Rotterdams

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

't Rotterdams is 't Hollands stadsdialek vaan de Nederlandse stad Rotterdam. 't Huurt bij de Zuid-Hollandse dialekte. 't Versjèlt mer wieneg vaan de Nederlandse standaardtaol en is in essentie 'n accent, wat evels wel hendeg herkinbaar is.

Sociologie en verspreiing

't Rotterdams is sterk sociaol gemarkeerd: 't is de taol vaan de otochtoon oonderklas. Immigrante en lui oet de hoeger sociaol klasse spreke 't dialek meistes neet. Daodoor huurt me 't mier in Ommoord es in beveurbeeld Hillegersberg (elitewiek) of Spangen (euverwegend zwart).

Rotterdam heet in zien historie väöl aw dörper geannexeerd, boe vaanajds gei Rotterdams weurt gesproke. Dit gelt beveurbeeld veur Rozenburg (pas sinds 2010 bij Rotterdam), meh ouch veur Pernis (sterk geïsoleerd). In die dörper annex stadswieke kin me wel väöl Rotterdams hure. 'tzelfde gelt veur plaotse boete de gemeinte boe väöl forenze woene: Hellevoetsluis, Spijkenisse, Rhoon en Poortugaal, Capelle aan den IJssel etc. Dao is 't plaotselek dialek al gans of gooddeils verdwene door de Rotterdamsen drök.

Historie

Rotterdam is in d'n daartienden iew oontstande en greujde in de late middeliewe tot 'n handelsstad oet. Al iewe veur de stiechting vaan de stad moot hei Hollands zien gesproke, d.w.z. e Nederfrankisch dialek mèt sterke Friese eleminte. In de zeventienden iew oontstoont de standaardtaol; aongezeen Rotterdam is deen tied bleujde en euver de weeg good bereikbaar waor, sjoot die standaardtaol hei snel wortel. Daodoor vlaakde 't dialek al vreug aof. Väöl tekste zien oet deen tied neet bewoerd gebleve. Wie in de negentienden iew dialekoonderzeuk begós, woort nog in de direkte umgeving vaan Rotterdam - in Vlaardingen, op IJsselmonde en in d'n Alblasserwaard - väöl oersprunkelek Hollands gesproke; in Rotterdam allaank neet mie. Winkler (1874) naom e stök Rotterdams op in zie Dialecticon. In d'n twintegsten iew woort 't dialek populair in streekromans en later ouch op tv. Door immigratiedrök is 't allewijl tot wied boete de gemeintegrenze te hure.

Klaanklier

Wie bove gezag is 't Rotterdams gooddeils 'n accent vaan 't Nederlands. Dit hèlt in tot 't in essentie dezelfde foneme heet es de standaardtaol, meh tot die evels aanders weure oetgesproke. 't Is dus de klaanklier boe-in de belaankriekste versjèlle mèt 't Algemein Nederlands ligke.

Vocalisme

Kinmerkend veur 't Rotterdams is tot de Nederlandse diftonge hei euverdreve weure, dewijl 't naoberdialek 't Haags zjus de neiging heet um ze te monoftongisere. De klaanke au/ou, ei/ij en ui, weure wijer getrokke: de twie deile stoon wijer oeterein es in de standaardtaol. Hun realisaties zien oongeveer [au] (aauw), [ɑi] (ai) en [æʉ] (geit de riechting vaan au op). Ouch hiel typerend is de Rotterdamse oo: in de standaartaol is dit 'ne klaank-mèt-naoslaag [o^u], in 't Rotterdams evels kump 't ierste deil sterk nao väöre en weurt 't ouch nog oontrund (oongeveer [ɜu], 'ne klaank dee liekent op de Brits-Ingelse vocaol in toe). De ee [ei] versjèlt neet zoe sterk vaan zien oetspraok in de standaardtaol.

Bij de korte klinkers vèlt op tot de a gerund is tot [ɒ]. Es push chain - um de klaanke oeterein te kinne hawwe - weurt de o daan nog wijer geslote en gerund. 't Behawwe versjèl tösse a en o huurt me dudelek es me Rotterdam volgens de plaotseleke meneer oetsprik. Teslotte vèlt op tot de sjwa dèks tot 'nen i-echtege klaank weurt ingekleurd: [ɨ].

