Socialisme
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Socialisme is de noam veur 'n maotsjappeivurm en filosofie gebasseerd op kollektief bezit vaan economische produktie middele. Oet dit ideaal zeen diverse politieke ideologieë oet voortgekoume. De bekinste dingker vaan 't socialisme is Karl Marx. Gemeinde ideologieë hove neet per se zelf marxistisch te zien; evegood zien neet alle marxistische ideeë otomatisch socialistisch. Zoe bestonde d'r al socialistische dingkers lang veur Karl Marx, beejveurbeeld Saint-Simon. Algemein punte vaan euvereinkoms zien de wuns um produktie middele te herverdeile (fabrieken, hoezer, banken, etc) en 'n zoe klasseloes meugeleke sameleving te make; heiveur moot 't kapitalisme weure aofgesjaf of entans sterk weure ingeperk. De rol vaan de euverheid weurt erg betwist binne versjillende struiminge binne 't socialisme. Zoe zeen d'r socialisten die zoe snel meugelik van de stoat aaf wille en de maotsjappei wille organiseren door middel vaan lokale organisaties of vakbonde. Aandere wille sjus 'n klasseloze moatsjappei bereike door de stoat es belangrijkste middel te gebruuke. Versjeidene struimingen binnen 't socialisme zeen beejveurbeeld: de sociaol-democratie, wat de huidige democratie wil gebruuke om socialisme te bereike, 't communisme, wat de huidige stoat aof wil breake door middel vaan 'n revolutie, en 't anarchisme, wat nao de revolutie geine staot mie wèlt. 't Communisme is vaan enorm historisch belaank, meh is begin einentwintegsten iew oet de gratie. Sociaol-democratische partije vint me evels wel prominent in väöl len. In Nederland valle de PvdA, GroenLinks en de SP oonder deze neumer, in 't Belsj de sp.a en Groen, zoewie hun Franstaolege tegehengers PS en Ecolo. Op 't Belsj gief 't ouch nog 'n echte marxistische partij, de PVDA. Anti-kapitalistische ideeë komme greuje de litste joare biej de Nederlandse partieje BIJ1 en SP, en biej de Belgische PvdA.
Historie vaan 't socialisme
[bewirk | brón bewèrke]Nao de Franse Revolutie in 1789 ontwikkelde tegeliekertied hiel vöäl radicaal democratische ideeën. Oeteindelik verlore de traditioneel aristocratie häör mach en kreeg de nuuj Bourgeoisie (de klasse mit 't bezit vaan de produktie middele) inspraok in 't bestuur vaan 't land. Zoe kaom de ontwikkeling vaan 't kapitalisme in 'n sjneltreinvaart. De enorme industrialisatie heij ouch 'n keerzeide: ermood, vervuiling en barre wirkumstandighede. In de Limburgse sjtad Mestreech is dees historie good trugk te zeen. Heijoet kaome socialistische ideeën veurt die de mach vaan de Bourgeoisie trögk nao de arbeiders wou bringe. Vreuge socialiste woare onder angere Claude Henri de Saint-Simon en Charles Fourier. Later, in de 19e iew, ontwikkelde Karl Marx en Friedrich Engels 'n systematische filosofie achter 't socialisme wat zie zelf "wetesjappelik socialisme" neumde. In 1848 publiceerde zie 't Communistisch Manifest dat de basis zou vörme veur 't modern socialisme. In dit pamflet besjreve zie belangrijke ideeën zoe-es klassesjtreid, onteigening vaan de produktiemiddele en 't verloup van 'n revolutie. 't Jaor 1848 weurt ouch waal 'ns 't revolutiejaor geneumd vanwege de väöle democratische revoluties. Socialistische ideeë heije toen echter nog neet väöl succes. In 1871 woar de iersjte neumenswaardige poging tot 't bereike van socialisme in de Pariese Commune.
In de 20e iew voonde d'r, mit wisselend succes, wereldwied poginge plaots om socialisme te bewirkstellige, wo-oonder in 't Russisch Keizerriek, in China en op Cuba. En auch in Duutsjland, Italië en Spanje voonde d'r revoluties plaots. In Nederland voond auch 'n poging tot revolutie plaots, die later "Troelstra's Vergissing" zou weere geneumd. Op 't socialisme vaan de Sovjet-Unie en China kaom väöl kritiek vaan zowel socialiste als neet-socialiste. Zoe vonde in bei lande hongersnode plaots en waor d'r sprake vaan politieke repressie. Tegeliekertied voonde vöäl socialisten dat de Sovjet-Unie en China veurbeelde woare vaan stoatskapitalisme: kapitalisme wo-in de staot de rol speelt van kapitalis en alle structuren vaan 'n kapitalistische maotsjappei blieve bestoan (zoe-es loondeens, privébezit en klasse).
Tegenwoordig zeen d'r neet väöl staote mje die zich socialistisch neume. Cuba en China neume zich tegenwoordig es enige nog socialistisch. Toch zeen socialistische ideeë noets verdwene. Sociaal-democratie speult nog sjteeds 'n rol vaan beteikenis in väöl len en es reactie op beejveurbeeld klimaatverandering zeen 'n aantal jongeren socialisme es 'n antwoord.