Limburgse literatuur
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
- Veur Literatuur euver de Limburgse dialekte zuug: Literatuur euver 't Limburgs
De Limburgse literatuur ies de literatuur, die gesjproke of gesjreve ies in de Limburgse sjtreektaal.
Deze Limburgse literatuur begint mèt Hendrik van Veldeke. Hae ies gebore in Spalbeek bie Hasselt (Belsj) in 1128 en gesjtorve nao 1190. Ouch de Nederlandse en de Duutsje literatuur beginne mèt Hendrik van Veldeke es ièrsjte bekènde sjriever/diechter.
Limburgse Literatuurhistorie
[bewirk | brón bewèrke]'t Limburgs, meh ouch 't Nederlands, hat ziech óntwiekeld vanoet 't Nederfrankisch, miè specifiek 't Limburgs (de Limburgse dialekte) vanoet 't Oasnederfrankisch en 't Nederlands vanoet 't Wesnederfrankisch. Van 't Limburgs zint tekste euvergeleverd, die twie ièwe ouwer zin es de vreugste Nederlandse gesjriefte.
9e of 10e ièw
[bewirk | brón bewèrke]De Limburgse, Maaslandse of Rienlandse traditie geit truuk nao de 9e of 10e ièw. De Wachtendonckse psalme zint 'n Psalmvertaling in 't Oudoasnederlands, (óntsjtange rónd Aoke of in Munsterbilze).
12e ièw
[bewirk | brón bewèrke]De 12 ièw begint mèt Hendrik van Veldeke. Zien belangriekste werk ies de Eneïde, dat geit euver de Trojaanse held Aeneas. 't Verhaol, gesjreve rónd 1175, sjpeelt in Kleef. De teks ies in 'n miè Duutsje versie bewaard gebleve.
Mèt dit werk begint de Nederlandse lètterkunde. (Theodor Frings meint èvvel te kènne sjtèlle dat 't oarsjprónkelik in 't Maaslands (Limburgs) gesjreve waor.)[1][2]
'n Ander hièl bekènd gediech in verhaolvörm ies de Servaoslegende, in 't Limburgs (Maaslands). Op basis van 'ne Latiense vita diechde hae de legende van Servaos. 't Verhaol sjpeelt in Tóngere en Triecht (Mestreech). De vörm van 't gediech ies twièreigele ritmiek mèt eindriem. Dao-in waor van Veldeke de ièrsjte dae dat toepasde. Hae woort waarsjienlik geïnspireerd door Franse troubadours, die de klemtoan op de lètste woordgroep lagte.
Van 'ne anonieme sjriever oet de umgeving van Remung-Heinsberg rond 1170-1175, sjtamp de leefdesroman Floyris en Blantsefluor.
De Aiol-fragmente zint fragmente van 'n vertaling van 'ne Franse ridderroman in de taal van rónd Venlo.
13e ièw
[bewirk | brón bewèrke]De Limburgse Sermoenen[3][4]
De roman: Aiol en Mirabel oet ca 1220-1240, sjteit in de taal van rond Venlo en Tristan en Ysolt ies rond 1240 gesjreve door 'ne Noord-Maaslander.
17e ièw
[bewirk | brón bewèrke]Van dees periode zint allein 'n paar ouw documente in 't dialek (meh geine literatuur) in archieve gevónge, zoa-es 'n interpretatie van 'ne klerk in de 17e ièw van 'ne teks van anderhauf ièw daoveur.
Ouch gerechsprotocolle van de Bokkeriejersj sjtinge dèkker in 't dialek.
18e ièw
[bewirk | brón bewèrke]In 't lètste kwaart van de 18e ièw versjeen in Mestreech, es lofzank op de Mastreegter taol, 't Sermoen ([1] (origineel Mestreechter teks). 't Sjtök ies bewös in 't dialek gesjreve, terwiel de sjtandaartaal toen al besjtóng. 't Ies 'n vertaling/bewèrking van 'n ièrder Aokese versie. De vörm ies 'n klassieke toesjpraok, 'ne Mestreechter praek (rhaetorica). Woa noe Mastreeg sjteit sjtóng ièrsj Aoke. 't Document dreug de datum 1729. Meh ’t zou ouch van later datum in de 18e ièw kènne zin. 't Sermoen ies de oudste Mestreechter teks en 'n taalhistorisch document, meh geine literatuur.
Pesjtoar Ludovicus Pascal Delruelle (1735 - 1807), (Mestreechs), ies eine van de ièrsjte dae oarsjprónkelike en neet religieus getinte gediechte, op riem, sjreef in 't dialek.
19e ièw
[bewirk | brón bewèrke]In dezen tied besjteit de dialekliteratuur allein oet verhaole, toneelsjtökker en gediechte. Van beuk ies nog gein sjpraoke.