Consonantisme

De r weurt in 't Rotterdams, wie in wel mier stadsdialekte, uvulair ('Frans') oetgesproke. Aanders es de Haagse en Mestreechse r rolt ze evels wel: [ʀ]. Dit is de r die me veur 'ne vocaol huurt: in aander posities kint 't Rotterdams 'n retroflexe (trökgedrejde) tóng-r, die 't midde hèlt tösse de 'Gooise' r en de j: [ɻ]. Allebei de r'e koume veur in Rotterdam [ˌʀɔ̹təɻ'dɒm]. In de umgeving vaan Rotterdam kint me de gebrouwde r neet.

Prosodie

Opvallend aon 't Rotterdams is de meneer boe-op 't weurt oetgesproke. Me umsjrijf dat dèks es 'zengereg'; 'n bekinde formulering is 'Nederland boe-in wäörd te water weure gelaote'. Dit 'häölke', wie 't ouch wel hèt, weurt al in de negentienden iew geneump en kump kort drop neer tot de pieke vaan de klemtoene en bijklemtoene merkbaar hoeger ligke es in de standaardtaol.

Grammair

De grammair vaan 't Rotterdams slut in 't algemein good aon bij wat me in dialekte in de umgeving huurt (zuug daoveur ouch Zuid-Hollands – Grammair). Zoe weure mijn en zijn väöl gebruuk es veurwerpsvörm vaan 't persoenlek veurnaomwoord, dus in plaots vaan standaardtaol mij 'miech' respectievelek hem 'häöm', en weure vörm vaan de Nederlandse wèrkwäörd kennen en kunnen dooreingebruuk (constructies wie ik kan 'm nie zien neet euveral in 't Zuid-Hollands taolgebeed gebrukelek; in de wij umgeving vaan Rotterdam evels wel). Reflexieve weure mèt eige gevörmp (me eige, je eige, ze eige); wie in alle westeleke dialekte besteit zich dao vaanajds neet.

Bij de vervoging vaan 't werkwoord neig me nao 'n einheidsinkelvoud: dezelfde werkwoordsvörm veur alle drei de persoene. De -t bij de twiede en derde persoen vèlt daan miestal eweg, en soms krijg zjus de ierste persoen 'n -t (ik doet 'iech daon'). Zoewel jij 'diech' es hij 'heer' weure enclitisch in de persoensvörm tot -ie; de vörm veur de derde persoen krijg daan 'n -t-, dee veur de twiede persoen neet. Maakie is dus 'maakstiech', maakt-ie is 'maak 'r'. 't Rotterdams geit in enclitisch -ie veur je wijer es umringende dialekte: 'ne vörm wie verveelie je? huurt me neet gaw in de res vaan Zuid-Holland. Hij kin in de verleien tied vaan zwakke werkwäörd zelfs es infix in de persoensvörm zitte: maaktiede 'maakden 'r'.

Verkleinwäörd weure gevörmp mèt -ie (plekkie, grappie) , meh in gevalle boe 't Standaardnederlands -tje heet, wiek de Rotterdamse vörm dao neet vaanaof (bruggetje, plantje). Dat doen dialekte te zuie vaan Rotterdam wel. Awwer Rotterdams maakde stapelmiervoude op -es wie mandes 'körf'; dit kump allewijl in dit dialek neet mie veur.

In de syntaxis vèlt 't väölvöldeg inleie vaan de directe reej op, wat dèks twie kier gebäört: Hij zeg tegen mijn, hij zeg: "(...)". Ouch good verspreid is de umsjrievende bijzin mèt dat, zoewie in De Laainbaan is zow'n straat, dat je niks mot hebbe en dat je d'r toch blut vanaf ken komme.

Vocabulair

De verweusde stad, in de volksmoond Jan Gat.

