Bergisches Land

Dit artikel is gesjreve in 't Heëlesj. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Velbedersch, es te dit dialek sjpriks.

't Bergsje Land (Dütsj: Bergisches Land; Ripuarisch: Et Berjische) is ing sjtrieëk i g'ne Dütsje bondssjtaat Noordrien-Wesfale. Kern van 't Bergsje Land is d'r sjteëdreihook Wuppertal, Solich en Remscheid. Ten noarde va dizze dreihook ligk d'r Kreis Mettmann. Dit deel heesj óch waal 't "Niederbergisches Land". Zudelig va g'ne dreihook ligk d'r Oberbergischer Kreis. Dit gebeed heesj 't "Oberbergisches Land".

De sjtrieëk is huëvelechtig, meh mieë richting 't oeëste en 't zude, respectievelig 't Sauerland en 't Westerwald, weëd zie bergechtiger. D'r hoeëgste berg is de Homert, 519 NN. Sjtaatkóndig geet 't hei dös um 't oeëste va g'ne Rhein-Sieg-Kreis (ten oeëste va Bonn), d'r Oberbergischer Kreis, Rheinisch-bergischer Kreis, d'r Mettmann-Kreis, Remscheid, Solich en Wuppertal. Al dees kreise velle ónger Regierungsbezirk Düsseldorf en Regierungsbezirk Köln.

Geografie

't Bergsje Land is óngerdeel van 't Rienlands Leisjteegebirgde, dat is óntsjtange i g'ne tiedperk van 't Devoon. 't Guëf hei vöal leisjtee i g'ne boam. Angesj es dök gedach, is 't Bergsje land zelf gee gebirgde, meh ing sjtrieëk in e gebirgde. Same mit 't Sauerland hoeët 't tot 't Süderbergland. Gemiddeld is 't Bergsje Land 250 bis 500 meter hoeëg. Heimit is 't Bergsje Land lieëger es de res van 't Leisjteegebirgde.

De sjtrieëk weëd durch de Ruhr in 't noarde, d'r Rien in 't weste en durch de Sieg in 't zude begrens. 't Guëf gee dudelige oeësgrens mit 't Sauerland, teminste neet geografisch. Mieëtstes weëde óch de oeësgrenze va de Bergsje kreise gezieë es oeësgrens va g'n sjtrieëk.

Wichtige plaatsje

De groeëtste sjtad is Düsseldorf, oeë mieë es 500.000 lüj woeëne. Anger belangrieke sjteë zint Wuppertal, Solich, Remscheid, Mölm en Bergisch Gladbach. De bevólking is mieë in 't weste en 't noarde va g'n sjtrieëk geconcentreerd.

Gesjichde

Historisch gezieë velt 't grónkgebeed va g'n sjtrieëk same mit 't ouw Hertogdóm Berg. 't Hat neets te make mit berg, meh mit de grave va Berg. Hun börch heesjde Berge. 't Hertogdóm Berg is óntsjtónge in 1380, d'r vuur woar 't e groafsjap dat in 1101 ópgerich woeëd en geregeerd woeëd durch de grave van Hertogdóm Limburg en Hertogdóm Jöllig. 't Gebeed behuëde óch tot 't Hillig Roeëmsj Riek. Napoleon Bonaparte veroaverde 't gans riek in 1806. Bis 1813 woar 't ing sattelietsjtaat van 't Napoleontische keizerriek. D'r "Knüppelrussenaufstand" beteëkende 't ing va de Franzuësisje heersjappie. In 1815 weëd 't ouw hertogdóm Prusisch grónkgebeed.

Wapesjilder

't Ouw hertogdóm houw d'r Limburgse lieëw es wape, meh 't versjil tussje d'r Bergsje en d'r Limburgse lieëw woar dat d'r Bergsje lieëw ing blouwe kroeën houw en d'r Limburgse lieëw ing geële. Vöal gemingdes hant nog 't aode Bergsje woape i hun woape, zoeëwie Düsseldorf.

D'r Bergsje lieëw
D'r Limburgse lieëw

Sjproak

't Bergsje Land is óngerdeel van e uëvergangsgebeed tussje Nederfrankische dialekte van de ing zie en de Middelfrankische dialekte van de anger zie. 't Groeëtste deel van 't Bergsje Land velt ónger 't Limburgs dialekroem. I de germanistiek heesje dees dialekte Zuudoeës-Nederfrankisch. Dialekte binne die gróp zint 't Remscheider, 't Solijer, 't Elberfelder en 't Düsseldörper. 't Elberfelder weëd in 't westelig deel va Wuppertal gekald. 't Oeëstelig deel va die sjtad hoeët tot 't Oeës-Bergsj, geliek wie 't Velbedersj. Dialekte binne dees gróp hant Wesfaalse en Limburgse kenmerke. 't Mölmsj, dat weëd gekald in Mölm, is mieë e Kleverlands dialek en sjteet kótter bei 't dialek va Duisburg. In Bergisch Gladbach weëd wier e Ripuarisch dialek gekald, dat zieër kót bei 't Kölsj sjteet.

Nederfrankische invleuje zeet me trük i wöad wie "Kopping", "Zahnping" (koppieng, tankpieng). 'ne Eëpel weëd 'ne "Äädäppel", of verkót tot "Ääpel" of "Ärpel", dewiel me i vöal Dütsje dialekte "Grumbeer" of "Kartoffel" zaat.

Ouw vieërasse en freutsoate

Bekank zint de drei Bergsje hónderrasse: d'r Bergsje kreier, d'r Bergsje hangkam en d'r Dütsje kruper. Ouw bekangde freutsoate oet ge Bergsje Land zint de Bergische Schafsnase (appel), de groeëte roeë Bellefleur (appel), d'r Keulemann (appel) en de Huetjansbirne (bier). Óch kieësje gruie in 't Bergsje Land.

D'r Bergsje Kreier
De "Bergische Schafsnase"

Eëtkultoer en sjpecialitete

Betrach Bergische Kaffeetafel veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Beizunger is de Bergsje kaffetoafel. Dit is 'n culinaire traditie oet g'n sjtrieëk. 't Is e zieër oetgebreije moaltied, oeëbei 't ummer sjwatbroeëd mit versjillende soate belek guëf. Mieëtstes zint dit vleesjware, druëge woeësj of kieës, meh óch poetes en zeem weëde d'rbei geserveerd. Neëve dit weëd dök óch riestebrei, Rote Grütze, kómpot en Bergsje waffele gegeëte. D'r kaffe weëd oet inne tinne pot igesjónke. Rónk d'r Twieëde Weltkreeg raakde dees traditie in ónbroek. In 1963 houw 't Niederbergisches Museum i Wülfrath dees traditie ópnuits in 't leëve gerópe.

Wier behure gerechte wie d'r riefkook (Rivkooche) en Sauerbraten (e soat zoervleesj) óch tot de traditionele Bergsje keuke. Pillekuchen zint ing aat riefkeuk of rösti die de aafmeëting hant van 'n pan. I d'r deeg zit sjpek en ulg. Dök weëd 't geserveerd mit sjlaat. Kottenbutter is e bruëdsje mit ulgsjieve, mósterd en druëge woeësj of poetes.