São Paulo (staot)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| São Paulo Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | SP | ||
| Regio | Zuidoos | ||
| Hoofsjtad | São Paulo | ||
| Gouvernäör | Márcio França | ||
| Aantal gemeintes | 645 (lies) | ||
| Opperflaakde | 248.222 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
45.538.936(2018) 183,46/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -3 | ||
São Paulo is ein vaan de 27 fidderaol einhede vaan Brazilië, gelege in de regio Zuidoos. De staot, dee is geneump nao zien gelieknaomege hoofstad, grens mèt de klok mèt aon Minas Gerais, Rio de Janeiro, d'n Atlantischen Oceaon, Paraná en Mato Grosso do Sul. São Paulo is de staot mèt wiedoet de groetste bevolking (mie es 20% vaan 't land woent in deze staot) en heet nao 't Federaol Distrik en Rio de Janeiro de groetste bevolkingsdiechheid. 't Oostelek deil vaan de staot is zwoer versteidelek; allein de hoofstad en häör agglomeratie höbbe al mie es 20 mieljoen inwoeners. 't Westelek deil heet zie lendelek karakter väöl mie bewoerd. São Paulo, in de ierste iewe vaan de kolonisatie oonmetelek groet, had langen tied rillatief wieneg beteikenis. De vonds vaan goud in 't achterland brach dao veraandering in: de goudkoorts zörgde ouch in de kösplaotse, boe 't goud mós weure versjeep, veur groete veurspood. In de iewe die volgde greujde stad en staot hel door.
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]Mèt zjus gein 250.000 km² is São Paulo d'n twelfde staot vaan Brazilië en oongeveer zoe groet wie 't Vereineg Keuninkriek. Op 't groondgebeed vaan de staot löp 't Braziliaans Hoegland bekaans direk in d'n Atlantischen Oceaon euver. Dit is mèt naome aon 't noorde vaan de kös 't geval; dao zuut me vaanoet zie de berg direk hoonderde meters hoeg ligke. In 't zuie is dit aanders; dao ligk e liegland mèt hei en dao e bergske. Zoe'n vieftien kilometer landinwaarts rijs 't land esnog sjerp op en begint abrup 't hoegland. In totaol ligk 8% vaan 't territorium oonder de 300 meter, 85% tösse de 300 en 900 meter en 7% bove de 900 meter. Dat lèste gebeed vint me noordelek vaan de stad São Paulo, nao de grens mèt Minas touw. Dao steke de bergtoppe ouch hoeg boven 't umringend land oet. D'n hoegste berg is de Pedra da Mina, op de grens mèt Minas Gerais.
Aon de grens mèt Minas Gerais struimp de Rio Grande, dee bij 't dreistaotepunt mèt Mato Grosso do Sul samekump mèt de Paranaíba en daan nao 't zuie wijergeit es de Paraná. Vaanoet Paulistisch groondgebeed kump dao d'n Tietê nog bij, en vaanaof de grens tösse São Paulo en Paraná (staot) ouch nog de Paranapanema. Zoedoende watert e groet deil vaan de staot dus op de Paraná aof. Zelfs 't ooste vaan de staot ligk veur e groet deil in 't bassin vaan dees revier, umtot 't hoegland kortbij zie nog get hoeger is es wijer landinwaarts. Revierkes in 't kösgebeed die wel direk op d'n oceaon aofwatere zien gemeinelek zier kort. 'n Oetzundering is de Rio Ribeira de Iguape, dee ziech hoonderde kilometers door 't zuie vaan de staot slingert.
't Klimaot vaan São Paulo versjèlt vaan väöl aander Braziliaanse staote door 'n combinatie vaan 'n zuieleker ligking en e hoeger reliëf. De lieggelege kösstroek is nog tropisch. 't Hoegland wat dao direk achter oprijs, vingk de vochtege ziewind dee hei domineert abrup op. Daodoor is de kösstroek extreem regenechteg. 'n Stad wie Santos krijg in e jaor 2498 mm rege te verdore, oongeveer drei kier 't jaorgemiddelde vaan de Benelux. Dit gebeed haolt de eise veur e vochteg tropisch klimaot (Af nao Köppen), wat binne Brazilië veural in 't Amazonegebeed besteit. Ouch in 't Hoegland regent 't evels nog genóg. Groete deile vaan de staot kinne e subtropisch (Cfa bij Köppen) daan wel gemaoteg (Cfb) zieklimaot mèt rege in alle sezoene. São Paulo heet in Brazilië de naom 'n regenechtege stad te zien, mèt 1616 mm per jaor klop dat ouch wel. De zomer is hei evels wel väöl nater es de winter: tegeneuver 288 mm in jannewarie stei mer 36 mm in augustus. In 't noorde is de winter nog gans get druger. 't Noordoostelek bergland haolt Cwa, de hoegvlaakde heet e wermer savanneklimaot (Aw) wie dat veur 't midde vaan 't land (de zoegeneumde cerrado) zier typisch is.
