Mestreechs

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Mestreechs is e Limburgs dialek. 't Behuurt tot 't Centraal-Limburgs (zuug de indeiling bij Limburgse dialekte) en is 't meis gesproke vaan alle Limburgse dialekte in Nederland, 't Bèlsj en Duitsland; 't gief zoe'n 70.000 sprekers, es me de lui vaan boete Mestreech mètrekent en de aw dörpsdialekte vaan Ittere, Borghare, Amie en Hier neet oonder "Mestreechs" wegzèt. Binne Mestreech zelf gief 't nog altied liechte dialektische versjèlle per wiek, al verdwijne die snel. Ouch gief 't nog twie sociolekte: 't Kort Mestreechs en 't Laank Mestreechs (zuug oonder). Door Limburgers vaan boete Mestreech weurt 't dialek wel Sjengs geneump.

Kinmerke

't Mestreechs ligk nog zjus ten weste vaan de Panninger Linie. Daodoor weurt de s- in combinatie mèt 'ne consonant es [s] oetgesproke. In de wieke Amie en Hier, die vreuger apaarte dörper waore, sprèk me die s- breid oet (sj-). Sommege oonderzeukers (Salemans en Aarts 2002) meine tot me in Mestreech zelf noe ummer dèkser ouch dee klaank huurt.

't Mestreechs heet e(e) op alle plaotse boe de meiste aander Limburgse dialekte ae gebroeke. Tot oongeveer 1800 zouw heiveur nog dèks ae gezag zien; mesjiens is de ee door Hollandse invlood dringeslope.

't Dialek heet väöl dèkser ao es aander soorte Limburgs. Vergliek daag-daog, taal-taol, aaf-aof.

Door 't "laank trèkke" vaan vocale, get wat in Limburg algemein gehuurd weurt es "Mestreechs accent", zien sommege oorsprunkelek korte vocale laank gewore, wie van > vaan en hond > hoond. Geümlaute vocale höbbe häör lèngde evels behawwe: hoond, hun.

't Mestreechs kint, door de instroum vaan Waolse arbeiders tot in de negentiende iew en de geweente vaan de bourgeoisie Frans te spreke, mie Franse lienwäörd es welk aander Nederlands-Limburgs dialek ouch. Tot 1920 waor deen invlood hiel dudelek.

De combinatie awt weurt a(a)jt; oul verandert in ojl. In euzen tied verandert de combinatie out lankzaam in ojt; de twie variante kinne bij eine spreker nevenein veurkoume.

Kort en Laank Mestreechs

Betrach Laank Mestreechs veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

't Mestreechs kint twie sociolekte, die ziech naoventrint totein verhawwe wie 't Algemein Nederlands en 't Rotterdams. Ze stoon bekind es Kort Mestreechs (KM) en Laank Mestreechs (LM). Kort Mestreechs weurt geassocieerd mèt de bourgeoisie en de middelklasse, Laank Mestreechs mèt lieg opgeleide. 't Veurnaomste versjèl is 't "trèkke" vaan vocale; in 't LM gebäört dat väöl extremer. In 't LM weure väöl veural boetelandse wäörd verhaspeld, boedoor ze mie vaan 't Hollands aofwieke es in 't KM. Zoe weurt KM medalje in 't LM medajel, verhèlt kenaal ziech tot kenaar, sjaatse tot sjaarse, etc. 't LM kint väöl Begoons, get boevaan 'ne KM-spreker neet gaw gebruuk maak. Tenslotte koume in 't LM dèks constructies veur mèt häöm es subjek vaan 'ne zin.

Betrach Nedertreechs veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Lui die KM praote weure dèks door sprekers vaan 't LM besjuldeg es lui die verhollands Mestreechs spreke. Aandersum vinde väöl sprekers vaan 't KM tot lui die LM spreke slech zien in de Nederlands taol en väöl Limbörgs-Mestreechse foute make. Hun Nederlands weurt daan ouch ummertouw dèkser door taolweitesjappers Nedertreechs genump, wat evels 'n term is die nog neet hendeg populair is oonder de bevolking.

't Gief ouch nog aander terme veur variante vaan 't Mestreechs die neet es zoedaoneg weure erkind binne de taolweitesjap. Dit zien dus terme die mie gebruuk weure in 't alledaogs, zoewie Tempeleers Mestreechs - wat zoeväöl meint es verawwerd Mestreechs of e soortemint Mestreechs wat me klaorbliekelek allein nog sprik binne de vastelaovesvereineging vaan de Tempeleers.

