Wilder

Dit artikel is gesjreve in 't Valkebergs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Wildersj, es te dit dialek sjpriks.

Wilder (Nederlands: Wahlwiller) ies 'n dörpke in de gemeinte Gulpe-Wittem in Zuud-Limburg. 't Ies gesitueerd aan de rieksweeg van Mestreech via Gulpe nao Vaols. In de Mieddelièwe woort 't ouch waal Wijlre geneump. 'n Ander Wijlre (in 't plat Wielder) liek aan de ander zie van 't dörp Wittem. Wilder kump van 't Latiense villare, dat hoes of haof beteikent. Wahl oet de officiële naom geit truuk nao Waals of Romaans. De Kelte woorte door de Germane Wale geneump. Later krege alle Romaans kallende luuj deze naam, zoawie in Wallonië in Belsj. Wahl of Waal zou aafsjtamme van valo, dat hièr of hoof beteikent. Zoa zouw 't ouch gehuch Walem (nederzètting, heim van de hièr) aan ziene naam zin gekómme. In 't dörp liegke 175 häöf en hoezer.

Historie

't Plaetske ies óntsjange aan 'ne ouwe hoofwaeg, ouch waal de Ouw Baan geneump. In de 13e ièw waor 't 'n erfgood van de hertoge van Limburg. Same mèt Mechele vörmde 't 'n hièrlikheid. Achtereinvolges weurt Wilder eigendóm van Jan van Brabant, Diederik IV hièr van Valkeberg en Monschau. In de 14e ièw huèrt 't bie Jan I van Cosselaer, hièr van Wittem.

Cunibertuskèrk

In 1215 ies d'r sjpraoke van 'n kèrk in Wilder, die ónderhoute en verzörg weurt door de orde van de Joannietersj. 't Hudig einbeukig zaalkèrkske, mèt aan de oaskant 'n aangeboewd koar, datteert oet 1628. 't Ies opgetrokke op fundamente van 'n ouwer kèrk of kapel. Op 't daak sjteit 'n klein teurentsje mèt 'ne Limburgse toresjpiets. Neve 't gebuuwke liegke kèrkh 'f en pastorie. De petroanheilige ies Cunibertus
Nao de 2e waereldoorlog, in 1946, maak kunssjilder Aad de Haas opmerkelike moersjilderinge en 'ne kruusweeg, die qua thema truuk kieke nao de oorlog. De sjtasies zörge veur väöl kritiek van de kèrkelike euverheid. Dat resulteert, in 1949, in 'n verbanning van de sjilderieje, die pas nao 'n restauratie in 1980 zal weure opgeheve. Dan kómme ze wir truuk op hun plaats in 't kèrkske. In plaats van de gebrukelike 14 sjtasies sjildert de Haas d'r 2 miè. De 1e, die 't verraod van Judas oetbeeldt in de haof van Olieve en de 16e, woa-op de verriesenis gesjilderd sjteit.
Reigelmaotig weure Gregoriaanse hoagmèsse gehoute, in 't kader van de liturgische kalender.
De jaorlikse kèrmes vingk plaats in november.

't Dörp

Gelege aan de Ouw Baan liek de ièwenouwe carrévörmige haof Laterne, dae al geneump weurt in 1442. 'ne Sjleetsjtein bove de poort geuf 1813 aan es datum van de boew van 't hudig woonhoes. Väöl ander deile sjtamme oet de 18e ièw.
Aan de Capucijneweeg bevingk ziech 'n kloaster en retraitehoes van de missiezuustersj en Dienaresse van de Heilige Geis.
De Kruusberg ies 'ne berg riechting Eijs, dae beruch ies bie fietsrennersj.
Saer 1971 haet Wilder 'ne wiengaard op de hellinge van de Selzer- of Sinselbeek: de Wittemer Wiengaard Wahlwiller. Daonao zin ouch nog de wiengaarde St. Cunibertus en Hubertus aangelag. In Wilder weurt eder jaor op de lètste zóndig van september 'n wienfeest gehoute en saer e paar jaor dreug Wilder dan ouch de officiële titel wiendörp.