Politiek
[bewirk | brón bewèrke]São Paulo sjik es staot mèt de groetste bevolking neet minder es 70 parlementariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige staotparlemint umvat 56 leie.
Gouverneur is anno 2018 Márcio França vaan de centrumlinkse PSB.
São Paulo is evels ouch e bolwerk vaan de extreemrechse PSL. Jair Bolsonaro, dee veur dees partij de presidentsverkezinge vaan 2018 won, kump oet de staot. In de twiede runde haolde heer in zienen toesstaot zoeget 68% vaan de stumme en had in bekaans alle gemeintes de mierderheid.[1]
Bevolking
[bewirk | brón bewèrke]Demoniem
[bewirk | brón bewèrke]'nen Inwoeners vaan de staot São Paulo weurt Paulista geneump. Wee specifiek oet de stad São Paulo kump, neump me Paulistano (vrouwelek Paulistana); 'nen inwoener vaan 't platteland is 'ne Caipira. Dat lèste woord kump vaan 't Klassiek Tupi en beteikent lètterlek 'houtkapper'. Later kraog 't de sociologische laojing vaan 'boer', zoewel es spotnaom wie es geuzenaom. Allewijl is 't woord min of mie neutraol. Me vint 't oonder mie trök in de caipirinha ('boeremeidske'), 'ne Braziliaanse cocktail dee oersprunkelek oet deze staot kump.
De wäörd Paulista en Caipira zien in 't mannelek en vrouwelek 'tzelfde.
Bevolkingsconcentraties
[bewirk | brón bewèrke]
São Paulo is veur Braziliaanse begrippe oongeluifelek diechbevolk. De bevolking concentreert ziech veur 't euvergroet deil in de oosteleke hèlf vaan 't land. Hei grens 't ein metropoolgebeed aon 't aandert - planmaoteg entans, want tösse de stei ligke nog oetgebreide greunbuffers.
Wiedoet 't groetste groetsteidelek gebeed is dat vaan São Paulo zelf (roed op de kaart). In en um de staotshoofstad woene wel 21,4 mieljoen lui (stand 2017). Twiede is de agglomeratie vaan Campinas (greun) mèt good drei mieljoen inwoeners. Daan volg de regio Vale do Paraíba e Litoral Norte, d'n oosteleken oetluiper vaan de staot mèt es groetste stad São José dos Campos (vol blauw), boe 2,5 mieljoen lui woene. De agglomeratie Sorocaba (oranje) tèlt twie mieljoen inwoeners, de Baixada Santista (de kösstroek mèt Santos es groetste stad; geel) heet 'rs 1,8 mieljoen. De agglomeratie roond Ribeirão Preto (leechblauw) is mèt zoeget 1,66 mieljoen inwoeners pas de zèsde agglomeratie vaan de staot, en de groetste dee ech los ligk vaan São Paulo.
't Zal wieneg verbazing wèkke tot wiedoet de groetste gemeinte vaan de staot ouch São Paulo is; de bevolking vaan de eigeleke stad weurt veur 2018 gesjat op 12.176.866 lui. São Paulo is daomèt, n'importe of me allein de gemeinte of de ganse agglomeratie tèlt, ein vaan de allergroetste stei op de wereld. Twiede is Guarulhos, 'n veurstad vaan São Paulo, mèt per 2018 1.365.899 inwoeners; daarde is Campinas, boe 1.194.094 woene.
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]In vergelieking mèt 't lendelek gemiddelde is 't aontal blaanke in São Paulo wezelek hoeger. Ouch woene hei bovegemiddeld väöl Aziaote. In 2015 verstoont 61,57% ziech es blaank, neve 29,95% pardos (lui vaan gemingk blood), 7,02% zwarte, 1,22% Aziaote en 0,23% inheimse.[2]
De blaanke bevolking is vaan diverser aofkóms es in väöl aander staote. Boe örges aander lui vaan Portugese aofkoms dominere, höbbe de witte Paulista's ouch Italiaanse, Spaonse, Duitse, Nederlandse (veural in de gemeinte Holambra) zoewie Armeense, Libanese en Syrische wortele. De Aziaote koume oet China, Korea en Japan.
