Kesjteël

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Kesjteël is 'n versjterkde weuning van 'n, meistal adelike femielie of veur 'ne kleine gróp (biejveurbeeld ridders). Kesjteële woorte in de Middeleëuwe óntwikkeld es verdedigbare weuning. Aanvankelik besjtónd de versjterking allein mèr oet houte palissades, later woorte sjteine moere gebruuk. 'n Kesjteël wirt ouch waal 'n börch geneump of in Groninge 'n borg, in Frieslandj 'n sjtate of sjtins, in Euverijssel en Drenthe 'n havezathe, in Utrech 'n ridderhofsjtad.

'n Kesjteël koosj 'ne versjterkte haof zeen of 'n sjpeciaal geboewde constructie óm in tieje van gevaor nao toe te kènne vlöchte. Mèt de introductie van 't bösjkroet en de artillerie verlore kesjteële hun militaire beteikenis. Ze woorte dèks ómgeboewd tot lushaove en boeteplaatsje wo-in biej veurkeuër 't wooncomfort woort naogesjtreef. Later woorte residenties van edele es imitatiekesjteël geboewd, es-of 't oats versjterkde börchte ware gewaes, zoa-es 't 19e-eëuwse Kesjteël de Haar.

Biej sómmige boewwerke is 't militaire aspec oetèntelik gans verdwene. 't Escorial, 't Kesjteël van Versailles, 't kesjteël Schönbrunn en 't kesjteël Sanssouci zint dao in Europa sjoan veurbeelde van.

Kesjteëltypes

Ringwalbörch

'n Ringwalbörch is 'ne einvoudige rónje wal, eventueel bekroand mèt 'n moer van palissades, die ómgaeve is door 'n eventueel mèt water gevölde grach. Ein dergelike börch koosj 'n versjterk hoes of 'ne donjon herberge (zoa-es 't geval waas bie de Hunneborg in de buurt van Denekamp), of zie koosj de kern vörme van 'n nederzètting, wobiej de belangriekste geboewe zich in de börch bevónje. Dees vörm van 'n börch of kesjteël woort veural in de Vreug middeleëuwe (6e eëuw pès de 10e eëuw) toegepas, mèr d'r zint bewieze dat d'r ènnige ringwalbörchte nog pès in 1350 in gebruuk zint gewaes. De hausse in de boew van ringwalbörchte vónj plaatsj aan 't eindj van de 9e eëuw taenge Vikinginvalle. Langs de kuste, aan de mónjinge van de reviere en róndj belangrieke besjtuurs- en hanjelscentra woorte ringwalbörchte aangelag in opdrach van 't centraal gezag door de lokale heëre en kloasters. Veurbeelde: Oostburg, Oost Souburg, Domburg, Middelburg, Burgh-Haamstede, Rijnsburg, Den Burg, Zutphen, Deventer en meugelik ouch Mesjtreech.

Donjon of woontaore

'ne Donjon is 'ne zjwaore, versjterkde taore. Sómmige kesjteële gebruukde 'ne donjon es lètste vlöchplaatsj in noadgevalle, zoa-es biej de waterbörch van Culemborg. Biej anger kesjteële waas de donjon 't veurnaamste woongeboew (biejveurbeeld de eësjte tweë incarnaties van Kesjteël Valkenburg). Of 't kesjteël besjtóng allein mèr oet 'ne taore, zoa-es de Schierstins in Veenwouden of de Dever biej Lisse. 'ne Donjon kènt zoadoonde in de meiste kesjteëltypes veurkómme. Sóms es veurnaamste beboewing, mèr meistal ingeboewd in 'n kesjteëlcomplex.

Motte

'n Motte is 'ne kunsmatig opgewórpe heuvel wo-op 'n versjterking woort geboewd. De aarde veur de heuvel woort verkrege door 't oetgrave van 'n grach róndjóm de motte. Op de heuvel sjtóng meistal 'ne ènkele donjon ómringd door ein moer of palissade. Óngeraan de motte koosj me 'ne veurhof vènje, 'n ómmoerd complex mèt sjtel, veurraodsjure en eventueel 't eigelike woonhoes, wobiej de donjon allein mèr es noadverblief woort gebroek. Dit type kesjteël óntsjtóng in 't noorde van Nederlandj ten tieje van de Noormen; in 't zuje zint dees vluchbörchte väöl awwer.

Nederlandjse veurbeelde zint 't 't Gebroaken Sjlot (of Sjlot Gribben) biej 't plaetske Grevors (Grubbenvorst) en 't motte-kesjteël in Kessel in Limburg, de Leidse Börch en 't Hoes Eese.

'n Belsj veurbeeld is de imposante motte van Borcht in Grimberge, die bewoond is gewaes tösje de 9e en 12e eëuw.

Palts

'ne Palts waas 'n keuninklike verbliefplaatsj van 't Frankische Riek en daonao van 't Heilig Roamse Riek. De paltse hèjje zoawaal kènmerke van 'n kesjteël (versjterkde weuning) es ouch van 'n palies (ambsweuning) en bevónje zich door 't ganse riek. Zoa koosj de keuning en later de Duutsje keizer, zien enorm riek besjture door róndj te reize van palts nao palts. Es de keuning of keizer d'r neet waas, sjtónge de paltse dus lange tied min of meë laeg.