In archieve van Rouen en Paries zint in 2007 Limburgse tekste oet 1806-1807 gevónge. 't Zint sjtökker, die in opdrach van Napoleon gesjreve zint in lokaal dialekte, zoa-es 'n biebelvertaling van de verlore zoon in 't Mestreechs, Venloos, Meijels, Tegels, Remungs, Roosters en Weerts. In 't Mestreechs waore al ouwer documente bekènd, meh van de ander plaatse zint 't de ouds bekènde dialeksjtökker.
Sociëteit “Momus” woort opgeriech in 1839, mèt es motto – de miedeklasse moet ’t Mestreechs en de chariteit behouwe. In 1844 versjene in de Opregte Maastrichter Almanak dialeksjtökskes. Kluchte woorte oet ’t Luuks of Lukerwelsj vertaald, toneelsjtökker in 't Mestreechs. In 1883 versjeen Momusklanken [2], 'n beukske mèt gediechte in 't Frans, Nederlands en Mestreechs.
'n Paar sjrieversj en diechtersj oet de 19e ièw zint:
- Guillaume Franquinet, (Mestreechs), Laurent Polis, (Mestreechs).
- Johan Dautzenberg, (Heëlesj)
- Emile Seipgens, (Remunjs)
- Théodore Weustenraad sjreef waarsjienlik in 1830 of get daonao 't satirisch gediech De Percessie vaan Sjerpenheuvel in 't Mestreechs.
- Jules Frère sjreef 't Druvig beukske in 't Tóngersj plat mèt 48 gediechte. 't Versjeen in 1917. Achterin 't beukske sjtoon 10 gediechte in ein soort Miedelnederlands.
In deze ièw weurt 'n begin gemaak mèt 't doon van dialeksjtudies en publikaties daovan. In 1884 publiceerde Jakob Jongeneel oet Heerle Een Zuid-Limburgsch taaleigen (Proeve van vormenleer en woordenboek der dorpsspraak Heerle.)
20e ièw
[bewirk | brón bewèrke]Wat literatuur betref versjene in 't begin eigelik allein verhaole en gediechte in de diverse tiedsjriefte. Beuk allein bie oetzóndering. Thema's waore de Limburgse identiteit, chauvinisme en religie. De tekste waore braaf en moralistisch. Väöl sjrieversj waore geistelike. In 1905 versjeen Het dialect der stad Maastricht van J. Houben en in 1917 publiceerde Theodoor Dorren oet Valkeberg de Woordenlijst uit het Valkenburgsch plat met etymologische en andere aanteekeningen.
De dialekvereiniging Veldeke-Limburg woort opgeriech in 1926. Zie leet 'n 2 maondeliks tiedsjrief versjiene woa-in, neve artikele euver de Limburgse volkscultuur en de Limburgse taal, dialekauteursj hun gediechte, verhaole koeste publicere. (80 jaor later, in 2006 woort gesjtop mèt de oetgaaf van 't periodiek.)
- 1950
Nao de Twiède waereldoorlog woorte de ónderwerpe hièl divers en de thema's minder zeut. Noe kómme ouch miè beuk oet. De taal zelf krieg noe aandach. 't Versjil tösje good en sjlech woort 'n thema.
In 1976, bie 't 50 jaorig jubileum, geuf Veldeke 'n literair bloomlezing oet, Mosalect, woa-in väöl dialekte vertegenwoordigd zint.
In de Carnavalswaereld ies 't gans gebrukelik um 't dialek te gebruke in prinse-proclamaties, oetnuèdiginge, buuts en leedsjes. Dialektoneel, veural de kluch, trèk väöl publiek.
Dao kómme ummer miè Limburgstalige (leed)tekssjrieversj, proza- en poëziesjrieversj en -diechtersj (zuug: Lies van Limburgstalige sjrievers en dichters).
- 1975
't Limburgs begint aandach te kriege vanoet diverse invalsheuk. Ummer miè sjtudies, initiatieve, activiteite, programma's, projecte en publikaties mèt betrèkking tot 't dialek. Popmuziek en dialekleedsjes live op de bühne, in 't theater op lp, audiocassette, cd, radio, tv. Bekans eder sjtad en/of dörp geit zien eige woordebook samesjtèlle. 't LVK, 't Provinciaal Vastelaovesleedsjesconcour besjteit saer 1977. Van 'n groat aantal inzendinge weurt de bèste gekoze tot de sjlager van 't carnavalssezoen.
Door de wèrkgroep Veldeke Literair, 'n commissie ónder Veldeke-Limburg, were van 1992 tot 2001, 12 Limburgstalige literair bloomlezinge oetgegeve in de Veldeke Literair-Reeks. De meiste sjrieversj en diechtersj hie-in höbbe al ins de Veldeke-literatuurpries gewonne. Neve de 11 Veldeke-kring in Nederlands Limburg weurt 'r noe ouch in Belsj Limburg 'ne krink opgeriech, dae 't dialek zal promote, sjtimulere en oetgeve. In Belsj-Limburg zint ze minder wied es in nederlands-Limburg mèt de promotie en de sjtatus van de eige Limburgse sjtreektaal.