Door dees etnische samestèlling dreug São Paulo dudeleke euvereinkomste mèt de zuieleke staote.
Taole
[bewirk | brón bewèrke]In São Paulo zien (aofgezeen vaan randgebeed) twie Braziliaans-Portugese dialekte inheims. Op 't platteland sprik me 't Caipira, ein vaan de karakteristiekste en aofwiekendste dialekte vaan 't land. 't Opvallende kinmerk is de oetspraok vaan de /r/. In de res vaan 't land is die brouwend ([ʁ], [x], [h] etc.), meh op 't platteland vaan São Paulo is 't 'nen alveolairen approximant (Ingelse of Gooise r, [ɹ]) of 'nen retroflexen approximant (Rotterdamse r, [ɻ]). Ouch 't vocabulair versjèlt merkbaar. 'ne Speciaole variant is 't Cafundó, e dialek gesproke in 't gelieknaomeg dörp in de gemeinte Salto de Pipapora. Dit dialek heet zienen oersprunk in 'n zwarte geheimtaol en kint väöl wäörd vaan Bantoe-oersprunk.
In de stad São Paulo sprik me 't Paulistano. Oersprunkelek waor dit ouch 'ne vörm vaan Caipira, meh door de koms vaan migrante vaan euveral en nörges, veural sinds de negentienden iew, is 't intösse sterk veraanderd. De taol vaan de volksklas kint nog wel get Caipira-eleminte, meh de midde- en boveklasse spreke e dialek wat mer wieneg versjèlt vaan de Braziliaans-Portugese standaardtaol. In de res vaan 't land versteit me oonder Paulistano gemeintelek dit accent.
De naozaote vaan boetelandse migrante spreke deils hun eige taole nog. Migrantetaole zien in São Paulo nog laank neet zoe wiedverbreid es in de zuieleke staote, meh Duits en in minder maote Italiaans zien nog op diverse plaotse te hure.[3]
In vreuger daog spraok me in de ganse staot, meh veural in 't achterland, Klassiek Tupi (dèks lingua geral geneump). Dees taol is sinds jaor en daag verdroonge door 't Portugees meh heet 't Caipira-dialek merkbaar gevörmp. Dialekte vaan 't Guaraní (Chiripá en Mbyá) weure hei nog wel gesproke. 't Kaingang, 'n Jêtaol die vreuger in São Paulo wiedverbreid waor, weurt in rizzervaote aon de ran vaan de staot nog wel gehuurd. 't Terêna, vaan de Maipurese femilie, heet in São Paulo wel get sprekers meh is mie 'n taol vaan Minas Gerais.[3]
Economie
[bewirk | brón bewèrke].png)
São Paulo, in 't bezunder de hoofstad, is 't economisch middelpunt vaan 't land. De staot had in 2016 e Bruto Staotsproduk vaan mie es twie bieljoen real; dat is mie es drei kier zoeväöl wie de nommer twie (Rio de Janeiro) en, um mer get te neume, mie es 't BNP vaan gans Argentinië. Per hoof vaan de bevolking waor 't Bruto Staotsproduk datzelfde jaor 45.542 real, wied achter 't Federaol Distrik (vaanajds al economisch de sterkste bestuurseinheid) meh veur alle aander staote. De minseleken oontwikkelingsindex (HDI) stoont bij de volkstèlling vaan 2010 op 0,783 (hoeg), meh bedroog in 2014 nao sjatting al 0,819. Heimèt is de staot es twiede euver de grens vaan 'zier hoeg oontwikkeld' gegaange. De inkoumesoongeliekheid blijf evels, wie in gans 't land, 'n enorm probleem.
Umtot de euvergroete mierderheid vaan de Paulista's is de stad woene, is de primaire sector in São Paulo rillatief oonbelaankriek: ze maakde in 2011 2,11% vaan de economie oet. Dat nump neet eweg tot de staot 'ne groete producent is vaan oonder mie koffie, sókkerreet en tropische vröchte is. Daoneve weure nog oontèlbaar aander gewasse verbouwd. Ouch de veeteelt is vaan belaank; de staot tèlt zoe'n 11 mieljoen keuj, mie es 200 mieljoen hoonder. Leer, vleis, eier en honing zien produkte vaan beteikenis. De mieste landbouwproductie is neet veur d'n export, meh hel nujeg veur de eige steideleke bevolking.
