Doeëje-dialoog

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

D'r doeëje-dialoog (Grieks: Nekrikoi; Latien: Dialogi Mortuorum) is 'n van oorsjprong Grieks literair genre dat väör 't ursj dör Lucianus (ca. 120-180 n. chr.) is toegepast. D'r doeëje-dialoog is 'n genre binne de satire, n.l. de Menippische satire, oeë-in de doeëje d'r sjpot drieve mit de hèllige huuskes en aander wantoesjtande in d'r tied van d'r sjriever en wal in 'n toegankelek taalgebruuk. Saer de Renaissance waoërt dit genre, dör de feiteleke herontdekking van de Griekse klassieke, wer enorm populair en waoërte och doeëje-dialoge tussje doej en laevende luuj gesjraeve.

Menippische satire

De Menippische satire waor de ursjte vurm va populair gesjrifte die zich op d'r oongesjoeëlde leek richde èn 'n èège literair vurm how. D'r ursjte dae dit literair genre gebruukde waor d'r naam-gaever, n.l. Menippos dae roond 300 v. chr. laefde. De gesjrifte va Menippos zeunt op 'n paar fragmaente nao verlaore en ooch in d'r twiede ieëw waor neet väöl van ze waerk mie behaowe. Minippos waor zjuus wie Lucianus aafkomstèg oet Syrië. Lucianus sjrieft gruuëtsj dat-e èèges gesjrifte va Minippos opgegrave how en zich daodäör haat laote inspirere bie 't sjrieve van de 30 doeëje-dialoge. In bekaans alle dialoge is Menippos 'n personage.

't Riek van de doeëje

Charon op de Styx (1515-24) va Patenir, Museo del Prado, Madrid.

De Grieke miengde dat ze nao hun begrafenis in de oonderwaelt terechkieëme mèt ene sjtuver oonder de tong. Hermes waes ze dan d'r waeg nao de reveer de Styx en d'r vaermaan Charon. An d'r uvverkaant moesse ze Charon dae sjtuver betale, dae 'm dao aafgoof an Aeacus, dae in de doeëjedialoge de funktie haat va gaeldinzamelaer en, same mèt d'r hellehoond Cerberus, d'r väörnaamste sjèldwach van de oonderwaelt is. In 't sjimmige doeëjeriek moesse de doeëje zich nao aankomst melde bie Minos, dae de leiding how bie 't gerechshof en 't vonnis oetsjprook. Wae braaf waor gewes gong nao 't Eiland van de gelukzalige of de Elyseïsche vaelder mae de bandiete sjtong 'n groeëte variatie an sjtraove te wachte. De allerergste waoërte in de Pyriphlegeton, de brennende reveer, gebroejd en tiranne waoërte nao Chimaera, 't vuursjpujende moonster, brach. D'r scepter in de oonderwaelt waor in heng va Hades of Pluto, same mèt z'n vrow Persephone. Op de cynici nao, von nieëmes 't plezerig in 't doeëjeriek. De mètste droonke da ooch van 't water oet de Lethe, dat hun aal, wat ze bie laeve paraat gemakd howwe, doog vergaeëte. De doeëje werre in de dialoge aafgebeeld es skelette, die in niks van-èè te oondersjèjje zeunt, oonsjterfelek en, messjie wal zjuus daodeur, enorm groeëte zaege. De doeëje moesse zich oontdoeë va alle ballast, zoewie de seerraode en de klèjjer mae ooch van hun vlèèsj en èègensjappe. Behalve dan 'n paar goo luuj, die Lucianus allèng mer bie de cynici aa-trèft.

De cynici

Diogenes in de ton mèt laamp en unne (1882), J.W. Waterhouse.

De cynici bezèènte hun filosofie es 'n meneer va in 't laeve sjtoeë. Centraal in de laevespraktijk van de cynici is de oonaafhankelekhèèd of autarkeia. D'r cynicus sjtèlde zich es ideaal um vrie te zieë va alle aerdse verlanges en hechde gèng waeërd an wat väör 'n maatsjappeleke conventie dan ooch.

De laevenshouding van de cynici kieëm gaans uvverèè mèt Lucianus' aafkieër va aal wat uterlek vertoeën en flauweköl is. In de doeëjedialoge kaome de volgende cynici väör:

• Antisthenes: dae lès goof in 't Kynosarges-gymnasium in Athene;
• Diogenes: dae in Athene dör z'n optraejes d'r naam kyoon of hoond kreeg. In kyoon kènt dr oorsjprong van d'r term cynici liegke.
• Crates: dae al z'ne riekdom verdeelde oonder de luuj
• Minippos: 'n gewaeze sjlaaf dae Lucianus 't mètste en 't brutaalste an 't waoërd lut kaome.

Fragmaent oet d'r 13de doeëje-dialoog

E gesjprek tösje d'r cynicus Diogenes en Alexander de Groete

Diogenes: Wat is dàt noe, Alexander? Bis doe ooch doeëdgegange, zjuus wie vaer allemaol?

Alexander: Doe zies 't Diogenes. En dat is neet zoe vraem: 'ch waor 'ne miensj en alle luuj geunt noe èèmaol doeëd.

Diogenes: Dus d'r god Ammon haat gelaoëge wie e zach das doe ziene zoon waors, en achteraaf bezieë waor Phillipus dus diene vader?

Alexander: Mae natuurlek waor Philipus dat. Es zoon van Amon how 'ch toch noeëts doeëd kinne zieë.

