Carnaval

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Carnaval is e volksfies wat in väöl kathelieke len weurt geveerd. Wienie 't gehawwe weurt in de daog veur asselegoonsdag, wat miestal zoe is, daan sprik me vaan vastelaovend. In diverse deile vaan de wereld kint 't carnaval gans versjèllende invöllinge; gemein deilers zien euver 't algemein 't ziech verkleie, 't bouwe vaan optochte en 't umkieringsritueel.

Liturgischen oersprunk

In d'n aonluip nao Paose höbbe kathelieke vaanajds de pliech um veerteg daog te vaste, wat neerkump op 't ziech oonthawwe vaan vleis, draank en aander genotsmiddele. Die veerteg daog stoon veur de veerteg daog tot Zjezeke vastentere in de weuste hej doorgebrach. Umtot de zondag (ummer 'ne fiesdaag in de liturgie) neet weurt mètgerekend, doort deen tied 46 daog. Zoedoende begint de vaste zès'nhaaf week veur de Paose, op de zoegenaomden Asselegoonsdag. Ietot 't Asselegoonsdag weurt, zien vleis en draank dus nog touwgestande. Väöl kathelieke besloten 't wie 't nog kós devaan te numme. In de loup vaan de iewe greujde dit oet tot 'n jaorlekse traditie. Dees tradities grepe dudelek trök op awwer gebruke, al is neet zeker in welke maot (zuug oonder).

Op d'n Asselegoonsdag zelf valle soms gebruke die ouch tot de vastelaovend weure gerekend. Oonder mie in Limbörg sprik me vaan hieringbiete: wie de wètte veursjrieve weurt daan vès gegete en water gedroonke.

Ouch mèt Haafvaste zien de regele minder streng en woort vaanajds dèks vleis gegete en beer gedroonke. Op sommege plaotse hawwe ze carnaval neet op de vastelaovend, meh bij haafvaste. In Nederlands Limbörg weurt dat veural gedoon wienie de optoch mèt de vastelaovend neet kós doorgoon (beveurbeeld door 't weer). In Nice veurt me carnaval ummer ind fibberwarie, oongeach wienie vaste en Paose daan perceis valle.

Etymologie

't Woord carnaval is veur 't iers aongetroffe in verbinding mèt Nice. 't Moot oet 't Ligurisch of mie algemein oet 't Italiaans koume, meh de perceis etymologie is neet dudelek. Volksetymologische verklaoringe goon oet vaan carne vale, 'vleis adie', umtot me mèt de vaste zès weke gei vleis it. Dees verklaoring liet ziech evels neet filologisch oondersteune. Carne levare, 't opluffe vaan vleis, is wel 'n meugeleke verklaoring.

De etymologie vaan vastelaovend is zoe klaor wie poompwater: de veuraovend vaan de vaste. Deze naom vint me veur 't iers in de veertienden iew in Kölle; in Zuid-Duitsland spraok me t'rzelfdertied ieder vaan de vastenach (zuug oonder).

Historie

Al ietot 't christendom oontstoont, gaof 't in väöl culture soortgelieke fieste, bij antropologe bekind es umkieringsritueel. In 't aajd Roeme heel me beveurbeeld de Saturnalia, die haaf december plaotsvoonte. Poginge um zoe'n fieste mèt de vastelaovend in verband te bringe, loupe evels 't risico vaan hineininterpretieren; theorieë, die vastelaovendsgebruke mèt veur-christelek Germaans of Keltisch cultuurgood wèlle verbinde, zien intösse gans achterhaold.

Middeliewe

De kaamp tösse carnaval en vastentied, door Pieter Bruegel d'n Awwere.

De traditie vaan op hun kop gezatte wereldorde kaom in de middeliewe ouch bij Dreikeuninge veur. Lieg geisteleke (keplaone, dörpspestoers) dege ziech daan veur es bisjoppe en kardinaole, en koze oet hun midde 'ne 'paus'. Ouch gaof 't soms 'ne kinderbisjop, dee al op d'n Daag vaan de Oonnuzel Kinder (28 december) waor aongeweze. Kathelieke rituele woorte deen daag op d'n hak genome.

