Mato Grosso
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Mato Grosso Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | MT | ||
| Regio | Midwes | ||
| Hoofsjtad | Cuiabá | ||
| Gouvernäör | Pedro Taques | ||
| Aantal gemeintes | 141 (lies) | ||
| Opperflaakde | 903.378 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
3.441.998 (2018) 3,81/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -4 | ||
Mato Grosso is ein vaan de 27 fidderaol einhede vaan Brazilië. De staot ligk in 't weste vaan 't land en grens mèt de klok mèt aon Amazonas, Pará, Tocantins, Goiás, Mato Grosso do Sul, Bolivia en Rondônia. De hoofstad is Cuiabá. Mato Grosso, ein vaan de groetste staote vaan 't land, is landsjappelek en cultureel in twie stökker verdeild. 't Zuie is rillatief druug en vaanajds al landbouwgebeed. 't Noorde is vaan oersprunk regewoud heet zien natuurleke vegetatie en inheimse volker iewelaank good kinne conservere, meh is de lèste decennia sterk oontbos geraak.
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]
Mèt mie es 900.000 veerkante kilometer is Mato Grosso nao Amazonas en Pará de groetste staot vaan Brazilië, vergeliekbaar in gruutde mèt Venezuela. De staot ligk rillatief lieg; zoe'n 74% vaan 't groondgebeed kump neet bove de 600 meter oet. Op 't groondgebeed vaan Mato Grosso löp 't Braziliaans Hoegland, boe oonder mie Goiás en Minas Gerais op ligke, laankzaam aof nao 't Amazonebekke (in 't noorde) en 't bekke vaan de Paraguay (in 't zuie en weste). De lèste revier oontsprink ouch in Mato Grosso, en wel in de gemeinte Alto Paraguai. Nog diverse aandere reviere veuje de Paraguay, boe-onder de Cuiabá-revier. In 't noorde gief 't talloes brei reviere die de Amazone veuje, wie de Xingu en de Araguaia (op de grens mèt Goiás en Tocantins).
De staot Mato Grosso kint twie klimaotzones. 't Noorde weurt gedomineerd door 't tropisch moessonklimaot (Am nao Köppen), wat wèlt zègke tot in edere maond genóg rege vèlt meh tot 't wel e dudelek regesezoen gief. Nao 't zuie touw geit dat euver in e savanneklimaot (Aw), boe in de wintermaond wieneg rege vèlt. In 't noorde is de natuurleke vegetatie daorum diech regewoud, dewijl dat in 't zuie laankzaamaon euvergeit in cerrado (Braziliaanse savanne) en prairie. Op plaotse in 't zuie die in de buurt vaan 'n groete revier ligke, kin nog wel bos greuje. Zoe kin me in 't uterste zuidweste vaan de staot e stökske vaan de Pantanal vinde, e drasland op 't dreilandepunt vaan Brazilië, Bolivia en Paraguay.
Bosse besloon vaan nature 47% vaan de staot, cerrado 39% en prairie 14%. De staot weurt evels in 't noorde in hoeg tempo oontbos. Erm boere passe illegaol brandcultuur touw um stökker bos gaw veur landbouw gesjik te make. Door de oetgestrekheid vaan 't gebeed en groete probleme mèt corruptie heet de regering groete meujte dit tege te goon.
Politiek
[bewirk | brón bewèrke]Mato Grosso sjik 't besjeie aontal vaan ach parlementariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige parlemint tèlt 24 leie. Gouverneur is anno 2018 Pedro Taques vaan de middepartij PDSB.
Bevolking
[bewirk | brón bewèrke]De bevolking vaan Mato Grosso concentreert ziech, wie gezag, vaanajds in 't zuie vaan de staot. De hoofstad Cuiabá is ouch wiedoet de groetste stad; aander stei mèt mie es 100.000 inwoeners zien Varzéa Grande, Rondonópolis, Sinop en Tangará da Serra. Vaan al die stei ligk allein Sinop in 't noorde.
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]
In 2015 waor de verdeiling nao 'ras', aofgoonde op wat lui zelf aongeve, zoe: 57,99% vaan de lui neumde ziech pardo (iemes vaan gemingk blood), 33,20% blaank, 8,23% zwart, 0,35% Aziaot en 0,24% inheims.[1]
De inheimse, al zien ze numeriek neet groet, zien rillatief good vertrooje in 't dunbevolk noorde vaan de staot. Hei leve nog tientalle Indiaonestamme, al daan neet in rizzervaote. Dèks zien dit nog deils of gans jegers-verzaomelere, die leve vaan wat 't oerwoud ze beujt. De expansie vaan de neet-inheimse boere en de oontbossing die daobij huurt bringk ze dèks in conflik mèt de boetewereld. Dat conflik weurt in väöl gevalle gewelddaodeg opgelos: boere sjete op Indiaone die hun land perbere te besjerme. Ouch höbbe sommege stamme te lije gehad oonder oetheimse krenkdes; dat gebäört evels allein bij die volker die nog neet of koelek mèt neet-inheimse in aonraking zien gekoume en daodoor geinen aofweer detege höbbe. 'nen Indrök vaan wat veur volker 't in Mato Grosso gief kin me hei-oonder bij de taole kriege.
Taole
[bewirk | brón bewèrke]In 't zuie vaan de staot, boe de mieste lui woene, sprik me 't Sertanejo-dialek, e dialek mèt zuidoosteleke trèkke wat voortkump oet 't Caipira (de taol vaan de staot São Paulo, in 't bezunder 't platteland daovaan) meh e stök minder vaan de Braziliaans-Portugese standaard versjèlt. Dit dialek huurt me ouch in de naoberstaote Mato Grosso do Sul en Goiás. Nao 't noorde touw geit dit dialek laankzaam euver in 't noordelek dialek vaan de Amazone; dees euvergaankzone besleit neve e deil vaan Mato Grosso ouch de staot Rondônia.