In Nederlandj höbbe paltse gesjtaon in Nijmege (de Valkhof), Utrech (Lofen) en in Zutphen.

Heuëgdebörch

De ènnige Nederlandse heuëgdebörchte ware Kesjteël Valkeberg en Lichtenberg biej Mesjtreech. 't Plaetske Limbourg in de previncie Luuk is óntsjtaon róndj 'n heuëgdebörch. Ouch de Eyneburch in Hergenrath is 'n heuëgdebörch.

Concentrische börch

Dit is 'n kesjteëlcomplex verdedigd door concentrische ring van verdedigingswerke. Kesjteële van dit type hèjje ouch geine centrale donjon meë. De belangriekste geboewe woorte óngergebrach in 'n complex in 't midde van 't kesjteël, gegroepeerd róndj 'ne bènnehaof. Dit type kesjteël woort óntwikkeld nao veurbeeld van de islamitische börchte die me in 't Midde-Oaste taengekaom tiedes de kruustochte. Zoa boewde biejveurbeeld Godfried van Bouillon op 'ne meander van de Semois zien börch wiejer oet. In Nederlandj is allein de lètste verzie van Kesjteël Valkeberg ein zuver concentrische börch. Waal ware de veerkantje waterbörchte, geboewd door Floris V, sjterk geïnsjpireerd door de Èngelsje concentrische börchte.

Waterbörch of waterkesjteël

'n Waterbörch of watersjlot is 'n type kesjteël wobiej ein kesjteëlcomplex direk ómgaeve is door 'n breij grach of geboewd is in 'n meër, revier of anger water. 't Kesjteël sjteit neet baove op 'n motte en 't complex is neet ómgaeve door extra verdedigingsmoere. De boetemoere van 't complex zelf zint de belangriekste verdedigingswerke. De geboewe zint meistal gerangsjik róndj 'ne bènnehaof, en eventueel waere diverse deile van 't complex verbónje door 'n sjildmoer. Hooktaores zörge veur extra verdediging. Veurbeelde van dit saort kesjteële zint 't Muidersjlot in Muiden, Sjlot Loevestein in de Bommelerwaard, 't waterkesjteël van Schoonbeek, 't Kesjteël Radboud in Medemblik, de commanderiej van Alden Biesen in Riekhaove en Kesjteël Brederode in Santpoort. Sjlot Egeskov in Denemarke wirt gezeen es ein van de sjaonste en bès bewaarde waterbörchte in Europa.

Sjtadskesjteële en sjtadspalieze

'n Sjtadskesjteël of sjtadspalies kènt 'n adelikke weuning in 'n sjtad zeen, biejveurbeeld de Markiezenhof in Bergen op Zoom. Mèr 't kènt ouch 'n verdedigbaar sjteine hoes of 'ne taore zeen die in 'n middeleëuwse sjtad 'ne plaatsjelikke ridder of angesj gezag hoesvesting gaaf aan 'ne belangrieke persoan.

Veurbeelde van dit saort sjtadskesjteële:

in Nederlandj: Huis Oudaen aan de Oudegracht in Utrech en 't Maarten van Rossum Huis in Zaltbommel.
in Belsj: de hujige Rekenhof in Brussel waas destieds de residentie van de grave Arconati-Visconti; hun boetesjteeds verblief waas 't kesjteël van Gaasbeek.

Boewdeile van 'n kesjteël

De barbacane: extra paortgeboew meistal te vènje veur de kesjteëlmoere .
De bróswaering: 'n toew leëg moer pes bórsjheuëgde, veur de verdediging van de luuj die zich op de waergank bevènje.
De donjon: 'ne woontaore, 't lètste toevlöchsaord bènne de kesjteëlmoere.
't Gemaak ('t privaat of toilet) hink boete de kesjteëlmoer. De oetwerpsele van de gebruker koosjte zoa in de grach valle.
'ne kanteel of tinne: 'n óngerdeil van de verdedigingswerke. 't Is 'n rechopsjtaond, veerkantj of rechheukig sjtök van 'n bróswaering, mèt eventueel 'n sjeetgaat in 't midde.
De mezekouw: 'n oetbuuwke wo-oet veurwerpe en heite paek op de aanvallersj koosjte waere gegoajd .
De ridderzaal, ouch waal groate zaal of feëszaal geneump.
De sjlotgrach: kesjteële ware dèks ómringd door 'n nate of druig grach, die deende óm moere en paorte te besjerme taenge 't gebruuk van sjtörmramme.
De taores: dees deende es oetkiekpos of ter verdediging, ze zint dèks op de heuk van ’t kesjteël aangebrach.
De valbrök of ophaolbrök euver de sjlotgrach.
't Valhèk: hèkwerk ter aafsluting van de paortdoorgank.
De veurbörch: verdedigbaar óngerdeil van 't kesjteël, gelaege veur de hoofbörch.
De waergank: eine mèt 'n bróswaering of kantele beveiligde loupgank op de kesjteëlmoere.

Zuuch ouch

Lies van kesjteële in Nederlands Limburg

Bron

Euvergezat out Wikipedia NL

Externe links