De ierste bekinde vermelding vaan 'ne vastenach kump oet 1206 en steit in de Parzival vaan Wolfram von Eschenbach. 't Woord carnaval vèlt es ierste in 1294; me bedoelt hei 't carnaval vaan Nice. In 1341 duuk 't woord Fastelovend op in 't eidbook vaan Kölle, mèt de bemerking tot de stadsraod dao gei geld mie veur maag geve. In 1353 verbeujt d'n aartsbisjop zien geisteleke expliciet of deen daag beer en wien te sjödde. Dit tuint dus aon tot de vastelaovend in Kölle in de veertienden iew al 'n levendege traditie waor, en tot ouch daan al väöl alcohol debij woort gedroonke. In 1487 vinde v'r, veur d'n ierste kier in Kölle meh zeker neet veur de lèste kier, e verkleidverbood. Ouch dat woort in de middeliewe dus al gedoon. In aander stei greujde dat oet tot vaste tradities. Zoe gaof 't in Näöreberg de Schermbartläufer, hèllebaardeers mèt opvallende pekskes.

Ouch in Italië oontstoont in dezen tied 'n rieke vastelaovendstraditie. 't Is mugelek, jeh woersjijnelek, tot de Duitse vastelaovestradities veur e groet deil hei-op geïnspireerd zien. Veural in Venetië leefde de vastelaovend zier sterk.

Oondaanks diverse verboje woort de vastelaovend euver 't algemein getollereerd, um de bevolking stoum te laote aofbloze. 't Gebruuk woort didactisch ingezat, um 't versjèl aon te tuine tössen 't riek vaan t'r Duvel (civitas Diaboli), wie dat ziech mèt de vastelaovend vertuinde, en 't riek vaan God (civitas Dei), wat ieweg waor en ziech in de vastentied nog 't bèste tuinde.

In de Rifformatie verdween de vastelaovend hei en dao, umtot bepaolde strieke prottestants woorte en de vaste dao woort aofgesjaf. In de len die katheliek bleve, bleujde 't carnaval evels gewoen wijer. In 1590 kaom veur 't iers de Kölse Maog es mascot nao veure, neve de Kölse Boer dee al einen iew ieder waor ingeveurd. Venetië stoont in dezen tied bezunder bekind um zie carnaval: 't carnavalssezoen begós al nao de Keersemes. In die paar maond trok de stad väöl rieke toeriste, die neve de optoch en de wien ouch kaome veur de diverse opera's en konzèrs die dao gegeve woorte.

De groetste klap veur de vastelaovend kaom vaan de Verleechting en vaan Napoleon. Kèrkeleke gebruke golle es achterhaold, en in väöl Duitse en Italiaanse stei woorte de festiviteite verboje. In de loup vaan de negentienden iew leide dit tot 'n tegereactie. Me góng de vastelaovend zeen es cultuurgood mèt weerde op ziech, los vaan 't plezeer wat me draon kós beleve. In diverse Duitse stei, Kölle veurop, woort 't fies geïnstitutionaliseerd. In de hoeger börgerij oontstoonte vastelaovesvereineginge, die stoete organiseerde, pekskes dege nejje en leedsjes sjreve in 't dialek. In 1823 heel me hei de ierste modern optoch. Dees traditie breide ziech later in d'n iew oet nao Nederland en 't Belsj. In Nederland waor de nuien impuls aon de vastelaovend zier welkom es oonderdeil vaan de Kathelieke Renaissance.

In d'n twintegsten iew, zeker nao d'n Twiede Wereldoorlog breide ziech 't carnaval nog väöl wijer oet, euver alle laoge vaan de bevolking. Ouch kleinder stei en dörper, boe 't fies ziech iewelaank veural tot de kaffee had beperk, naome de vastelaovesgebruke euver. Tradities in de Nuie Wereld woorte ouch bezunder groet. Zelfs in neet-kathelieke deile vaan de wereld, wie Ingeland en Wes-Nederland, sloog de vastelaovend vaan tied tot tied aon. Ouch de oontkèrkeleking vaan Wes-Europa heet de vastelaovend gein groete sjaoj gedoon. D'n trend vaan individualisering maak 't wijer bestoon vaan vastelaovesvereineginge hei en dao wel oonzeker.

