Ecuador

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Ecuador
Basisgegaevens
Officieel taal	Spaons
Huidsjtad	Quito
Sjtaotsvörm	rippubliek
Sjtaotshoof (lies)	Guillermo Lasso
vice-president	Alfredo Borrero
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	272.046 km² 5%
Inwoeners – Deechde:	14.306.876 (2010) 53,8/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Amerikaansen dollar (USD)
Tiedzaone	UTC -5, -6
Nationale fiesdaag	10 augustus
Vouksleed	Salve, Oh Patria
Web | Code | Tel.	.ec | ECU | +593

Ecuador (officieel República de Ecuador) is e land in Zuid-Amerika, grenzend aon Colombia en Peru. Hoofstad is Quito, groetste stad is evels Guayaquil. Aander groete stei (gemete nao groetsteidelek gebeed) zien Portoviejo en Cuenca. 't Land ligk veur e groet deil in de Andes en heet ouch bezittinge in de Groete Oceaan, boe 't aon ligk, naomelek de Galapagoseilen. 't Land heet 'n Iberische cultuur mèt 'ne sterken Indiaanse (veural Quechua) componint.

Bestuurleke indeiling

Ecuador is opgedeild in 24 provincies, die weer zien oonderverdeild in kantons en parochies/gemeintes (paroquias). De provincies, mèt hun hoofstei tösse häökskes, zien de volgende:

Azuay (Cuenca) Bolívar (Guaranda) Cañar (Azogues) Carchi (Tulcán) Chimborazo (Riobamba) Cotopaxi (Latacunga) El Oro (Machala) Esmeraldas (Esmeraldas) Galápagos (Puerto Baquerizo Moreno) Guayas (Guayaquil) Imbabura (Ibarra) Loja (Loja)

Los Ríos (Babahoyo) Manabí (Portoviejo) Morona-Santiago (Macas) Napo (Tena) Orellana (Puerto Francisco de Orellana) Pastaza (Puyo) Pichincha (Quito) Santa Elena (Santa Elena) Santo Domingo (Santo Domingo) Sucumbíos (Nueva Loja) Tungurahua (Ambato) Zamora-Chinchipe (Zamora)

Fysische geografie

De Cotopaxi, d'n hoegste völkaon vaan 't land en eine vaan de hoegste op de wereld.

Mèt 256.369 km² is Ecuador eint vaan de kleinder len in Zuid-Amerika, al is 't nog ummertouw groeter es 't Vereineg Keuninkriek. 't Land ligk tösse 2 graod noorderbreidde en 6 graod zuierbreidde (en ligk dus op d'n eveneer, boe-aon 't ziene naom oontlient), en tösse 75 en 92 graod westerlengde. Ecuador liet ziech opdeile in veer fysisch-geografische zones: 't kösgebeed (La Costa) in 't weste, 't vlaak gebeed aon de Groete Oceaon, 't hoegland vaan de Andes (La Sierra) in 't midde en 't Amazone-regewoud (La Amazonía) in 't ooste; de veerde regio zien de Galapagoseilen. De bulk vaan de bevolking is geconcentreerd in zoewel de kösregio es 't hoeggebergde; de regeboszone is dunbevolk. Hoegste punt vaan 't land is de Chimborazo mèt 6267 meter. In 't land ligk ouch de Cotopaxi, mèt 5897 meter eine vaan de hoegste actief völkaone op de wereld. De hoeg berg vaan 't land make tot de toppe zelfs hei op d'n eveneer mèt iewege snei zien bedèk.

Klimaot

't Klimaot in de kösstreek is tropisch, mèt gemiddelde temperature vaan 23°C in 't zuie tot 26°C in 't noorde. De regeval versjèlt sterk: in 't zuie is 't mèt 300 mm jaorleks relatief druug, in 't noorde vèlt evels wel 3000 mm per jaor. Eine kier in de vief of zes jaor sleit El Niño hei touw.

In de sierra ligke de gemiddeldes zoe tösse dertien en zestien graod Celsius, mèt kaw nachte en heite daog. Wieväöl rege e gebeed krijg, is sterk aofhenkelek vaan de positie in 't gebergde - in Quito vèlt zoe'n 1500 mm, aander gebeje evels ieder 500 of 2500.

't Regewoud is, wie te verwachte, 't mies oetgesproke tropisch gebeed vaan 't land. Gemiddeldes loupe dao vaan 25°C in 't weste tot mie es 28°C in 't ooste. Veural aon de voot vaan de berg vèlt väöl rege, wel 5000 mm hei en dao.

Levende natuur

Blauwvootjan-van-gent (Sula nebouxii), 'nen endemische vogel vaan de Galapagoseilen.

