Rio Grande do Sul
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Rio Grande do Sul Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | RS | ||
| Regio | Zuid | ||
| Hoofsjtad | Porto Alegre | ||
| Gouvernäör | José Ivo Sartiori | ||
| Aantal gemeintes | 497 (lies) | ||
| Opperflaakde | 281.730 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
11.329.605(2018) 40,21/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -3 | ||
Rio Grande do Sul is ein vaan de 27 fidderaol einhede vaan Brazilië. 't Is de zuielekste staot vaan 't land; heer grens mèt de klok mèt aon Santa Catarina, d'n Atlantischen Oceaon, Uruguay en Argentinië (provincies Corrientes en Misiones). Hoofstad is Porto Alegre. Rio Grande is in väöl opziechte aanders es aander Braziliaanse staote. De staot heet 'ne belaankrieke Spaonse en Wes-Europese component en steit cultureel en landsjappelek kortbij Argentinië en Uruguay.
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]Rio Grande do Sul is zjus get mie es 280.000 km² groet. 't Is get kleinder es Italië of naoventrint eve groet wie Ecuador. Zjus wie Santa Catarina ligk Rio Grande do Sul gans boete de trope, in de gemaotegde zone. De staot heet oongeveer 500 meter kös.
't Reliëf vaan Rio Grande do Sul versjèlt vaan noord nao zuid. In 't noorde vint me nog 'nen oetluiper vaan 't Braziliaans Hoegland ('t Planalto Meridional of Zuielek Hoegland). Hei rijs 't land kortbij de kös abrup op tot 800 meter en mie, um daonao nao 't binneland touw get aof te vlake - e typ reliëf wat bekaans de ganse zuidooskös vaan 't land teikent. 't Hoegste punt vaan de staot, de Pico do Monto Negro (in de gemeinte São José dos Ausentes), ligk neet veur niks gans in 't noorde, aon de grens mèt Santa Catarina. Hei loupe reviere nog hiel kortbij zie nao 't binneland touw, beveurbeeld de Pelotas (ouch al op de grens mèt Santa Catarina).
In 't midde vaan de staot indeg dit profiel. Hei struimp de Jacuí door e liegland nao zie touw. Zuielek vaan dees depressie ligk nog wel de Serras de Sudeste, e rillatief besjeie heuvelland boevaan de toppe zjus bove de 500 meter oetkoume. In 't zuie vaan de staot oontspringk ouch de Ibicuí, 'n revier die wie de Pelotas oetmund in d'n Uruguay. Op de grens mèt Uruguay loupe de Cuareim (ouch nao de Uruguay-revier) en de Jaguarão (nao zie).
't Mies typische aon de staot zien wel de lagunes die me euveral aon de kös kin vinde. Ze zien oontstande door bij 't bergland aonspeulend materiaol en weure dèks geveujd door 'n revier. In 't noorde, boe 't opriezend bergland vaste grenze aon hunnen umvaank stèlt, zien ze nog vrij klein, meh aon de vlaker kös vaan 't zuie breie ze ziech enorm oet. Dao vint me de twie groete: de Patos-lagune bij Porto Algere en de Mirim-lagune op de grens mèt Uruguay.
In de staot euverheers e subtropisch vochteg klimaot (Cfa nao Köppen), mèt werm temperature (in Porto Alegre: maxima vaan oongeveer 30°C in de zomer en 20°C in de winter en minima vaan gemiddeld tien graod dao-oonder). In 't hoegland vaan 't noorde euverheers 't Cfb-klimaot wat me ouch in Nederland en 't Belsj vint. De vegetatie besteit veural oet gemingk bos en oet pampa's.
Politiek
[bewirk | brón bewèrke]Rio Grande do Sul sjik 31 parlemintariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige staotsparlemint umvat 55 lui.
Gouverneur is anno 2018 José Ivo Sartori vaan de middepartij MDB.
Bevolking
[bewirk | brón bewèrke]De inwoeners vaan Rio Grande do Sul weure gemeinelek gaúchos geneump, 'n oet 't Spaons aofkumsteg woord wat zoe väöl beteikent wie 'kojbojs'. Heimèt gief me zoewel de groete (historische) beteikenis vaan de extensief veehawwerij es de band mèt Argentinië en Uruguay aon. Diverse aspekte vaan de regionaol cultuur rappelere sterk aon die twie len.
Wie in wel mie staote stik de hoofstad wat 't aontal inwoeners betröf hoeg bove de aander stei oet. Porto Alegre heet zoeget 1,5 mieljoen inwoeners. De twiede gemeinte vaan Rio Grande do Sul, Caxias do Sul, volg op groeten aofstand mèt 500.000 inwoeners. Pelotas en Canoas koume daonao mèt allebei zoe'n 340.000 lui.
