Belize (land)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Belize | |||
| |||
|
| |||
| Basisgegaevens | |||
| Officieel taal | Ingels | ||
| Huidsjtad | Belmopan | ||
| Sjtaotsvörm | monarchie (Gemeinebèsriek) | ||
| Sjtaotshoof (lies) | Sjarel III (sinds 2022) | ||
| gouvernäör-generaal | Froyla Tzalam | ||
| premier | Johnny Briceño | ||
| [[{{{titelhoofregering2}}}]] | {{{naomhoofregering2}}} | ||
| [[{{{titelhoofregering3}}}]] | {{{naomhoofregering3}}} | ||
| Religie | {{{religie}}} | ||
| Opperflaakde – % water |
22.966 km² 0,7% | ||
| Inwoeners – Deechde: |
333.2000 (2010) 15/km² | ||
| Biekómmende gegaeves | |||
| Munteinheid | Belizaansen dollar (BZD)
| ||
| Tiedzaone | UTC -6 | ||
| Nationale fiesdaag | 10 september, 21 september | ||
| Vouksleed | Land of the free, God save the Queen | ||
| Web | Code | Tel. | .bz | BLZ | +501 | ||
Belize is e land in Midde-Amerika, aon de Caribische Zie, grenzend aon (mèt de klok mèt) Guatemala en Mexico. Hoofstad is Belmopan, wiedoet de groetste stad is Belize City. 't Land is langer es de mieste aander len 'n kolonie gebleve, oonder de naom Brits Honduras, en woort in 1981 oonaofhenkelek. De bevolking besteit neve blaanke, mestieze en Indiaone veur e groet deil oet creole. Door zien Brits verleie en creools erfgood is 't lendsje 'n anomalie in 't wijer gans Latiens-Amerikaans Midde-Amerika. Oondaanks zien gering gruutde heet 't land 'n weerdevol en gevarieerde natuur.
Bestuurleke indeiling
[bewirk | brón bewèrke]Belize is verdeild in zes distrikte, die weer wijer zien verdeild in 31 keeskring (constituencies). De zes distrikte zien de veolgende:
|
|
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]Belize is e klei land: mèt bekans 23.000 veerkentege kilometer is 't good de hèlf vaan Nederland en nao El Salvador 't kleinste land op 't vasteland vaan de Amerika's. 't Land löp vaanaof de kös nao 't binneland laankzaam op. Veur de kös ligk 't Belize-barrièrerif, 't einnaogroetste in zien soort. Daobinne vint me väöl klein en e paar get groeter eilendsjes, die me cayes neump, wie ouch drei atolle, 'n zeldzaamheid aon de Amerikaanse köste. 't Kösgebeed dao-achter is gooddeils moerasechteg, mèt väöl lagunes. In 't noorde besteit ouch 't achterland gooddeils oet dit landsjap, mie nao 't zuie touw löp 't land op nao e plateau en zelfs e lieggebergde, de Mayaberg. Dao vint me 't hoegste punt vaan 't land, Doyle's Delight, op 1124 meter. De Hondo struimp op de grens mèt Mexico, de Sarstoon op de grens mèt Guatemala. Door 't land heer löp de Belize-reveer.
Klimaot
[bewirk | brón bewèrke]'t Klimaot in Belize is tropisch, mèt versjèlle tösse de kösregio, 't liegland en 't hoegland. Vaanaof de Caribische Zie wejje passaotwinde, die de temperature aon de kös maotege. Maondgemiddeldes ligke hei zoe tösse 24°C in januari en 27°C in juli. In 't binneland is 't wermer in 't liegland (dao dèks bove de derteg graod) en zjus keuler op 't plateau. 't Land is regenechteg: zelfs in 't druugseizoen, ruim gedefinieerd vaan januari tot en mèt mei, vèlt per maond nog wel tösse de 50 en 150 mm rege. De naatste maond is september, mèt 278 mm gemiddeld. Binne 't land varieert de regeval wel: 't noorde en weste zien laank zoe naat neet, 't uterste zuie is nog väöl nater (4500 mm per jaor). Orkane koume veur, in 't bezunder aon de kös; 't waor orkaan Hattie in 1961 dee zoe'n verweustinge in Belize City aonriechde, tot me in 't binneland de nui hoofstad Belmopan góng bouwe.