Nederland

Nederlands Limbörg

In Nederlands Limbörg zien roed, geel en greun de kleure vaan 't carnavalsveendel.

Hoofartikel: Vastelaovend in Nederlands Limburg

De vastelaovendsgebruke in Nederlands Limbörg zien sterk op de Kölse gebruke geènt, dat wèlt zègke op de Rijnlandse traditie. 't Weurt hei in 't algemein op zondag, maondag en dinsdag veur de vaste gehawwe, al gief 't plaotse die hun optoch ieder doen. De veurbereiinge beginne al op d'n Èlfde vaan d'n èlfde (11 november, wat verwijs nao 't gekkegetal èlf). In de maonde tösse 11 november en de vastelaovend weurt vaan alles geregeld: 'ne Prins carnaval en 'ne jäögprins weure gekoze, leedsjes weure ingestudeerd, en vastelaovesvereineginge make wagele. De Limbörgse streektaol späölt 'n groete rol in 't fies en is impliciet verpliech veur vastelaovesleedsjes, gezètsjes en touwspraoke. Ouch weure daan dialekmèsse gedoon.

Allewel tot eder plaots zoe zien eige tradities heet (zoe kint 't noorde vaan de provincie 't gebruuk vaan de boerebroelof), heers in de provincie e groet geveul vaan einheid. Zoe vint sinds 1977 eder jaor 't Limburgs Vastelaovesleedjes Konkoer (LVK) plaots. Muzikante oet de ganse provincie kinne hun leedsje indene; dao-oet weurt daan 'ne winner gekoze. Dat leedsje weurt daan op de regionaole radio gedrejd. In väöl plaotse gief me toch de veurkäör aon werk in 't eige plat. Gans bezunder is dat zoe in Mestreech, boe me traditioneel neet zoe'ne sterke band mèt de res vaan Limbörg veult. Vastelaovendsmeziek is traditioneel sjlager in de vörm vaan blaosmeziek, dèks begeleid door gespecialiseerde blaoskepelle die me zate hermenieë neump. Roond 1980 maakde de sambameziek zien intree in de Limbörgse vastelaoveswereld. De lèste jaore huurt me ouch popinvlood.

De vastelaovend weurt algemein, zoewel binne Limbörg es daoboete, erkind es e belaankriek deil vaan de Limbörgse identiteit.

Noord-Braobant

Optoch in Zurrik (Soerendonk), Noord-Braobant.

Ouch Noord-Braobant is vaanajds katheliek en ouch dao weurt väöl werk gemaak vaan de vastelaovend. 't Fies weurt hei in 't algemein geach veer daog te dore, vaan zaoterdag tot en mèt dinsdag. De Braobantse vastelaovestradities stamme oet Den Bosch, boe me ind negentienden iew 't fies begós vas te lègke. Väöl dinger die me in Limbörg en daoboete es typisch carnavalesk zuut, weure hei neet gedoon. Me keus geine prins en geine raod vaan èlf, me röp neet 'alaaf' en me heet ziech in boerekiel te kleie. Wee heitege zundeg, weurt geach neet oet Den Bosch te koume. In de Bossche traditie is de vastelaovend veural 'n parodie op 't boereleve: me neump de stad Oeteldonk (nao de väöl plaotse in de Meierij die op -donk indege) en sprik e soort karikaturaol Meierijs (in plaots vaan 't gebrukelek Bosch).

In aander Braobantse plaotse verkleit me ziech wel boonter en besteit de prins carnaval wel, meh sommege gebruke zien euvergenome. Mèt naome de gewuunte um de plaots 'nen aandere naom te geve is universeel (Krabbegat, Kielegat, Kruikestad, Lampegat etc.). E paar Limbörgse plaotse höbbe dit gebruuk vaan alternatief plaotsnaome euvergenome.

't Dialek späölt 'n minder groete rol es in Limbörg, veural noe 't de lèste jaore minder gebruuk weurt. Lokaol leedsjes en gezètsjes zien nog wel in 't dialek, meh bij de groete sjlagers hoof dat neet per se. In tegestèlling tot Limbörg is de lèste jaore 't vastelaovesleed min of mie versmolte mèt d'n aprèsskimeziek.