Diogenes: En waarachtèg, ooch uvver dien mam Olypias doge dat saoërt verhaole de runde: 'n sjlang zow mèt häör verkierd ha en bie häör in bèd gezieë zieë, en zoe zows doe dan gebaore zieë, terwiel dat Phillipus ten oonrechte haat gedach dat-e diene pap waor.

Alexander: Ja, dat hoeërt 'ch ooch ummer vertèlle, zjuus wies dich, mae noe is mich dudelek dat m'n mam en de orakelpriesters van Ammon mer get zache.

Diogenes: Mae hun läöge haat waal z'n nut gehad väör dieng polletieke mach, Alexander. Väöl luuj kraoëpe van d'r angs väör dich umdat ze miengde das-te 'ne god waors. A propos, zigk mich 'ns, an wae has-te dat reusachtèg riek naogelaote?

Alexander: Dat weet 'ch neet, Diogenes. Want 'ch how neet de kaans um dao-uvver bietieds 'n sjikking te treffe, behalve dan dat 'ch an Perdiccas op m'n sjterfbèd miene reenk han uvverhandigd. Mae wat sjtèès-te dao noe te laache, Diogenes?

Fragmaent oet d'r 3de Doeëje-dialoog

Menippos, Amphilochos, Trophanios.

Menippos: Noe wil 'ch toch 'ns gaer wete, Amphilochos en Trophanios, wie daeër twieë, noe d'r zjuus wie vaeër doeëd zeut, waal op de aeërd versjiengt, taempele in de baove-waelt haat en vör profete dörgeut, en wie luuj zichèèges kinne wiesmake dat daeër gode wiert.

Trophanios: Wat kin vaeër d'r aan doeë wen gekke, in al hun onnuëzelhèèd, zoe'n mieninge d'r op naohaowe uvver doeëj luuj!

Menippos: Mae ze zowwe neet dat saoërt mieninge ha wen daeër in eur laeve neet dat saoërt bedregeriej gesjpeuld howt en uch neet howt oetgegaeve vör luuj die de toekomst kinne vörzieë en die an de vraogende luuj kint vörsjpelle.

Humaniste

Erasmus, vöral bekaand van d'r Lof der Zotheid, vertaalde same mit z'ne vreund Thomas More o.m. 13 doeëje-dialoge va Lucianus in 't Latien. In de Latiense Sjoeële waore dis dialoge geleefd vanaaf d'r 16de ieëw umdat ze zoe kort en geestig zeunt gesjraeve in 'n laevendège gesjpreksvurm.

Julius väör de hiemelpaoërt

D'r doeëjedialoog Julius väör de hiemelpaoërt wert toegesjraeve an Erasmus mae e haat èèges ummer oontkènd dat-e 't gesjraeve haat. 't Versjaen vlak nao d'r doeëd va paus Julius II in 1513.

Fragmaent

Julius: Wat krieg v'r noe? De paoërt gèèt nèèt op? Warsjienlek haant ze 't sjlot verenderd, of 't is kapot.

Genius (geest, op te vatte es d'r heidense besjermèngel va Julius): Kiek lever of-ste neet d'r verkieërde sjläötel has mètbrach. Dis paoërt kries-te neet op mèt d'r èègeste sjläötel es dae oeë das-te de gaeldkis mèt opmaks. Mae vörwat has-te ze neet allebèj mètgenaome? Want d'r sjläötel dae-ste noe bie dich haas, is d'r sjläötel van de mach, neet dae van de kènnis.

Julius: Mae 'ch han noeëts 'ne aandere wie dizze gehad. En aa-gezieë 'ch dizze hie han, zow 'ch ooch neet wete wat 'ch mèt dae aandere zow motte aa-vange.

Genius: Tja, 'ch ooch neet; allèng e-zoe geraak v'r neet binne.

Julius: Mie blood kaoëkt! Da how 'ch mer 'ns a-regel op de paoërt. Hola, hé dao! Maak die paoërt op en 'ns get flot! Mae wat is dat hie? Dao reurt zich 'ns gaar niks! Oeë blieft dae portier? Dae liegkt gegarandeerd örgens sjtoondszaat te sjnurke.

Genius: Dae deenkt toch werkelek dat ze allemaol wie häöm zeunt!

Bekaande doeëje-dialoge in de Nederlande

• Erasmus: Colloquia Familiarie, 1523
• Juan Luis Vives, 'ne Sjpaanse humanist dae in Brugge wonde: De dissidiis Europae et bello turcico, uvver conflicte in Europa en d'r Turkse kreeg, 1526
• 'ne Doeëje-dialoog in 't Nederlands van 'ne oonbekaande sjriever: Eenen poeetschen dialogus genaampt Calvinus, oeëin d'r sjpot mit de Calviniste gedraeve wert, 1580
• P.C. Hooft sjreef in 't begin van d'r 17de ieëw d'r doeëje-dialoog Alexander, dae e neet aafmakde en neet oetgoof.

Doeëje-dialoge in 't Plat

• Bep Mergelsberg: Gesjprek mit Shakespeare.

Varia

Ing verhaollijn in d'r historische roman De naam van de roos va Umberto Eco vertilt uvver d'r zeuktoch va William va Baskerville nao Griekse satirische klassieke waerke. Alles wiest d'r op dat in de abdij-bibliotheek dis waerke verborge waeëre dör d'r blinne monnik Borges.

Literatuur

• Hein L. van Dolen, Lucianus van Samosata. De droom & De gesprekken, Amsterdam 1992 ISBN 90-253-3093-2