Nicaragua
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Nicaragua | |||
| |||
|
| |||
| Basisgegaevens | |||
| Officieel taal | Spaons | ||
| Huidsjtad | Managua | ||
| Sjtaotsvörm | rippubliek | ||
| Sjtaotshoof (lies) | Daniel Ortega | ||
| vice-president | Omar Halleslevens | ||
| [[{{{titelhoofregering1}}}]] | {{{naomhoofregering1}}} | ||
| [[{{{titelhoofregering2}}}]] | {{{naomhoofregering2}}} | ||
| [[{{{titelhoofregering3}}}]] | {{{naomhoofregering3}}} | ||
| Religie | {{{religie}}} | ||
| Opperflaakde – % water |
130.737 km² 7,14% | ||
| Inwoeners – Deechde: |
6.025.951 (juli 2017)[1] 46/km² | ||
| Biekómmende gegaeves | |||
| Munteinheid | córdoba (NIO)
| ||
| Tiedzaone | UTC -6 | ||
| Nationale fiesdaag | 15 september | ||
| Vouksleed | Salve a ti, Nicaragua | ||
| Web | Code | Tel. | .ni | NIC | +505 | ||
Nicaragua (officieel: República de Nicaragua) is e land in Midde-Amerika, grenzend aon Honduras en Costa Rica, en mèt kös aon de Caribische Zie en de Stèl Oceaon. Hoofstad en groetste stad is Managua; op groeten aofstand volg León es twiede. 't Land waor 'nen tied laank 't eineg communistisch land in de regio en heet 'n lang periood vaan börgeroorlog gekind. Es gevolg daovaan is 't land eint vaan de ermer in de Amerika's.
Bestuurleke indeiling
[bewirk | brón bewèrke]Nicaragua is verdeild in vieftien departeminte en twie otonoom regio's, die weer wijer zien verdeild in 153 gemeintes (municípios). De departeminte en regio's, mèt de hoofplaotse tösse häökskes, zien de volgende:
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]Nicaragua is oongeveer zoe groet wie Griekeland. 't Land is vrij bergechteg, zij 't neet zoe geaccidenteerd es beveurbeeld Honduras. Veural 't weste vaan 't land is riek in berg, in 't bezunder ouch völkaone. Hoegste berg is de Mogotón, mèt 2107, deze ligk kort bij de grens mèt Honduras. 't Pacifisch liegland is mer smaal; 't ooste vaan 't land dao-entege ligk e breid gebeed boe de groond ziech neet bove de 200 meter verhöf. Tösse 't Pacifisch liegland en 't hoegland in ligke twie groete mere, 't Nicaraguameer, 't 19e groetste meer vaan de wereld en wiedoet 't groetste vaan Midde-Amerika, en 't Managuameer, boe, touwpasselek geneump, de hoofstad aon ligk. Oet de Caribische kös ligke klein eilendsjes wie de Maïseilen (Islas del Maíz, Corn Islands) en Cayos Miskitos. De Río Negro is de groetste reveer vaan 't land. Temperature zien tropisch in 't liegland, gemaoteg in 't hoegland.
De biodiversiteit vaan 't land is hoeg - dao zörg neet allein 't tropisch klimaot meh ouch 't gevarieerd landsjap veur. Zoe trèk de fauna vaan 't Nicaraguameer, boe deurhejje (Carcharhinus leucas) oet zie euver de reveer opaon zwumme, bekans wie zalme. De zoogdiere zien väöl typisch de soorte vaan 't Neotropisch gebeed, wie de poema (Puma concolor), de broentienege dreivingerege luiaard (Bradypus variegatus), de noordeleke boumaomzeike-eter (Tamandua mexicana) en versjèllende ape vaan de Nuie Wereld. 't Gief oongeveer 700 soorte veugel, dao-oonder de blauwkapmotmot (Momotus momota), de nationaole vogel vaan 't land. Ouch zien versjèllende ziesjèldpadde bekind.
Cultuur en demografie
[bewirk | brón bewèrke]Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]Wie in zoe väöl len in Latiens Amerika is de mierderheid vaan de bevolking mesties; in 't geval vaan Nicaragua is dat zoe'n 69%. De blaanke zien mèt 17%, veural vaan Spaonse aofkóms. 5% is indiaons, veural in 't ooste vaan 't land (zuug oonder taole veur de versjèllende gróppe); 9% is zwart of vaan 'n aander ras (zamba's, mulatte).