Res vaan Nederland

In de mieste traditioneel kathelieke plaotse in Nederland is in de loup vaan d'n twintegsten iew 'n vastelaovestraditie oontstande, veur zoewied die nog neet bestoont. Dit gelt ouch veur väöl kathelieke enclaves in wijer protestants gebeed, wie Drenthe of Zieland. In 't algemein riech me ziech dao op Braobantse veurbeelder: plaotse kriege humoristische naome en leedsjes zien veural fiesmeziek.

Veural in de jaore zèsteg, zeventeg en tachteg waor de vastelaovend ouch in Wes-Nederland populair. Braobantse en Limbörgse artieste, wie Toon Hermans en De Deurzakkers, haolde groete hits mèt leedsjes in 't Algemein Nederlands. Ouch artieste oet 't noorde, dèks zoonder kathelieke achtergroond, stortde ziech op de carnavalssjlager, wie André van Duin en de gebore Brit Barry Hughes. De traditie kraog evels gein vaste veuj aon de groond: in de jaore negenteg trok de vastelaovend ziech weer trök nao katheliek gebeed.

Belsj

Binche steit bekind um zien Gilles die op de vastelaovend roondloupe.

Op 't Belsj weurt euverwegend Bourgondisch carnaval geveerd, miestens op de vastelaovend (vaanaof de zondag) meh soms mèt haafvaste. Haafvastestoete weure neet in de lèste plaots in Belsj Limbörg gehawwe, nao 't veurbeeld vaan Mezeik.

De bekindste twie tradities zien die vaan Binche in Henegouwe, boe de wereldbekinde Gilles mèt hun kappe vaan struusvogelvere roondloupe, en die vaan Aalst ('Olsjt'), boe actualiteit en gezagsdregers zoonder taboes weure geparodieerd en boe manslui ziech wie vrouwlui verkleie ('vojl zjanette').

Zuid-Europa

Wie gezag bleujden 't carnaval iewelaank in Venetië, al kaom dao in 1797 door Napoleon 'n ind aon. Pas sinds 1979 heet me in die stad 't aajd fies nui leve ingebloze. 't Italiaans carnaval had soms zier duuster trèkke. Zoe woorte joede in oonder mie Roeme gedwoonge ziech in de optoch veur sjendal te zètte.

De Italiaanse carnavalstradities sloog euver nao diverse aander len, wie Fraankriek, Spaanje, Portugal en Kroatië. Wat me dao zuut rappeleert nog sterk aon de aw Venetiaanse gebruke.

Amerika

In de Amerika's woort 't fies door Franse, Spaonse en Portugese koloniste mètgenome. In Louisiana hèlt me noe nog jaorleks Mardi Gras, e fies wat Amerikaone oet groete deile vaan 't land trèk. Nog groeter woort 't fies in 't Caribisch Gebeed en Zuid-Amerika. Veural 't Braziliaans carnaval woort wereldbekind. In dat land bestoon diverse tradities, meh in d'n twintegsten iew woort de traditie vaan Rio de Janeiro wel dominant. In de Fluminese vastelaovend steit de sambameziek, die in de stad zienen oersprunk heet, centraol. Me zuut dèks sjaarsgekleide danseresse op de samba danse. De riek verseerde wagele mèt hun danseresse trèkke zoeväöl bezeukers, tot me dao e stadion veur heet gebouwd, de Sambadromo. Daomèt heet me in Rio de optoch feitelek betaolend gemaak.

Caribisch carnaval woort ouch nao Europa geëxporteerd, umtot väöl lui oet die regio emigreerde nao hun aw kolonisatore (Nederland, Fraankriek, Groet-Brittannië). Dat carnaval weurt evels väöl later in 't jaor gehawwe ('zomercarnaval'), umtot de sjeerse, zomerse kleiaasj ziech neet liet vereinege mèt 't weer wat in fibberwarie en miert in Wes-Europa heers. Heimèt is dit 'carnaval' dus losgekoume vaan de liturgische kalender.