De mijnbouw umvat oonder mie eerdolie, nikkel en goud.
Tot oongeveer 1930 steunde de economie vaan de staot veural op de koffiebouw en -verkoop, meh naodeen heet ziech de industrie hel oontwikkeld. Dit had vaandoen mèt de crisis, dee de koffiemerret in 't boeteland deeg instorte. De ierste industrieë die ziech oontwikkelde waore de textielindustrie en de veujingsindustrie. Allewel tot de lèste decennia in de deenste väöl mie geld umgeit, is de industrie nog ummer good veur 27,43% vaan de economie en veur hiel väöl werkgelegenheid. Zier oetgebreid is de oto- en vleegmejsienindustrie; de staot produceert zoewel haaffabrikaote (touwlieveringsbedrieve) es verkoupbaar indprodukte. Daoneve kint de staot 'n good oontwikkelde high-techindustrie in en roond Campinas, en 'n biotechnologische industrie in de regio Piracicaba.
D'n tertiaire sector umvat 70,46% vaan de economie. Astronomisch hoeg bedrage goon um in de financiële sector in 't hart vaan São Paulo. Daoneve gief 't nog diverse aander deenstesectore, boe-oonder toerisme. Toeriste, veural binnelandse, koume op drei gebeje aof: de kös mèt zien tropische strande, de hoofstad mèt zie cultureel leve en 't achterland mèt zien natuur en aw koloniaol arsjitectuur.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]D'n huiege staot São Paulo woort doezende jaore laank door versjèllende inheimse gróppe bewoend. Pas rillatief recint, zoe roond 't jaor 1000, zakde de Tupi's oet 't Amazonegebeed nao 't zuie aof. Zij waore de dominante volker wie de Europeaone 't land oontdèkde.
Al vreug in de zèstienden iew dege Spaonse en Portugese sjeper de kös aon, meh pas in 1532 woort de ierste nederzètting gestiech, São Vicente. Dit is direk ouch de ajdste Europese stad vaan gans Brazilië. Twie jaor later woort de stad de hoofplaots vaan 't gelieknaomeg kapteinsjap. Oondaanks dit vreug begin kaom 't kapteinsjap neet tot groete bleuj. De liegligkende kösstriek waor mer klein, en in 't hoegland heersde krenkdes en hoongersnoed. De teelt vaan sókkerreet, wiedoet de belaankriekste bron van inkomste in 't vreug koloniaol Brazilië, concentreerde ziech daorum op 't noordooste. De insegste die ech mèt väöl 't bergland introkke waore de jezuïete. Zij stiechde in 1554 São Paulo de Piratininga, kort-eweg São Paulo (Piritininga is de naom veur de regio boe de stad woort gestiech). Oonderhaven iew hadde ze 't achterland bekaans allein mèt de indiaone, die ze tot 't christendom bekierde. Allein de bandeirantes, avontureers-oontdèkkingsreizegers (lètterlek 'veendeldregers') die 't binneland verkóste, waagde ziech wijer nog stèlselmaoteg in 't bergland.
Ind zeventienden iew voonte de bandeirantes evels groete kwantiteite goud in 't achterland, neet allein in de huiege staot São Paulo meh ouch väöl deper nao 't binneland. Dit trok binne inkel jaore hordes koloniste nao 't hoegland. Umtot 't goud evels euver zie nao Europa mós weure verveurd, profiteerde ziehaves (wie Santos) en plaotse oonderweeg dao ouch vaan. São Paulo, veurheer e jezuïetedörp, woort noe 'n groete stad. 't Kapteinsjap São Vicente woort in 1709 gans zelfstendeg vaan Rio de Janeiro (boe 't veurheer oonder had geressorteerd) en woort umgeduip tot 't Kapteinsjap vaan São Paulo en Minas Gerais. 't Waor in deen tied oonmetelek groet en umvatde oongeveer de huiege staote São Paulo, Minas Gerais, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Goiás, Tocantins, Paraná en Santa Catarina. Mèt zienen enormen umvaank, gecombineerd mèt de snel greujende bevolking in 't binneland, woort dat kapteinsjap evels al gaw oonbestuurbaar; in 1720 woort 't in stökker gesnooje en oontstoont e kleinder kapteinsjap São Paulo. Nog diverse kiere zouw groondgebeed vaan 't kapteinsjap en de later provincie weure aofgehaold; de lèste kier tot dat gebäörde waor in 1853 mèt de stiechting vaan de provincie Paraná.
