteerd zouwe were door de hertoge. De sjoanbroor van Johanna, Lodewiek van Male waor 't d'r neet mèt eins dat zie de mach euvernaome en probeerde Brabant te verovere. Breusel goof ziech euver, meh woort get miè es eine maond later alweer bevriejd onder leiing van Everaard t'Serclaes.
In 1430 erfde Filips de Goje, hertog van Bourgogne, Brabant. Breusel woort doe de hoofsjtad van Bourgogne. In 1477 trouwde Maria van Bourgondië mèt Maximiliaan van Oasteriek. Zie sjorf in 1482 en leet häöre echgenoot Breusel nao. Vanaaf toen regeerde de Habsburgse dynastie. Wie Maximiliaan sjtorf verplaatsjde zien dochter, Margaretha van Oasteriek, de hoofsjtad nao Mechele, woa zie häör naefke Sjarel V groatbrach.
In 1515 woort Sjarel V mèt 15 jaor heersjer van Bourgogne en dus ouch van de gebiede die noe Belsj zint. Mèt 16 jaor erfde hae Sjpanje. Hae woort in de Sint-Michiel-en-Sint-Goedele oetgerope tot keuning va Sjpanje. Umdat hae gebore waor in Gent, besjouwde hae de Nederlande es zien vaderland. Hae maakde Breusel weer de hoofsjtad. Breusel kreeg ouch 'n rechbank en 't woort al gauw de belangriekste Brabantse sjtad. In 1555 goof Sjarel de Nederlande en Sjpanje aan ziene zoon Filips II. Dit waor 't begin van de Sjpaanse periode veur Breusel. D'r kaom noe eine tied van godsdeensoorloge, de Tachtigjaorige oorlog; 't waor gedoon mèt de bleujtied van Breusel.
In augustus 1695 woort Breusel door de Franse troepe van De Villeroi gebombardeerd. De Groate Mert en e groat deil van de sjtad woorte verwoes door de brand. De Mert woort daonao weer opgeboewd in baroksjtiel.
In 1789 vóng de zoagenaamde Brabantse revolutie plaatsj tege keizer Jozef II, meh de onafhankelikheid heel neet lang sjtand. Tösje 1794 en 1815 waor Belsj Frans gebied. Vanaaf 1815 kaom 't Belsj bie Nederland, ónder Willem I. In de nach van 24 op 25 augustus 1830 brook in Breusel de revolutie oet. Nao de onafhankelikheid kaome d'r väöl Franse en Wale in Breusel wone. Tot daen tied waor Breusel 'n Brabantse en Nederlandstalige sjtad gewaes. Waalse ambtenaere oet de provincies woorte aangetrokke um de administratie van Belsj te bemanne. 't Nederlands woort verbanne oet alle insjtèllinge en oet 't besjtuur.
In de neugetiènde ièw kènde Breusel 'n sjterke industrieel óntwikkeling. Onder Leopold II woorte versjillende prestigieus geboewe opgetrokke. Ouch parke en lane woorte aangelag. De sjtad greujde en ouch 't aandeil Franstalige woort groater.
In de Ièrsjte waereldoorlog woort Breusel door de Pruusje bezat. 't Vlaams activisme kaom in d'n oorlog miè op, meh nao d'n oorlog kaom d'r dan weer ein groate tegereactie in de Franse media. In 1935 woort de waereldtentoansjtèlling gehouwte op de Heizel.
In de Twiède waereldoorlog woort Belsj bezat door de Nazi-troepe. De sjtad woort in september 1944 bevriejd door de geallieerde. In 1958 woort opnuujts de waereldtentoansjtèlling in Breusel gehouwte. De "Expo 58" waor e groat succes en Breusel heel dao ein van zien bekèndste attracties, 't Atomium, aan euver.
In de jaore 60 van de twintigste ièw woort Breusel ein Europese sjtad: d'r woorte allerlei Europese insjtèllinge gevestig, woa-ónder de Europese Commissie en de Raod van de Europese Unie.
Op 22 mièrt 2016 woort de sjtad opgesjrik door twiè groate aansjlaeg.
 Betrach Aasjleëg i Brussel van 22 meëts 2016 veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
Sjtadsgeziech
[bewirk | brón bewèrke]'t Centrum van Breusel haet e Vlaams en Brabants uterlik. 't Bekènds ies waal de Groate Mert mèt de gildehoezer oet de 17e ièw en 't gotisch sjtadhoes. De kathedraal Sint-Michiel en Sint-Goedele ies in de sjtiel van de Brabantse gotiek geboewd. Wiejer bezeenswaerdighede in 't centrum zint 't beeldsje van Menneke Pies (Manneken Pis), de Muntsjouwburg, de volkswiek Marolle mèt 't Justitiepaleis, de Zavel, 't Keuningsplein mèt diverse musea en 't Keuninklik Paleis.
Sjuus boete 't centrum liegke väöl hoezer in Art nouveau-sjtiel, woa-onder versjillende van de architek Victor Horta. De Nationaal Basiliek van 't Heilig Hart liek in Koekelberg. In 't Bruparck, 't terrein woa in 1958 de waereldtentoansjtèlling woort gehouwte, sjteit 't Atomium.
Transport
[bewirk | brón bewèrke]Trein
[bewirk | brón bewèrke]Breusel haet versjillende treinsjtasies, de belangriekste zint:
- Breusel-Zuid: de belangriekste internationaal sjtasie van Belsj
- Breusel-Kapellekerk
- Breusel-Centraal
- Breusel-Congres
- Breusel-Noord
Waeg
[bewirk | brón bewèrke]Dao zint drie róndwaeg um Breusel: de Ring róndum 't Breusels Gewes (de sjnelwaeg: R0), de groate rink um de neugetièn gemeintes van Breusel en de kleine rink dae de sjtadsmoer oet de 14e en 15e ièw volg.
Metro en tram
[bewirk | brón bewèrke]De metro van Breusel haet 68 sjtasies en twiè liene. Wiejer rieje d'r ouch trams in Breusel.
Bekènde inweunersj
[bewirk | brón bewèrke]- Charles Beltjens, in Nederlands Limburg gebore 19e iewse diechter
- Goedele van Brussel, petroanheilige van de sjtad
- Jacques Brel, zenger en componis
- Maurice Carême, Belzje Franstalege diechter
- Marc Didden, in Belsj Limburg gebore rockjoernalis en filmrezjissäör
- Guido Fonteyn, journalis
- Adrien de Gerlache, in Belsj Limburg gebore 19e iewse ontdekkingsreizeger
- Herman Gorter, Nederlandse medeopriechter van de Nederlandse Communistische Partiej
- André van Hasselt, in Mesjtreech gebore 19e iewse diechter
- Hergé, de sjtripteikenaer van Kuifje
- Victor Horta, architek
- René Magritte, surrealistische kunsteneer
- Jean Thielemans, ouch waal Toots Thielemans, muzikant
- Otto van Veen, 17e iewse sjlder
- Ursula von der Leyen, Duutsje politica gebore in Breusel, allewiele president van de Europese Commissie