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]Rio Grande do Sul is, wie de ganse regio Zuid, 'nen euverwegend blaanke staot. In 2015 verstoont nao sjatting 80,09% vaan de bevolking ziech es blaank (tege 45,22% lendelek), 13,79% neumde ziech pardo (iemes vaan gemingk blood), 5,56% zwart en 0,13% Aziaot. 't Aondeil inheimse is mèt 0,43% belaankriek hoeger es gemiddeld in de regio.[1]
De Europese bevolking vaan Rio Grande do Sul heet, wie dat typisch is veur dees macroregio, 'nen diversen oersprunk. In de koloniaolen tied waoren 't veural Spanjole die ziech hei vestegde; de Portugeze kaome pas later. Vaanaof 't midde vaan de negentienden iew woort massaol migrante nao 't nog gooddeils oonbewoend platteland gesjik; veural Pruse en Italiaone, die hun taole nog volop in de staot te hure zien (zuug oonder).
Taole
[bewirk | brón bewèrke]In Rio Grande do Sul sprik me 't gaúcho-dialek. Dit dialek heet sterken invlood gehad vaan 't Rioplatensisch Spaons ('t Spaons wie dat in Uruguay en deile vaan Argentinië weurt gesproke), zoewel in 't vocabulair es in de klaanklier. In Porto Alegre en in de noordrand vaan de staot is dezen invlood nog 't minste; hei klink de taol min of mie wie zuielek Braziliaans Portugees. Op 't platteland weurt de Spaonsen invood beter merkbaar; kinmerke zien oonder mie 't behaajd vaan de klaank [e] in alle posities (ouch wienie 'r neet de klemtoen krijg) en de rollende daan wel tikkenden oetspraok vaan de <r> (dee in Brazilië bekaans euveral brouwend weurt oetgesproke). Aon de grens mèt Uruguay is de Spaonsen invlood zoe sterk tot me vaan portunhol geit spreke. Hei is beveurbeeld de [o] in alle posities herstèld; 'n taolveraandering die ziech al aon 't ind vaan de middeliewe in Portugal had voltrokke, is hei dus trökgedrejd. 't Portunhol weurt aon allebei de kante vaan de grens gesproke.
Rio Grande do Sul is ein vaan de staote boe de migrantetaole (boete 't Portugees) 't sterkste presint zien. Me huurt hei oonder mie Hunsrückisch, Oos-Pommers en Talian (e Venetiaans dialek); daoneve ouch wel Standaardduits en -Italiaans. 't Gebruuk vaan migrantetaole geit oonder drök vaan 't Portugees trök, meh nog ummertouw löp 't aontal sprekers minstens in de hoonderddoezende.[2]
Allewel tot de inheimse neet mèt väöl zien, weurt in de staot nog ummer inheimse taole en dialekte gesproke. Dèks huurt me die ouch in aander staote. Chiripá en Mbyá zien dialekte vaan 't Guaraní, Kaingang huurt bij de femilie vaan Jêtaole.[2]
Economie
[bewirk | brón bewèrke].png)
Wie zoeget euveral in Brazilië heet ouch hei de landbouw sterk aon beteikenis ingelieverd. Dat nump neet eweg tot de staot nog ummer groete kwantiteite ries, soja, maïs, terf, cassaaf, appelsene en touwbak produceert. In minder maote produceert de staot ouch wien; de umgeving vaan Bento Gonçalves heet dao es ein vaan de wienege regio's in 't land e gesjik klimaot veur. Ouch weure in de staot keuj, verkes, sjäöp en hinne gehawwe. Delfstoffe in de staot zien kole en kalkstein.
Rio Grande do Sul is eine vaan de mies geïndustrialiseerde staote vaan 't land. Me vint hei oonder mie petrosjemische industrie, veujingsindustrie, touwbaksindustrie, oto- en sjeepsbouw en de productie vaan sjeun.
De mieljoenestad Porto Alegro is e belaankriek deenstecentrum. De staot oontvingk väöl toeriste, boe-oonder ouch väöl boetelandse (zoeget twie mieljoen per jaor). Ze koume oonder mie aof op de hendeg gevarieerde natuur die de staot beujt.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]
Wie alle Braziliaanse staote woort Rio Grande do Sul al doezende jaore veur de koms vaan de Europeaone bewoend door Indiaonestamme vaan diverse aofkoms. Zij waore veural jegers-verzaomelere; bij de jach gebruukde ze de bola, e primitief waope mèt nog ummer 'n groete cultureel beteikenis veur de inwoeners vaan de staot (vergeliekbaar mèt de boemerang in Australië).
Bij 't verdraag vaan Tordesillas oet 1494 woort 't huieg gebeed aon Spaanje touwgeweze. Spaanje waor evels in 't zuie vaan 't continent nog neet zoe actief. Daobij heersde twiefel euver boe de verdeiling perceis leep; grensgebeed wie Rio Grande do Sul woort daorum in ierste instantie door allebei de len oet de weeg gegaange um oorlog te veurkoume. De naom Rio Grande do Sul kump trouwens oet de zeventienden iew en stamp vaan e misverstand. Oontdèkkers zaoge de Patos-laguun veur de moond vaan 'n groete revier aon. De Nederlandse cartograaf Frederick de Wit teikende de 'Rio Grande' in zienen atlas vaan 1670 in. Die kaart woort zoe dèks gekopieerd tot de naom bleef, ouch naotot de topografie vaan de staot beter woort verstande.
