Wadde-eilande
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Wadde-eilande liegke in de Noordzieë, ten noorde van Nederland en Duutsjland en ten weste van Denemarke. Tösje de eilande en 't vaste laand liekt de Waddezieë, die bie eb bekaans gaans druuëgvèlt en daordör e hieël belangriek foerageergebied is vör väögel. De Wadde-eilande haant 'n totaal oppervlakde van 1047,5 km² en werre bewónd dör oongeveer 81.300 luuj. 't Groeëtste eiland is 't Nederlandse Texel, gevolgd dör 't Deense Rømø en 't Duutsje Sylt. Sylt haat mèt oongeveer 21.000 inwuëners de groeëtste bevolking van alle eilande.
Oontsjtoeë
[bewirk | brón bewèrke]Sjtijging van d'r zieësjpegel
[bewirk | brón bewèrke]In d'r lètste iestied, dae oongeveer 12.000 jaor gelaeje eindigde, laog d'r zieësjpegel oongeveer zaestig meter oonder 't niveau van allewiel. Dör 't sjmeelte van de ieskappe sjteeg d'r zieësjpegel en översjpeulde 't water de bekaans gaans druuëggevalle Noordzieë. De kustlien van allewiel waoërt oongeveer 7000 jaor gelaeje bereikt. Dör eb- en vloedwèrking waoërt hiël väöl zaand nao de kust getransporteerd. Dizze zaand höpde zich óp bie rotse en achter begreujing.
Zoe oontsjtóng 'n groeëte en aneengesjlaoëte duneriej ván 't Belsj, provincies Vlaandere en 't Zwin van allewiel bies de monding van de Elbe oeë noe Hamburg liekt. Roond 't begin van de jaortèlling verminderde de sjtijging van d'r zieësjpegel. De zieë how evvel al bresse gesjlage in de dunenriej en 't daoachter gelaege lieëger liegkend laand waoërt de wadde-vlakte van allewiel. De getiejesjtrominge sjlaeëte geule oet en óp die meneer oontsjtónge de wadde-eilande.
Bewoningshistorie
[bewirk | brón bewèrke]Al wiet vör 't begin van ós jaortèlling wónde luuj in 't waddegebied. Bies d'r achste ieëw nao Chr. wónde me óp terpe. De leefömsjtandighede waore sjlech, zoewie oet e citaat van d'r Romein Plinius d'r Owwere bliekt:
...wat is de natuur en karakteristieke van 't laeve van luuj die laeve zoonder beum en sjtruuk. V'r haant inderdaad gezach dat in 't ooste, an de kuste van de oceaan, 'n aantal rasse dat saoërt behoeftige condities verkieëre; mae dit geldt ooch vör de rasse van volkere die de Groeëte en Klèng Ghaucen geneumd werre, die v'r in 't noorde gezieë haant. Dao sjtort zich twieë kieër in 'n periode van ene daag en èng nach, de oceaan met e flót getiej över 'n wiej vlakde, daorbie d'r ieëuweowwe sjtried van de Nature verhullend of 't gebied töt 't laand of de zieë behuuërt. Dao bewónt dit miserabel ras opgehuuëgde sjtukker groond of platforms, die ze mèt de haand haant aa-gelach baove 't niveau van 't hoeëgste bekaande getiej. Laevend in hutte geboewd óp de gekaoze plaatsje, lieke ze óp zieëluuj in sjipper es 't water 't ömringende laand bedèkt, mae öp sjipbreukelinge es 't getiej zich haat truukgetrókke, en roond hun hutte vange ze d'r visj dae probeert te oontsjnappe mèt 't aaflopende getiej. 't Is vör hön neet mäögelek öm kuddes te haowe en te laeve óp mèlk zoewie de ömringende sjtamme, ze kènne zelfs neet mèt wil dere vechte, ömdat al d'r beusj te wiet e-weg liekt. Ze vlechte tówwe van zegge en bieze van de moerasse öm daormèt nètser te kènne oetzètte öm visj te vange, en ze grave maoj óp mèt hun han en druëge 't mieë in d'r weend dan in de zón, en mèt drek es braandsjtof verwerme ze hön voedsel en hön ege lief, bevraore in d'r noordeweend. Hönne ènige draank kömt van 't ópsjloeë van raegewater in tanks in d'r vörhóf van hön hoezer. En dit zeunt de rasse die, es ze noe överwónne werre dör de Romeinse natie, zègke dat ze vervalle töt sjlaverniej! 't Is mer al te woeër: 't Lot sjpaart d'r miensj bie wies van sjtraof.