- 1997: Limburgs weurt officieel sjtreektaal
In 1997 weurt 't Limburgs 'n officieel sjtreektaal, 'n Europese minderheidstaal. Dao kump 'ne Raod veur 't Limburgs en 'ne sjtreektaalfunctionaris Pierre Bakkes.
De vereiniging Veldeke geit vanaaf 1997 'ne (jaorlikse) Limburgse Literaire Veldekepries oetreike, genomineerd oet inzendinge aan 'ne jaorlikse wedsjtried. Veldeke wilt hiemèt 't sjrieve in 't plat te sjtimulere. Ouch in 1997 begint de oetgaaf, 'n zèstal beuk per jaor, van de Limburgse Literair Lies (LiLiLi), literair beuk in álle Limburgse dialekte.
In de jaore daonao were veur 't dialekonderwies taal(dialek)beukskes óntworpe. Dao óntsjtoon diverse websites mèt es ónderwerp plaatselike taal, dialek en poëzie en ouch diverse on-line dialekwoordebeuk op internet.
21e ièw
[bewirk | brón bewèrke]In 2001, bie gelegenheid van 't 75 jaorig besjtoon van de vereiniging Veldeke versjient de literair bloomlezing Mosaiek ('t 12e deil van de reeks Veldeke Literair), dat 'n veurtzètting ies van de ièrder bloomlezing Mosalect. Veural wat gesjreve ies in de jaore 1967 - 2001 kump hie aan de orde.
Wat de sjtreektaal betref in Nederlands Limburg zint 'r vanaaf 2005 2 sjtreektaalfunctionarisse: Ton van de Wijngaard en Mieke Steegs.
In 2006 en 2007 were op de Limburgse tv-zendersj (L1 en TVL) veur 't ièrsj Limburgse soaps oetgezónde. De acteursj kalle dao-in allenei hun eige dialek. Ouch de presentatie op de Limburgse zendersj, veural lokaal, geit in 't plat.
In 2006 geuf Veldeke 't ièrsjte Jeugdmagazine Veldeke (JMV) oet. Dit zal ins per jaor versjiene en oetgedeild were aan de lètste groepe (7 en 8) van de Basissjoal. 'n Jaor later weurt de ièrsjte lèsbreef in de Limburgse sjtreektaal, handelend euver Limburgse volkscultuur, gepresenteerd veur dezelfde doelgroep. Ouch in 2007, t.g.v. 80 jaor Veldeke-Limburg, kump 'n book mèt cd oet mèt de SGV-enquête: 100 jaor Limburgs, samegesjtèld door Schrijnen, Van Ginneken en Verbeeten. 't Geuf 'n representatief beeld van 't dialekgebruuk in die periode.
In 2007 publiceert Veldeke 'n populair weitesjappelike sjtudie, Riek van Klank. 't Book behandelt de sjtreektaal Limburgs en hiebie were alle Nederlands Limburgse en Belsj Limburgse dialekte besjreve mèt hun gemeinsjappelike en speciaal kènmerke.
Op 't ing van dat jaor versjient 't ièrsjte "jaorbook 2006" van Veldeke. Dit kump in de plaats van 't Veldeke-tiedsjrif, dat in 2006 gesjtop ies.
In december 2007 versjient 't Limburgs Literatuur Lexicon (van Adrie Gorissen). In diet naosjlaagwerk sjteit leve en werk van Limburgse of oet de provincie aafkomstige auteursj en van sjieversj die in Limburg wone en de sjtreek es decor in hun werk gebruke. 't Criterium ‘Limburg’ sjleit op de sjriever dae in Limburg ies gebore, ouch al sjrief hae neet in 't Limburgs.
In 2008 ies, nao 46 jaor werk door de Radboud Universiteit Nijmegen en de Katholieke Universiteit Leuven, 't Woordebook van de Limburgse Dialekte compleet.
In oktober 2008 versjient 't ièrsjte deil van 'n serie Platbeuk, Platbook I mèt es thema: columns euver sjrieve in 't plat. Platbook, mèt edersj kièr gediechte en proza op 'n ander thema, zal 2 kièr per jaor versjiene.
Op de 12e nationale gediechtedaag, 27 januari 2011, sjtart 't on-line-diechtersjforum Veldgewas, mèt drie gediechte per week op de website van Veldeke-Limburg en veur de leefhöbber in de e-bös. [5]
In 2011 sjtart 't projek Literair Limburg mèt 'n twiètalige reeks beuk van bekènde sjrievers, die 'ne band höbbe mèt Limburg. Neve de Nederlandse teks sjteit de vertaling in 't dialek van de geboorteplaats van de sjriever.
Op 1 fibberwari 2013 weurt 't Limburgportaol van de DBNL ge-eupend. [6]. De hie gepresenteerde literair tekste zint es Limburgs aangegeve op grónd van hun talige of thematische kènmerke en/of op basis van 't belang dat de auteur hecht(te) aan herkóms of woonplaats.
In 2015 organiseert Veldeke 't Veldeke-verhaole-konkoer, dat kump ipv de Veldeke-literatuurpries.