Ecuador is e land mèt 'n groete biodiversiteit, veur e groet deil, meh neet allein, door de Galapagoseilen, boe hiel väöl endemische soorte veurkoume. Ecuador gelt (mèt 16 aander len) es e megadivers land. Gecorrigeerd nao oppervlaakde is Ecuador 't mies biodivers land op de wereld. Op 't vasteland koume 1600 vogelsoorte veur (zoe'n 15% vaan alle soorte op de wereld), op de Galapagoseilen nog ins 38 (endemische). Ouch kint 't land 106 endemische reptiele, 138 endemische amfibieë, 6000 soorte kapelle en 16.000 soorte plante. Sinds 2008 erkint de groondwèt 't 'rech op natuur' ofwel de pliech um de biodiversiteit te behawwe. Bedreiginge blieve de oontbossing en de greujende bevolking vaan de eilen.

Cultuur en demografie

Etno-raciaol gróppe

Mojer en drei kinder in lendelek Ecuador. Dees lui zien, wie 't liewedeil vaan de bevolking, mestieze.

Wie in groete deile vaan Zuid-Amerika en in 't bezunder 't Andesgebeed is de bevolking vaan Ecuador veur e belaankriek deil vaan inheimsen oersprunk: de Europeone waore neet mèt zoeväöl tot ze de Indiaone höbbe gemarginaliseerd. 't Groetste deil vaan de bevolking, 65% in 2007, is daan ouch mesties, wie me dat in Zuid-Amerika neump. Blaanke make mer 7% oet. Die blaanke die nog aofstamme vaan Spaonse koloniste heite hei, e bitteke verwarrend, criollos. Wee me in de Nederlandstaolege en Ingelstaolege wereld 'creole' zouw neume, stoon in Ecuador bekind es mulatte (naokoumelinge dus vaan zwarte en blaanke). Lui vaan gemingk zwart en Indiaans blood neump me hei zambo's.

Nog ummertouw zoe'n 25% vaan de bevolking is, of identificeert ziech es, Indiaon daan wel inheimse Amerikaan. De Ecuadoraanse groondwèt erkint 't rech op plurinationaliteit, dat wèlt zègke 't rech um neve de Ecuadoraanse nationaliteit ouch tot 'n inheimse natie (of volk) te hure. Wiedoet de mieste Indiaone (>90's) zien Quechua's (sprekers vaan ein vaan de väöl Quechua-dialekte), die veural in de Andes leve meh ouch hei en dao in 't kösgebeed en de regebos. 'n Aander gróp aon de kös zien de Chachi. In 't bosgebeed leve nog väöl gróppe die neet door de Quechua/Inca-expansie zien bereurd en deils nog es natuurvolker leve, wie de Huaorani, de Zaparos, de Secoya en de Siona.

Taole

De officieel taol in Ecuador is 't Spaons, wat door de bulk vaan de inwoeners es ierste taol weurt gesproke (9,5 mieljoen in 1995) en door nog mier lui weurt beheers. De bevolking sprik versjèllende (verwante) dialek of accinte die hure bij 't Latiens-Amerikaans Spaons.

Daoneve gief 't nog versjèllende inheimse taole. Volges Ethnologue kint 't land 24 taole, daovaan 23 levende (inclusief Spaons, natuurlek). De mieste inheimse taole die me kint, zien variante - dialekte zouw me miestens zègke - vaan 't Quechua, in Ecuador dèkser es Quichua bekind (um dialektische reies: in Ecuador huurt me hei 'n i op de plaots vaan de Peruaanse e) en door Ethnologue lever de Quechuaanse taole geneump. De volgende nege dialekte of Quechuaanse taole weure oondersjeie: Calderónhoeglandquechua, Cañarhoeglandquechua, Chimborazohoeglandquechua, Imbaburahoeglandquechua, Lojahoeglandquechua, Napolieglandquechia ('nen oetluiper vaan 't taolgebeed langs de Napo deep de bos in), Noord-Pastazaquechua, Salasacahoeglandquechua en Tenalieglandquechua. Alle Quechua-dialekte oet Ecuador hure bij gróp IIB ofwel Noord-Quechua, en zien daomèt relatief ing aonein verwant (en dudelek aanders es 't gestandaardiseerd Zuid-Quechua). 't Quechua vörmp in Ecuador 'n aoneingeslote gebeed door 't hoegland heer (mèt de meugeleke oetzundering vaan 't Lojahoeglandquechua) en is in väöl dunbevolkde gebeie nog hendeg vitaol. 'n Speciaol positie in 't discours roond 't Quechua in Ecuador nump de Media Lengua in. Dit sprik me in e paar bergdörpkes en is 'n mingtaol mèt Quechua-morfologie en Spaons vocabulair.

Neve 't Quechua weure nog aander, väöl kleinder inheimse taole gesproke: de Barbacoaanse taole in 't noordelek kösgebeed, Chachi, Awa-Cuaiquer, Colorado en e bitteke Epena (eigelek 'n taol vaan Colombia). Cofán, verwant aon 't noordeleker Chipcha, huurt me tege de grens mèt Colombia. In 't noorde vaan 't Amazonegebeed huurt me Tucunoaanse taole: Secoya en Siona, in 't zuie daovaan de Jivaroaanse taole Shuar en 't ing verwant Achuar-Shiwiar, wie ouch 't Zápara. De Huaorani spreke e taolisolaot, 't Huaorani.