Roond 't jaor 1000 waoërt begónne mèt 't make van dijke. 'n Belangrieke ról sjpelde daobie ooch hie de kloeësters, oonder aandere 't kloeëster van Aduard. Mae ooch daovör makde de luuj al dijke. Bie 't Friese Peins (in de gemèngde Franekeradeel) is e 40 meter laank sjtök dijk oontdèkd dat vermoedelek sjtamt oet d'r örsjte of twiede ieëw vör Christus.
In de late middelieëwe kraeg de bedijking ömmer mieë vörm en nèmt d'r överlas van 't water, ooch oonder invloed van d'r klènge iestied, aaf. Vanaaf d'r zaeëvetieënde ieëw werre de dijke dör laandaanwinning ömmer mieë ópgesjaove. 't Hoeëgdepeunt hievan vindt plaatsj in d'r näöëgetieënde ieëw.
Behaod van de West-Friese/Hollendsje kust
[bewirk | brón bewèrke]Ooch de dunenriej ten zuide van de Waddezieë droog de gevolge van dit proces, mae ingriepe van d'r miensj väörkoom dat de váöle sjtörmvloede de kust van de provincies Noord en Zuid Holland definitief verenderde in lósse eilande mèt 'n waddevlakde daoachter. Waal haant sjtörmvloede roond 1200 töt gevólg dat de noordeleke kust van Wes-Friesland oeteen brook in vief eilande. Roond 1600 waore de veer langs de weskust alwer truukgewònne, mae Wieringe, ten zuid-ooste van Texel, blaef bies in d'r 20e ieëw e eiland. Dör sommige wert Wieringe daoröm töt de Wadde-eilande geraekend, mae 't is egelek óp 'n aander meneer oontsjtande: 't is 'ne sjtuwwal oet d'r Riss-iestied.
Bedijking van 't wad
[bewirk | brón bewèrke]In Friesland en Groninge zeunt väöl planne gemakd öm de Waddezieë in te dijke en druuëg te make. Zoe zówwe de eilande wer vastelaand werre. Natuur- en milieubewaeginge haant dit ömmer dör actieveuring wete te vörkaome en mèt de erkènning es Waelterfgood dör de UNESCO is dat oetgesjlaoëte.
't Enige, wennig succesvol plan dat oeëts is oetgeveurd is d'r boew van 'ne dam van 't Friese Holwerd nao Ameland, in 1872 óp 't wantij van doe. D'r dam leep al flót nao d'r aanlèk zoeväöl sjtörmsjaaj óp dat al in 1882 besjlaoëte waoërt d'r dam óp te gaeve. D'r dam is saer doe bekaans gaans e-weg gesjlage, al haat 't, oonder aandere an de twieë utersjtes, nog restaante.
In de noordeleke Waddezieë bliekt 't boewe van damme gaans get gemekkeleker. Nordstrand is noe zoe mèt dijke an de wal verboonde dat d'r egenlek gaar neet mie gekald kan werre van e eiland, en ooch Langeness, Oland, Nordstrandischmoor, Hamburger Hallig, Sylt en Rømø zeunt allemaol via 'ne dam te bereike. Mandø is zelfs zoonder dam bereikbaar, n.l. via 'ne getiejewaeg.
Oontwikkeling
[bewirk | brón bewèrke]
Wandele
[bewirk | brón bewèrke]De Waddeeilande zeunt ömmer in bewaeging. De belangriekste bewaeging is 't 'wandele': de eilande verplaatsje zich langzaam mae zieëker van west nao oost. An d'r weskaant geunt de eilande langzaam in de zieë en an d'r oostkaant oontsjteunt ömmer groeëter zaandbaanke. Dit wandele is ooch de raej väörwat de dörper zich bekaans allemaol an d'r weskaant van hön eiland liegke. Wie ze waoérte gesjticht loge ze mètstens in de mèts. In de aafgelope ieëwe zeunt väöl hoezer en zelfs complete dörper dör de zieë truukgenaome.
Haokvörming
[bewirk | brón bewèrke]De twiede bewaeging is de haokvörming: langs de zieëgate oontsjteunt haokvörmige zaandrichels, die van vörm verandere mèt 't versjuve van d'r zieëaerm. Dör 't aanwaasse van de häök oontsjteunt dan nuuj plate wie de Noorder- en Zuiderhaaks. Soms greujt zoe'n plaat, oontsjtande oeë e eiland voetgewandeld is, wer vas an 't eiland, oeëdör dat verlaore gegange gebied truukgewónne wert.
Types waddekuste
[bewirk | brón bewèrke]Oonderzeuk haat oetgewaeze dat 't beperkt aantal waddekusttypes haat. De versjille zeunt aafhankelek van de ömsjtandighede zoewie huuëgde van 't getiejeversjil en huuëgde van de gemiddelde golve.