In de staot weure nog tientalle inheimse taole gesproke, veural in 't noorde vaan de staot. Sommege vaan die taole zien aon 't verdwijne of al bekaans verdwene; de mierderhied vertuint evels gein teikene vaan verval. Natuurlek is 't wijer bestoon vaan alle inheimse taole oonzeker noe tot de leefwijs vaan de volker die ze spreke zoe zwoer oonder drök steit. De groetste taole in de staot zien de volgende. Vaan de Maipurese taole: Apurinã, Epawené-Nawé, Mehináku, Parecis en Waurá; vaan de Tupitaole: Cinta Larga, Kamaiurá, Karo, Kaiabi, Mundurucu, Suruí en Tenharim; vaan de Jêtaole: Kayapó, Panará, Suiá, Tapirapé en Xavante; vaan de Caribische taole: Bakairí, Ikpeng en Kuikuro-Kalapalo; vaan klein femilies of gaaroet gein femilie: Borôro, Karajá, Manaiadé, Nambikuara.[2]
Economie
[bewirk | brón bewèrke].png)
E groet deil vaan de bevolking leef vaan landbouw en veehawwerij. Soja en produkte wie soja-olie en sojamail dominere de landbouwsector; Mato Grosso is eine vaan de belaankriekste producente t'r wereld. Väöl soja geit nao de landbouw in oonder mie Europa, um es biestevrete te weure gebruuk. Volgens väöl milieuactiviste is Europa daomèt indirek verantwoordelek veur de oontbossing. Aander belaankrieke landbouwprodukte zien mais en katoen. Wijer exporteert de staot vleis en leer.
De mijnbouw waor in de beginjaore vaan de kolonisatie wiedoet de veurnaomste bron vaan inkoume. Nog ummer weurt in Mato Grosso goud gevoonde en geëxporteerd.
Mato Grosso is economisch e bitteke beter oontwikkeld es 't lendelek gemiddelde. 't Bruto Staotsproduk per inwoener bedroog in 2015 32.894 real (boemèt de staot zevende vaan 27 waor), de minseleken oontwikkelingsindex (HDI) stoont bij de volkstèlling vaan 2010 op 0,735 (èlfde vaan de 27).
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Op groond vaan 't Verdraag vaan Tordesillas, wat ind vieftienden iew op pauseleke instigatie woort geslote, kaom de huiege Mato Grosso touw aon Spaanje. 't Zouw nog iewe dore ietot dees kwestie actueel waor; veurluipeg koloniseerde me allein 't kösgebeed en woort 't binneland hoegoet door oontdèkkingsreize aongedoon. In de zeventienden iew vestegde ziech hei jezuïete, die de facto oonaofhenkelek vaan 't koloniaol in missiegemeinsjappe mèt de inheimse leefde. Roond 1680 woorte ze ummer mie verdreve door avontureers (bandeirantes), die snel talrieker woorte wie hei in 1718 goud woort gevoonde. In dezen tied woort 't gebeed de facto Portugees, zoetot de Spanjole, aon wee 't gebeed officieel touwkaom, veur e voldonge feit kaome te stoon. In twie nui verdraoge (1750 en 1777) woort de nui grens in 't binneland geformaliseerd.
Mato Grosso, Portugees veur 'groete wèldernis', waor oersprunkelek de naom veur 't binneland tout court. Wie groete deile vaan 't binneland maakde 't gebeed oersprunkelek deil oet vaan 't kapteinsjap São Paulo. In 1748 woort dees enorm bestuurseinheid in stökker gesnooje, umtot de decennia daoveur al zoeväöl lui nao 't achterland waore getrokke. Ouch Mato Grosso woort e zelfstendeg kapteinsjap. De oersprunkeleke hoofstad waor Vila Bela da Santíssima Trindade, allewijl 'n verlaote rewienestad meh tösse 1752 en 1835 ('t jaor tot de regering nao Cuiabá woort verplaots) 't bleujend centrum vaan de rieke staot.
De riekdom naom tegen 't ind vaan d'n achtienden iew wel aof, wie de goudwinning in belaank trökleep. Väöl lui vele noe trök op de landbouw, dèks zelfsveurzienend. E groet deil vaan de negentienden en twintegsten iew oontwikkelde ziech de staot mer laankzaam.
Oonderwijl had Cuiabá concurrentie gekrege vaan 'n nui stad, opgekoume ind negentienden iew Campo Grande. Sommege meinde tot dit 'n beter hoofstad waor es Cuiabá, aandere meinde tot de versjèlle tösse 't zuie en 't midde vaan de staot al te groet waore en tot Mato Grosso beter kós weure gesplits. Oetindelek woort de splitsing in 1977 door de regering goodgekäörd en per 1 jannewarie 1979 voltrokke.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op 't corresponderend Portugeestaoleg artikel, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ SIDRA - Tabel 262: População residente, por cor ou raça, situação e sexo. N.B.: De tabel moot me zelf samestèlle.
- ↑ Ethnologue: Languages of Brazil
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]
| |
|---|---|
| Acre · Alagoas · Amapá · Amazonas · Bahia · Ceará · Espírito Santo · Federaol Distrik · Goiás · Maranhão · Mato Grosso · Mato Grosso do Sul · Minas Gerais · Pará · Paraíba · Paraná · Pernambuco · Piauí · Rio de Janeiro · Rio Grande do Norte · Rio Grande do Sul · Rondônia · Roraima · Santa Catarina · São Paulo · Sergipe · Tocantins | |