In de zeventienden iew kaome Spaonse jezuïete vaanoet Paraguay es ierste blaanke 't gebeed in. Wie euveral in 't midde vaan Zuid-Amerika stiechde ze bekaans oonaofhenkeleke gemeinsjappe mèt de inheimse bevolking. Ze kaome oetindelek tot aon de kös, meh waore veural actief in 't binneland. De regio boe de jezuïete in deen tied 't mieste höbbe gezete en boe noe nog restante vaan hun arsjitectuur te vinde zien, weurt officieus de Região dos Missões geneump. Neet touwvalleg grens dit gebeed aon de Argentijnse provincie Misiones.
Tegen 't ind vaan de zeventienden iew beslote de Spaonse en Portugese regeringe 'n ind te make aon de jezuïeterippublieke in 't binneland. Me sjikde noe massa's koloniste nao de veurheer nog koelek in cultuur gebrachte strieke. In Rio Grande do Sul leep dit evels neet zoe'ne vaart, umtot de staot, aanders es väöl aander binneland, gein groete kwantiteite goud te beeje had en veural veur de landbouw gesjik waor. De kolonisatie kaom vaan twie kante. De Portugeze kaome vaanoet de kösstedsjes in 't huieg Santa Catarina, de Spanjole breide hun gebeed oet vaanoet Colonia del Sacramento in 't huieg Uruguay. In 1709 stèlde 't Portugees bewind veur 't iers e kapteinsjap in veur "São Pedro do Rio Grande do Sul", wie 't daan voloet hètde. Vaan allebei de kante waor de kolonisatie beperk; zeker deep in 't binneland kóste de jezuïete nog langen tied hunne gaank goon. Pas tegen 't ind vaan d'n iew woort mie werk gemaak vaan de kolonisatie, umtot de res van Brazilië vleis nujeg had en de pampa's vaan Rio Grande do Sul ziech goon liende veur veehawwerij. In dezen tied kaome de gaucho's nao 't gebeed, die de ganse bevolking later hunne naom zouwe geve.
Roond 't begin vaan de Braziliaanse oonaofhenkelekheid waor 't nog oondudelek boe de grens tösse Spaonstaoleg en Portugeestaoleg gebeed mós ligke. In zoewel Rio Grande do Sul es Uruguay woende sprekers doorein, en naotot de bevolking vaan Uruguay in opstand kaom tege Argentinië (boe 't toen bij woort geach te hure), besloot de regering vaan Brazilië 't in 1817 te annexere es de provincie Cisplatina. Oetindelek bleek ouch dat neet nao de zin vaan de bewoeners; in 1825 verklaorde 't gebeed ziech oonaofhenkelek, wat Brazilië drei jaor later erkós. Ouch 't dunbevolk binneland waor nog oonderdeil vaan e grensgesjèl. Francisco Solano López, d'n dictator vaan Paraguay, lag oetgebreide claims op Argentijns en Braziliaans groondgebeed en besloot die in 1864 door te zètte (de zoegeneumde Paraguayaansen Oorlog). Ouch gebeed in 't zuie woort bezat. 't Braziliaans leger, mèt keizer Peter II persoenelek aon 't froont, had de Paraguayaone vrij gaw oet 't gebeed verjaog. Pas sindsdeen laoge de grenze tösse de Portugeestaolege en de Spaonstaolege wereld definitief vas.
De claims vaan Solano op oongekoloniseerd land mèt hoegoet 'n dun inheimse bevolking brachte de regering detouw um 't achterland vaan de zuieleke staote oetgebreid in cultuur te goon bringe. Heivoor woorte hoonderddoezende koloniste aongetrokke, neet in de lèste plaots oet Duitsland en Italië. De immigratie góng tot deep in d'n twintegsten iew door, meh concentreerde ziech wel op de jaore 1875-1889. In d'n twintegsten iew raakde de staot zie landbouwkarakter kwiet en góng de economie minder en minder op de veehawwerij beröste.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Portugeestaoleg artikel, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ SIDRA - Tabela 262 - População residente, por cor ou raça, situação e sexo. N.B.: Me moot de tabel zelf make.
- ↑ 2,0 2,1 Ethnologue - Languages of Brazil
Externe link
[bewirk | brón bewèrke]
| |
|---|---|
| Acre · Alagoas · Amapá · Amazonas · Bahia · Ceará · Espírito Santo · Federaol Distrik · Goiás · Maranhão · Mato Grosso · Mato Grosso do Sul · Minas Gerais · Pará · Paraíba · Paraná · Pernambuco · Piauí · Rio de Janeiro · Rio Grande do Norte · Rio Grande do Sul · Rondônia · Roraima · Santa Catarina · São Paulo · Sergipe · Tocantins | |