Satire
- Dit artikel is in mierder Limburgse dialekte gesjreve. Perbeer estebleef waal mer ei dialek per alinea aan te hauwe.
Satire, van 't latiense satura, dat misjmasj betekent, is 'n literair genre, dat op sjpottende wies miensjelike zjwaakdes of oetwasse in de maatsjappie hekelt (in woord en beeld).
Oonderzeuk wiest oet dat 't 'n oorsjpronkelek Latiense genre is dat niks mit d'r Griekse satyr, e mythisch in de bósj laevend waeze oet 't gevolg van Dyonisos, te make haat. In de Renaissance waor me dao waal nog va uvvertuugd.
D'r ursjte dae de satire gebruukde waor d'r Griek Menippos dae roond 300 v. chr. laefde. De gesjrifte va Menippos zeunt noe verlaore, mae Lucianus haat zich waal daodör laote inspirere bie 't sjrieve van de 30 doeëje-dialoge die-e sjreef. In twieë dialoge is Menippos 'n personage.
Menippos waor d'r ursjte dae zich in z'n gesjrifte 'n formeel vriehèèd permiteerde en de versvorm aafwisselde mit prozagedichte. Daobie vermengde-e d'r ernst mit d'r humor en gebruukde-e grappe en sjpot es sjtijlmiddele. De Menippische satire waor de ursjte vurm va populair gesjrifte die zich op d'r oongesjoeëlde leek richde èn 'n èège literair vurm how.
De ierste satires die de naom satirae droge waore die vaan Juvenalis. 't Woord satire beteikende in zienen tied (wie ouch bove gezag) zoeget wie misjmasj, in 't bezoonder 'ne sjotel vaan versjèllende doorein (tutti frutti) en es metafoor e diechwerk mèt versjèllende veersvörm doorein gebruuk. Umtot evels zien satires, die hiel populair woorte, de ganse Romeinse sameleving mèt väöl kritiek besjreve, góng de term satire "hekeldiech" beteikene.
'n Middelieëwse satire is De Reinaert.
In de Renaissance woort de satire, door de feiteleke heroontdekking vaan de klassieke, weer enorm populair. Lof der Zotheid van Erasmus is dao e good veurbeeld vaan. Sins toen woorte ouch doeëje-dialoge tösse doej en levende lui gesjreve. De satire leefde in de literatuur vaan de barok en de verliechting door; e hiel bekind veurbild is Gulliver's Travels vaan Jonathan Swift, 'ne satiricus dee de ganse minseliken aard op de korrel nump.
Mèt de opkoms vaan liberaol ideeë woort kritiek op de machhöbbers en de sameleving laanksemaon gewoener. De autoritair systeme (fascisme, stalinisme) vaan de twintegste iew waore veur sjrievers wie George Orwell aonleiing tot satire. Ouch in 't nui medium de film kraog de satire häör kanse: bekind woort The Great Dictator mèt Charlie Chaplin in de hoofrol vaan Hitler-echtegen dictator.
Nao d'n oorlog waor in de westerse wereld dèks de eige, democratische consumptiemaatsjappij objek vaan satire, soms es dudelik protes (beveurbild tege oorloge in Viëtnam en Irak), dèkker in mèlde vörm. Primair medium daobij is de televisie. In Nederland woorte de programma's vaan Kees van Kooten en Wim de Bie, die vaan Farce Majeure en later vaan Jack Spijkerman dao bekind um. In de Vereinegde Staote bleujt de satirische comedy in series wie South Park.
't Bètste en bekèndste väörbeeld van satire in de Limburgse literatuur is De Percessie vaan Sjerpenheuvel va Théodore Weustenraad.