Taole
[bewirk | brón bewèrke]De officieel taol vaan 't land, 't Spaons, weurt hei in 't Nicaraguaans dialek gesproke, wat huurt bij de Latiens-Amerikaanse dialekgróp. Opvallend aon de taol vaan 't land is 't väölvöldeg gebruuk vaan de voseo, wat me miestal mèt Argentinië en Uruguay associeert.
Inheimse taole en nog aander taole vint me, zjus wie de inheimse bevolking zelf, veural in 't ooste; in de Atlantische otonoom regio's en daan in 't bezunder de noordeleke.[2] 't Mískito, gesproke veural aon de kös en aon de Río Negro (en ouch in 't aonpaolend gebeed in Honduras), is mèt good 150.000 sprekers de groetste. 't Verwant Sumo-Mayangna weurt deper in 't binneland door gans get minder lui gesproke. 'n Arowakse taol, 't Garifuna, heet in twie dörpkes in 't land nog 'n sprekerspopulatie vaan awwer lui;[3] de joonger generaties zien euvergegaange op 't Nicaragua-Creoolingels, wat in e groeter gebeed, en ouch aon de kös weurt gesproke (veur wie dat kump, zuug oonder). 't Besteit oet twie hoofdialekte, 't Mískitoköscreool en 't Rama Caycreool, die door de regering aofzunderlek weure erkind es inheimse taole. Dat gelt ouch veur 't Mískito, Sumo, Garifuna en Rama, 'n Chibchaanse taol die bekans is oetgestorve. Drei Indiaonetaole weure geach recint te zien oetgestorve: 't Matagalpa (wie 't Mískito en Sumo 'n Chibchaanse taol), 't Monimbo (e taolisolaot) en 't Subtiaba (ein vaan de Oto-Manguese taole).[4]
De Nicaraguaanse gebaoretaol is vaan bezunder belaank veur de linguïstiek, umtot ze neet is geëvolueerd oet awwer douvetaole, meh ziech gooddeils spontaon en in isolatie heet oontwikkeld in d'n tied vaan de communistische dictatuur.[5]
Religie
[bewirk | brón bewèrke]Bij de volkstèlling vaan 2005 waor nog 58,5% vaan de Nicaraguane roems-katholiek. Zjus wie in aander Latiens-Amerikaanse len zien allewijl väöl lui protestants; alles bijein zoe'n 24,1%. Daovaan is 't euvergroet deil evangelisch; kleinder gróppe zien oonder mie de Jehova's getuiges. 15,7% is neet-religieus.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Gans 't groondgebeed vaan 't modern Nicaragua hoort in de precolumbiaansen tied bij 't 'Middegebeed' tösse de groete besjavinge vaan de Azteke en Maya's te noorde en die oet de Andes in 't zuie. Wie de Spanjole binnevele, waor 't land verdeild euver versjèllende klein staote. De naom Nicaragua kump allezeleve vaan 't volk de Nicarao en ziene voors, dee ouch zoe woort geneump, -agua 'water' sleit daan op de mere die 't land typere. Columbus zeilde in 1502 laanks de Caribische kös vaan 't land. De ierste militair expeditie waor in 1520, door Gil González, dee vaanoet Panama kaom. In de koumende jaore versjene de ierste neerzèttinge vaan de Spanjole: Granada en León woorte allebei in 1524 gestiech. Umtot de Spanjole veural aon de Pacifische kant en in 't hoegland kaome zitte, bleve de Indiaone in 't ooste vaan 't land beter gespaord vaan massasterfde door Europese krenkdes wie pokke en mazele. 't Land bleek riek in goud en zèlver, wat de kóms vaan Spanjole hendeg bevorderde.
Vaanaof 1536 góng Nicaragua deil oetmake vaan 't oonderkeuninkriek Nui-Spaanje, vaanaof oongeveer 1570 vaan 't Kapteinsjap Nui-Grenada (later Kapteinsjap Guatemala geneump), officieel 'n provincie vaan Nui-Spaanje meh feitelek direk otonoom oonder de Spaonse Kroen. In 1610 barsde de völkaon de Momotombo oet, die de stad León verweusde. Tege 't ind vaan d'n achtienden iew woorte de Britte, die al langer economische activiteit in 't gebeed vaan de Mískito's hadde, actiever in 't gebeed. De kolonies die de Britte aon de Caribische kös vestegde, daankzij militair successe vaan Horatio Nelson, woorte evels al gaw gooddeils verlaote um tropische krenkdes. In 1821 verklaorde ziech Mexico oonaofhenkelek; aongezeen Nicaragua, wie de res vaan 't Kapteinsjap Guatemala, officieel nog bij Mexico huurde, woort 't mèt oonaofhenkelek. In 1823 sjeide ziech de aw len vaan 't Kapteinsjap aof vaan Mexico, in 1838 woort ouch dees confederatie weer oontboonde en woort Nicaragua, oondaanks nog e paar poginge um 't land te herstèlle, definitief oonaofhenkelek.