Historie

't Ierste Mestreechs wat opgesjreve woort kint me aon Henric van Veldeke touwsjrieve, dee e tiedsje in Mestreech woende. Evels mote de dialekte daan nog mie opein geliekend höbbe, en bovedeen heet Veldeke in zoeväöl plaotse gewoend tot heer koelek 't dialek vaan ein plaots kin höbbe gesjreve. In tribunaalstökker oet de zeventiende iew zien Mestreechse wäörd trök te vinde mèt betrekking tot lasterzake. D'n iersten echten teks in 't Mestreechs, bekind es 't Sermoen, is gedateerd 1729, meh sommege meine tot dat 'n versjrieving is ('t zouw daan 1792 mote zien). Vaanaof de negentiende iew woort 't Mestreechs - es ierste Limburgse dialek - frequent gecultiveerd, in gediechte, verhaole en in de twintegste iew zelfs opera's. In de jaore negenteg maakde me e deil vaan de straotnaomsjèldsjes in de binnestad twietaoleg. In 2001 leet de Mestreechse gemeinteraod de spelling vaan 't dialek vaslègke, boemèt 't dialek 'nen officiële status kraog.

Dialeksjrijvers

Zuug ouch de lies vaan Mestreechse literatuur

Pol Boere, (1939), proza
Pol Brounts, (1919-2005), proza
Jo Caris, (1927), sjriever
Paul Chambille de Beaumont, (1889-1968), gediechte
Lodewijk Delruelle, (1735-1807), gediechte
Theo Desir, (Henri Dister) , (1912-1984), gediechte
G. van Dinter, (1894-), gediechte
Phil Dumoulin, (1947), proza
Edmond Franquinet (ouch Eduard Franquinet), (1896-1974), proza
Guillaume Franquinet, (1826-1900), gediechte
Herman Frantzen, gediechte
Claire Goffin, gediechte
Piet Heemels, gediechte
Bèr Hollewijn, (1907-1978), proza
Edmond Jaspar, (1872-1946), diechter
Harie Loontjens, (1902-1986), gediechte en proza
Alphonse Olterdissen, (1865-1923), proza
Marie-Catherine Plantaz, (1920), proza
Laurent Polis, (1845-1915)
Huub Noten, (1940)
Vic Reinders, (1888-1961) gediechte
Maria Scheres, (1949) proza en gediechte
Léon Veugen, (1919-2001), proza
Théodore Weustenraad, (1805-1849), diechter
Wajn Zjodòr, gediechte

Muziek

't Mestreechs is dèks in de muziek gebruuk. De klassieke veurbeelde zien de komische opera's vaan Olterdissen en de operettes vaan Dumoulin - zuug bove. Daoneve gief 't versjèllende zengers en gróppe die in 't Mestreechs zinge. Miestal geit 't hei um vastelaovendsmuziek of muziek die dao sterk tegenaon hingk. Mestreech heet dao al sinds jaor en daag zien eige konkoer veur, 't Mestreechter Vastelaovendsleedsjes Konkoer.

Fabrizio
Beppie Kraft
Sjeng Kraft
Nachraove
Benny Neyman (neve 't Nederlands)
Zoeper
Frans Theunis
Ziesjoem!
Duo X-Elle
Johnny Blenco
Jérôme Gelissen
Erwin
Huub Adriaens
Eric Gehlen
Shakin DJs
Roger Villevoye

Bibliografie

Euver 't Mestreechs is mie gesjreve es euver welk indiviueel dialek in Nederland en 't Belsj daan ouch. Dees lies neump allein de belaankriekste publicaties. Veur 'n oetgebreider lies, thematisch gesorteerd en vaan korten oetlègk veurzeen, zuug de geannoteerde bibliografie.

Mestreechter Taol (website). Mestreech, 2014.
F. Aarts, Mestreechs, eus moojertaol. Mestreech, 2001
F. Aarts, Mestreechs, 't Verhaol vaan eus taol! Mestreech, 2009
C. Breuls, Vademecum handelend over het Maastrichtsch dialect. Mestreech, 1914
P. Brounts en Ph. Dumoulin, Speu-len-te-re spelle. Mestreech, 1992
P. Brounts e.a., De Nuie Mestreechsen Dictionair. Mestreech, 2004
J. Couman, P. Geelen en J. Kurris, Rijstartele of veters? Mestreechs of Nederlands! Mestreech, 1992
H.J.E. Endepols, Woordenboek of Diksjenaer van 't Mestreechs. Mestreech, 1955, ⁵1993
G.D. Franquinet, Proeve over het taaleigen der stad Maastricht. S.l., s.a. [1851-1852]
B. Salemans en F. Aarts, Taal in stad en land: Maastrichts. D'n Haag, 2002

Extern links

KengKee punt nl, euver de Mestreechse taol en cultuur
De Nuie Mestreechsen Dictionair Digitaal op de site vaan Veldeke Mestreech
Spelling 2003 vaan 't Mestreechs in 't kort