Levende natuur
[bewirk | brón bewèrke]
Ouch door zien klein bevolking heet Belize relatief väöl oongerepde natuur en 'n väölheid aon plante- en dieresoorte. 41 plante en 9 diersoorte, zoewie de Mayabergkwakker (Rana juliani) en de Mayaknópstartsjier (Epigomphus maya), zien endemisch in 't land. De fauna kint 124 soorte zoogdiere en zoe'n 450 soorte veugel. Belize kint 17 nationaol parke en nog tientalle aander beheujde natuurgebeje.
Cultuur en demografie
[bewirk | brón bewèrke]Belize is, ouch veur ziene kleinen umvaank, e land mèt 'n gering bevolking. De bevolkingsdiechheid is te vergelieke mèt Noorwege en Finland. De cultuur vaan 't land vermingk Indiaanse, Angelsaksische, Creoolse en Latiens-Amerikaanse eleminte - oondaanks 't verleie vaan 't land es Brits bezit steit ouch Belize oonder invlood vaan de Latiense cultuur.
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]Toch heet 't land e vrij groete diversiteit aon etnische gróppe. De hoofgróppe die me kin oondersjeie zien blaanke (Angelsakse, Spanjole en Duitse Mennoniete), Indiaone (Maya's in 't binneland en Arawakke aon de kös), mestieze (euveral) en creole (veural aon de kös). Mestieze zien mèt 34% vaan de bevolking de groetste gróp in 't land, Creole volge mèt 25%, Indiaone make 17% oet (daovaan 11 ppt. Maya's en 6 ppt. Arawakke), etnische Spanjole 15%, aandere 9%. Oonder die aandere zien beveurbeeld de Ingelstaolege blaanke en de Mennoniete, meh ouch gans get Indische en e paar Oos-Aziatische inwoeners.
Taole
[bewirk | brón bewèrke]De eineg officieel taol is 't Ingels; ze weurt in 't land evels door 'n minderheid es ierste taol gesproke.[1] De regering erkint ouch de mieste aander taole in 't land. Zoe sprik de Creoolse bevolking Belizaans Creoolingels, wat me aon de noordkös, in oetstraolinge nao 't binneland en in e paar dörper aon de zuiedeleke kös huurt.[2] De numeriek groetste taol in Belize is evels 't Spaons, veural gebruuk in 't noorde meh ouch in de res vaan 't land,[1] en door väöl aander Beliziaone es twiede taol beheers. In 't binneland vint me enclaves boe me Plautdietsch huurt, 't Nederduits dialek vaan de Mennoniete.[2] Inheimse (Amerindische) taole zien 't Garifuna, 'n Arawakse taol, in bepaolde dörper aon de kös[2] en versjèllende Mayataole in 't binneland. In 't noorde huurt me 't Yukateeks Maya, eigelek 'n taol vaan Mexico, in 't zuidweste 't Mopán-Maya en 't Q'eqchi'.[2] 't Mopán en Yucateeks zien relatief ing aonein verwant en weure geassocieerd mèt de Maya's vaan 't aw Mayariek; 't Q'eqchi' is aonmerkelek minder ing verwant. De regering erkint de drei taole same es 'Maya'. Neet erkind zien versjèllende immigrantetaole, boevaan Hindi wiedoet de groetste is.[1]
Religie
[bewirk | brón bewèrke]49,6% vaan de bevolking is katholiek, 26% protestants, dewijl nog zoe'n 3% aander soorte christendóm aonhingk (Jehova's getuiges, zevendendaagsadventiste). Immigrantegemeinsjappe praktisere ouch hindoeïsme en islam.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]
De Maya's kaome roond 1500 v.Chr. 't gebeed in; hun civilisatie bleujde tösse 250 en 800 n.Chr. Oonder de belaankriekste archeologische vindplaotse in Belize zien Lamanai, Nim Li Punit en Xunantunich. Me sjat tot Belize in de laatklassieken tied zoe'n 400.000 inwoeners had; mier zelfs es noe. De naom Belize, in ierste instantie de naom vaan de reveer, kin koume vaan 't Mayawoord belix 'pratsjeteg (water)', of vaan de Spaonse oetspraok vaan de naom (Peter) Wallace, 'ne vreuge Sjotse kolonis in 't land.