Religie

Oondanks de opmars vaan protestantse gemeinsjappe in Latiens-Amerika is nog ummertouw 65% vaan de bevolking roems-katholiek. Op 't land weurt 't katholicisme soms vermingk mèt aw inheimse tradities. Allein natuurvolker volge nog animistische/sjamanistische religies.

Historie

De historie vaan de minseleke bewoening in Ecuador geit trök tot oongeveer 8800 veur Christus. In de regio's boe me noe neet väöl inheimse meer vint, leefde vreuger wel Indiaonevolker, wie de Quitus in en um Quito en de Valdiviacultuur en Manchalillacultuur aon de kös. Ouch de Cañari's, die 't nog ummertouw gief, hadde 'n intressante civilisatie. In wat me in Europa de middeliewe neump kaome de Inca's op, die veural aon de Cañari's 'ne sterke tegestender hadde. Pas zoe in 1463 kreeg 't Incariek dit gebeed oonder controle. Op d'n door raakde 't binneland vaan Ecuador touwnummend cultureel geassimileerd: inheimse volker naome 't Quechua en de Incacultuur euver. Dit perces góng wijer in de koloniaolen tied, wie de Spanjole in 't Quechua oonder de inheimse bevolking begóste te preke. In 1525 veel 't Incariek oeterein in twie deile, boevaan 't noordelek deil, mèt Quito es hoofstad, oongeveer mèt Ecuador correspondeerde. Dees situatie indegde in 1530, wie keizer Atuhualpa vaan Quito zie broor Huascar vaan Cuzco versloog en vermaordde.

Kort daonao kaome zien regering en 't Incariek op hun ind door de Spaonse invasie. In 1533 veel 't Incariek; Atuhualpa woort veur broorsmaord terechgestèld. De volgende iewe laog Ecuador in 't Oonderkeuninkriek Peru en vaanaof 1717 in 't Oonderkeuninkriek Nui Granada. 't Groetste deil vaan Ecuador maakde in deen tied deil oet vaan de Keuninkleke Audiëntie Quito. Oet de koloniaolen tied datere talloes dèks mie es monumentaol gebouwe, die vaan de binnestei vaan Quito en Cuenca later Wereldèrfgood zouwe make. Op 10 augustus 1809 hoort me in Quito d'n ierste roop veur oonaofhenkelekheid (Primo Grito) in Quito. De bevolking stèlde 'n eige regering in, die 't evels mer kort oetheel. Vaanaof 1820 begós 'ne groeteren opstand; in dat jaor bevrijde Guayaquil ziech. Wie in 1822 't land bevrijd waor, sloot 't ziech aon bij 't land Gran Colombia vaan Símon Bolívar. In dat land kaom 't bekind te stoon es 't Departamiento del Equador, 't 'departemint vaan d'n eveneer'. Wie in 1830 't land loskaom vaan Groet-Colombia, woort de naom Republica del Equador.

Nao 1830 kaom 't land, wie mier Zuid-Amerikaanse staote, in 'nen tied vaan groete instabiliteit en indeloeze staotsgrepe. De mach vaan 't leger en de boveklas vaan geisteleke en landeigenere woort gebroke in 1895, mèt de Liberaol Revolutie oonder Eloy Alfaro. 't Liberaol klimaot kaom mèt 'n aander revolutie in 1925 op zien ind. Ouch in de jaore daonao waor Ecuador gei stabiel land. In de jaore 1940 kaom 'n aajd grensgesjèl mèt Peru weer op, wat vaanaof 1941 tot oorlog leide. 't Kaom kort gezag drop neer tot 't land Amazoneterritorium, wat in de negentienden iew aon peru waor gekoume, nog ummertouw claimde en de kwestie mèt geweld wouw vestege. Vaan 1941 tot 1942 veurde me d'n Ecuadoraans-Peruaansen oorlog. Umtot 't evels volop wereldoorlog waor, droonge machte wie de Vereinegde Staote en Brazilië op vrei aon. Die woort in 1942 in Rio de Janeiro geteikend; volges 't Rioprotocol trok Ecuador zien claims trök. Later zouw Ecuador zien claims weer opnumme, zoetot 't nog tot e kort incident kaom in 1981 en nog ins tot completen oorlog in 1995. Pas in 1998 lag 't land ziech definitief bij 't Peruaanse bezit vaan dit gebeed neer. Vaan 1972 tot 1979 waor 't land 'n militair dictatuur. Sindsdeen is 't land weer 'n democratie, meh gein stabiel. Nog in 2010 voont 'ne mislökde staotsgreep tege Rafael Correa plaots. 't Blaad The Economist vint 't land e hybride rezjiem, vergeliekbaar mèt beveurbeeld Albanië (hoeger) en Turkije (lieger).

Bronne

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresporend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer op en:Indigenous peoples of Ecuador.