In het algemeen geldt dat e groeët getiejeversjil in combinatie mèt 'n gering golfhuuëgde lèjt töt 'n hieël 'aoëpe' kust, zoonder eilande, mèt eenkel zaandplate en e oetgebreid gebied mèt kwelders en wadplate.
Es d'r dao-en-taege sjprake is van 'n groeëte gemiddelde golfhuuëgde mae e klee getiejeversjil, oontsjteet 'n gesjlaoëte kust mèt hieël lang eilande (tieëntalle km), mèt daoachter 'n lagune mèt wènnig bies gèng wadplate.
De vólgende vief categorieje waddekuste werre oondersjèjje:
- type 1: getiejeversjil is dominaant; gèng eilande, oetgebreide kwelders en sjtrandvlaktes
- type 2: dör golve ópgeboewde richels, soms 'primitieve' eilande
- type 3: talrieke zieëgate en (kórte) eilande
- type 4: aafnaemend aantal eilande, langer eilande
- type 5: golfhuuëgde is dominaant; lang aaneengesjlaoëte barrières
De gemiddelde golfhuuëgde ter huuëgde van Rottum bedrègt oongeveer 1 meter terwiel 't gemiddelde getiejversjil ruum 2 meter bedrègt. Hieoet volgt dat de Nederlands/Duutsje waddekust in type 3 vèlt, gekarakteriseerd dör talrieke (kórte) eilande en väöl zieëgaten.
Nederlandse Wadde-eilande
[bewirk | brón bewèrke]
1. Noorderhaaks; 2. Richel;
3. Griend; 4. Rif;
5. Engelsmanplaat; 6. Simonszand;
7. Rottumerplaat; 8. Rottumeroog.
(van west nao oost:)
Bewónd
[bewirk | brón bewèrke]De Nederlandse eilande haant 'n óppervlakde van 405,2 km² en d'r wónne 23872 luuj.
Oonbewónd
[bewirk | brón bewèrke]- Noorderhaaks of Razende Bol
- Richel
- Griend
- Rif
- Engelsmanplaat
- Simonszand
- Rottumerplaat
- Rottumeroog
- Zuiderduintjes
Duutsje Wadde-eilande
[bewirk | brón bewèrke](Zoväöl mäögelek van west nao oost en van zuid nao noord:)
Bewónd
[bewirk | brón bewèrke]- Borkum
- Juist
- Norderney
- Baltrum
- Langeoog
- Spiekeroog
- Wangerooge
- Neuwerk
- Pellworm
- Nordstrand (allewiel walvas)
- Halligen (Hooge, Langeness, Oland, Gröde, Nordstrandischmoor, Hamburger Hallig)
- Amrum
- Föhr
- Sylt (dör d'r Hindenburgdamm mèt de vaste wal verboonde)
Oonbewónd
[bewirk | brón bewèrke]- Lütje Hörn
- Kachelotplate
- Memmert
- Minsener-Oldoog
- Alte Mellum
- Großer Knechtsand
- Nigehörn
- Scharhörn
- Trischen
- Onbewoonde Halligen (Habel, Süderoog, Südfall, Norderoog)
De Duutsje eilande haant 'n óppervlakde van 448,5,2 km2 en d'r wónne 53296 luuj. Vanaaf versjillende Duutsje wadde-eilande is 't mäögelek 'ne boottocht te make nao 't rotseilandje Helgoland dat 70 kilometer oet de kust liekt in d'r Duutsje Boch. Dit is gee ech wadde-eiland, mae d'r zeunt sjterke cultureel beng mèt 't waddegebied. Zoe kalt me dao e dialect van 't Noord-Fries.
Deense Wadde-eilande
[bewirk | brón bewèrke](Van zuid nao noord:)
Ten zuide van Rømø laog in d'r 20e ieëw nog de ènige Deense hallig, Jordsand, mae in 1999 blaeëke de lètste reste daovan verdwene. Ten noorde van Fanø is de zaandkust in d'r loop van de historie eenkel kieëre wieër aoëpegemakd en wer gesjlaoéte, mae óp 't momaent is de kustlien, óp twieë weskust-fjorde nao, wer gaans toe. De Deense eilande haant 'n óppervlakde van 193,8 km² en d'r wònne 4173 luuj.
Referenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ (Bron: M.O. Hayes, Barrier island morphology as a function of tidal and wave regime. In: S.P. Leatherman (ed) Barrier islands, from the Gulf of St. Lawrence to the Gulf of Mexico, Academic Press, 1979.)