De inkomste oet 't goud lepen aon 't ind vaan d'n iew sterk trök. De bevolking góng zien noe ummer mie op landbouw touwlègke. Door 't oetgebreid kappe vaan 't woud waor 't land intösse wel gesjik veur sókkerreet. Vaanaof 1817 kaom evels de teelt vaan koffie op. Binne inkel jaore waor de koffiebouw en -handel al 'n groete bron vaan inkomste. Ganse stei, veural in de Paraíbavallei, kaome heidoor op, wie Guaratinguetá, Bananal, Lorena, Pindamonhangaba en Taubaté. Ouch de bestoonde stei proffeteerde vaan d'n opkoumenden handel.
In 1850 verbooj de regering de slaovehandel, zoetot de greujende economie neet mie allein mèt slaovewerk kós weure oondersteund. Heidoor waore arbeiers vaan boete nujeg, die mèt doezende tegeliek oet Europa en Azië woorte aongetrokke. De immigratie góng door tot kort veur d'n Twiede Wereldoorlog. Allewel tot 't gros vaan die lui aon 't werk góng op 't land (väölal, inderdaod, in de koffiebouw), greujde ouch São Paulo-stad in dezen tied explosief. Had de stad in 1872 nog mer good 30.000 inwoeners (tegeneuver 275.000 in Rio), in 1900 waore dat 'rs al 240.000. De ganse staot tèlde in datzelfde jaor 2.280.000 inwoeners en waor daomèt (nao Minas Gerais) d'n twiede vaan 't land. In 1873 woort in de staot ouch de Partido Republicano Paulista (PRP) opgeriech, ein vaan de ierste rippublikeinse beweginge in 't land, die in de vreug rippubliek 'n belaankrieke politieke rol späölde. De Paulistische dominantie zörgde veur vreigel mèt aander deile vaan 't land. Wie in 1930 Júlio Prestes, gouverneur vaan São Paulo, tot presidente woort gekoze, pleegde 't leger 'ne coup. Dat waor zier tege de zin vaan de Paulista's, die in 1932 'nen tegecoup perbeerde. Oetindelek woort deze de kop ingeduid.
De groeten ecomischen umslaag kaom mèt de crisis vaan de jaore 1930. De economie vaan São Paulo rösde op koffie en waor gooddeils aofhenkelek vaan d'n export nao Europa en Noord-Amerika. Wie dao crisis heersde, stortde de vraog nao luxeprodukte in. Zoedoende kaom noe de industrie op. Dezen trend góng nao d'n oorlog oonverminderd daor. Werkloes boere en landarbeiers trokke massaol nao São Paulo en aander stei in 't ooste vaan 't land. De staotshoofstad bereikde oetindelek in de jaore zeventeg en tachteg oongewoen proporties, die wereldwied allein door Tokio en Mexico-stad woorte euvertroffe. De migrante bouwde ziech väölal illegaol in, zoetot oetgestrekde sloppewieke (favelas) oontstoonte boe-in ermooj en zwoer criminaliteit heersde. Op de langen door brach de industrialisatie evels veurspood veur de mieste lui. Sinds jaor en daag kint de staot ein vaan de sterkste economieë, en väöl welziensfactore (kindersterfde, alfabetisering, inkoume) zien hei wezelek hoeger oontwikkeld es gemiddeld in 't land. Ouch leep de zwoere misdaod in de stad nao 2000 get trök. De sociaol probleme zien evels nog laank neet de wereld oet.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Portugeestaoleg artikel, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ O Globo - O Resultado no Brasil no segundo turno
- ↑ SIDRA - Tabela 262: População residente, por cor ou raça, situação e sexo. N.B.: Me moot de tabel zelf samestèlle.
- ↑ 3,0 3,1 Ethnologue - Languages of Brazil
Externe link
[bewirk | brón bewèrke]
| |
|---|---|
| Acre · Alagoas · Amapá · Amazonas · Bahia · Ceará · Espírito Santo · Federaol Distrik · Goiás · Maranhão · Mato Grosso · Mato Grosso do Sul · Minas Gerais · Pará · Paraíba · Paraná · Pernambuco · Piauí · Rio de Janeiro · Rio Grande do Norte · Rio Grande do Sul · Rondônia · Roraima · Santa Catarina · São Paulo · Sergipe · Tocantins | |