Europeaone kaome in de zestienden iew. De Spanjole perbeerde 't land te kolonisere, meh dat mislökde gooddeils door de tegestand vaan de Maya's. In 1638 waore Ingelse en Sjotse zieruivers de ierste Angelsaksische koloniste in 't land. Oersprunkelek gebruukde ze 't inkel es sjuulplaots veur aonvalle op Spaonse sjeper, meh ummer mie begóste ze ouch 't (binne)land te kolonisere. Ze kapde dao veural hout. In d'n achtienden iew stoonte de Spanjole aon de Britte de kolonisatie vaan Belize touw, in ruil veur 't stoppe mèt kape vaan sjeper. Nog in 1798 evels perbeerde Spaanje 't land in han te kriege; de Britse vloot versloog ze evels in wat bekind is koume te stoon es de Slaag bij St. George's Caye.
Belize waor ummer e losvas mèt de Britse staot verboonde gebeed gewees, boe de koloniste gooddeils d'n deens oetmaakde. In de negentienden iew veranderde dat laankzaamaon. In 1838 sjafde 't Brits Riek de slaovernij aof; de regering verlangde tot Belize dat ouch deeg. Daoboete waore de Spaonse len vaan Midde-Amerika in de jaore 1820 en 1830 oonaofhenkelek gewore, wat veur oondudelekheid zörgde. Guatemala lag beveurbeeld 'ne claim op gans 't gebeed, dee in de iewe denao ummer weer de kop zouw opsteke. In 1862 verklaorde de Britte 't land officieel tot de kroenkolonie Brits Honduras, die oonder Jamaica góng valle.
In de jaore daarteg sloog ouch in Brits Honduras de crisis touw: de wereldwij vraog nao bouwhout stortde in. De sociaol oonras die dao-oet veurtkaom waor 't begin vaan de oonaofhenkelekheidsbeweging. De kolonisator hajde ziech dao evels neet mèt. In 1964 kraog Belize zelfbesjikking. Sinds 1940 begós Guatemala zien aw claims weer door te duie. Dit maakde d'n euvergaank nao de oonaofhenkelekheid weer lesteger. Ouch raasde in 1961 orkaan Hattie euver 't land, mèt groete verweustinge in Belize City. 't Woort beslote tot dees stad neet de hoofstad vaan 'n oonaofhenkelek Belize kós weure. In plaots daovaan stiechde me 'n nui hoofstad, Belmopan. Vaanaof 1970 zaot de regering dao. In 1973 veranderde 't land zien naom in Belize, in 1981 woort 't land oonaofhenkelek. Umtot Guatemala 't land neet erkós, bleef e klei contingent Britse tróppe hei presint. Vaanaof 1991 erkós Guatemala zie naoberland en worote diplomatieke relaties opgezat; vaanaof 1999 heet 't ziene claim weer vernuid, deeskier evels veur mer e deil vaan 't land.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gooddeils gebaseerd op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer zien ouch bittekes euvergenome vaan en:Geography of Belize, en:List of birds of Belize, en:List of endemic species of Belize, en:List of mammals of Belize, en:List of protected areas of Belize, en:History of Belize en en:Belizean-Guatemalan territorial dispute.
Vootnote
[bewirk | brón bewèrke]| Lenj in Naord-Amerika |
|---|
| Antigua en Barbuda · Bahama's · Barbados · Belize · Canada · Costa Rica · Cuba · Dominica · Dominicaanse Rippebliek · El Salvador · Grenada · Guatemala · Haïti · Honduras · Jamaica · Mexico · Nicaragua · Panama · Saint Kitts en Nevis · Saint Lucia · Saint Vincent en de Grenadines · Trinidad en Tobago · Vereinigde Sjtaote van Amerika |