De aw rivaliteit tösse León en Granada begós sterk op te speule in 't nui land. In de ierste stad euverheersde de liberaol factie, de twiede waor euverwegend conservatief. Dit leide al gaw tot 'ne börgeroorlog, boemèt ouch de Vereinegde Staote, op de hand vaan de liberaole, ziech mèt gónge bemeuje. 't Nao veure zètte vaan d'n Amerikaan William Walker es president vaan 't land veel evels in verkierde groond; de conservatief factie kraog de steun vaan versjèllende len oet de regio um deen oet te drieve. In 1860 deeg 't Vereineg Keuninkriek 't Caribisch kösgebeed, wat 't iewelaank had geclaimp, euver aon Nicaragua. Tege 't ind vaan de negentienden iew kaome planne veur e kanaal door 't land (dit plan woort oetindelek gesjrap in 't veurdeil vaan 't Panamakenaal). Wie president José Santos Zelaya ze tegewèrkde, bemeujde de Amerikaone ziech obbenuits mèt de Nicaraguaanse politiek, deeskier in 't veurdeil vaan de conservatieve. Vaanaof 1909 begós dit land mèt militair operaties, vaan 1912 tot 1933 kin me zelfs vaan 'n militair bezètting spreke, mèt 'n conservatief marionètteregering die de belaange vaan de Amerikaone in 't land deende. In de lèste jaore kaom de guerrilla vaan Augusto César Sandino (de sandiniste) op, die de regering en de Amerikaanse marinere bevoch.
Vaanaof 1937 woort 't land decennialaank geregeerd door 'n dictoriaol dynastie, die vaan de familie Sonoza. De pa, Anastasio Sonoza García, regeerde vaan 1937 tot ziene maord in 1956, zienen ajdste zoon Luis Somoza Debayle volgde häöm op tot heer in 1963 storf. Dee zie broor Anastasio Sonoza Debayle volgde häöm de facto op tot aon de revolutie in 1979. Al in de jaore 1970 waor de oonvrei mèt de dictatuur, die veur groete corruptie en economische oongeliekheid zörgde, touwgenome. 'ne Belaankrieke katalysator waor d'n eerdsjöddel vaan 1972, dee d'n ermooj en elend nog versterkde. De oppositie waor sterk radicaol-links georganiseerd en neumde ziech, wie de ieder guerrillero's oet de jaore twinteg en daarteg, sandinistas. 't Nationaol Sandinistisch Bevrijingsfront (FSLN) greep in 1979 de mach en heel die tot 1990. Oondaanks tot de filosofie vaan de partij neet volblood-communistisch waor - zoe späölde 't katholicisme dao-in 'n zeker rol - sloot 't nui rezjiem ziech wel bij 't oosblok aon en gaof 't zien steun aon linkse guerrillabeweginge in aander len. Dit waor zier tege de zin vaan Ronald Reagan, dee de rechse guerrilla in 't land militair góng steune. Zoe woort 't intern conflik 'nen oorlog bij volmach wie 't die in de Kawwen Oorlog mie heet gegeve. Dit brach groetsjaolege versjendeleringe in gans 't land teweeg. Nao 'ne waopestèlstand sjreef me in 1990 verkezinge oet, die woorte gewonne door 'n anti-sandinistische coalitie (vaan rechse en gemaoteg linkse partije). 't FSLN bleef evels 'n factie vaan belaank, wat bleek oet de verkezinge vaan november 2006, boebij de mesties Daniel Ortega tot president woort gekoze. Ortega woort twie kier herkoze. De lèste kier waor in 2016. In 2018 braoke groetsjaolege en heftege proteste oet tege zien regering.[6]
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gooddeils gebaseerd op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer kump get informatie vaan en:Geography of Nicaragua, en:Fauna of Nicaragua en en:Religion in Nicaragua.
Vootnote
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ The World Factbook - FIELD LISTING :: POPULATION
- ↑ Ethnologue - Taolkaart vaan Nicaragua
- ↑ Ethnologue report for language code: cab
- ↑ Ethnologue report for Nicaragua
- ↑ Zuug o.m. Kegl, Senghas en Coppola (1999)
- ↑ NRC Handelsblad - Nicaragua op weg naar een burgeroorlog