E good deil vaan wat me es 'typisch Rotterdamse' wäörd zuut zien wäörd die in me de umgeving dèkser huurt, wie buize 'zoepe', kakie (kaal keukske), krootjes 'roej kroete' (in gans de zuideleke helf vaan 't taolgebeed gehuurd) en 't bijbehurend sjelwoord krotekoker, rechtbank 'aonrèk'. Zjus wie aander stadsdialekte (in 't bezunder 't Amsterdams) heet 't Rotterdams ouch väöl Jiddisch-Bargoense wäörd opgenome (nasse 'ete', temeier 'hoor'). Door zien wereldhave heet 't Rotterdams väöl wäörd oet 't Ingels ("Steinkole-Ingels") en aander taole geliend, die intösse in groete deile vaan Nederland (soms zelfs 't gans land) bekind zien. Veurbeelde zien halve zool (<asshole), horrie op (<hurry up) en afnokke (<to knock off), meh ouch hotemetoot (<Japans hatamoto 'zekere Japansen edelmaan'). E paar wäörd en oetdrökkkinge zien trök te veure op zuidelek Zuid-Hollandse, Ziewse en Braobantse immigratie (de plattelandsbewoeners die es havewèrkers nao Rotterdam gónge). In recinte jaore is 'n aontal wäörd oet 't Turks, Sranantongo en Papiaments euvergenome; zoe is in Rotterdam 'n eige straottaol oontstande, die sjijnt te versjèlle vaan de Amsterdamse. Kinmerkend zien wijer de versjèllende bijnaome veur Rotterdamse gebouwe en beelder: De Kuip (Stadion Feijenoord), De Koopgoot (Beurstraverse), Jan Gat ('t beeld De verweusde stad vaan Ossip Zadkine) en 't Hakblok (de Rotterdamsen tribbenaol).

Cultivatie

Muziek, televisie en literatuur

De mieste leedsjes vaan André van Duin zien in 't Rotterdams. Ouch Paul de Leeuw zingk in 't dialek, en wel door de moond vaan zien personages Bob en Annie de Rooij. Veur allebei gelt tot ze 't Rotterdams allein in komische leedsjes gebruke (bij Van Duin: vastelaovendleedsjes; bij De Leeuw: karikature); veur serieus leedsjes geit me euver op de standaardtaol. In 2012 braok The Kik door, die retrorock in 't Rotterdams make en daomèt landelek bekind raakde.

Op de Nederlandse televisie trejje dèks volkse Rotterdammers op, beveurbeeld in de comedyseries Oppassen!!! (Fred Vaassen es Harry Stevens) en Toen was geluk heel gewoon (Gerard Cox es Jaap Kooiman) en in de reclaam (Martin Waardenberg in commercials veur doeg-'t-zelfbedrief Gamma). Ouch op de radio waor 't te hure, oet de moond vaan columnistin Carrie Jansen. Zij gebruukde 't Rotterdams um häör groof, direkte oetspraoke acceptabel te make.

't Rotterdams kump trök in de beuk vaan oteur Willem van Iependaal, dee zien Polletje Piekhaar veur d'n Oorlog hendeg populair waor. Recinter is 't gebruuk door Jules Deelder in dee zie buunwerk euver bokser Bep van Klaveren.

Bekinde sprekers

De mies geprofileerde spreker vaan 't Rotterdams is de zjus al geneumde Jules Deelder, dee zien idiolek es stereotyp vaan 't Rotterdams kin gelle. Ouch cabaretier André van Duin is bekind um zie Rotterdams. 'ne Wijere spreker is Mario Been, vreuger speuler en trainer bij Feyenoord, noe bij Racing Genk. De bekindste spreker in 't Belsj is ex-voetballer en ex-trainer Johan Boskamp.

Bibliografie

• C. van Bree, Taal in stad en land: Zuid-Hollands. D'n Haag, 2004. Gief de taolkundege contex vaan 't Rotterdams.
• M. van Oostendorp, Taal in stad en land: Rotterdams. D'n Haag, 2002. De veurnaomste bron veur dit artikel.
• J. Oudenaarden, Wat zeggie? Azzie val dan leggie! Een speurtocht naar het dialect van Rotterdam. Utrech/Antwerpe, 1984
• J. Oudenaarden, De terugkeer van Opoe Herfst. Over de woordenschat van Rotterdam. Utrech/Antwerpe, 1986
• J. Oudenaarden, "Het Rotterdams" in: J. Kruijsen, N. van der Sijs (redd.), Honderd jaar stadstaal. Amsterdam/Antwerpe, 1999

Extern links

• Rotterdams door Marc van Oostendorp in .pdf-formaot
• Geluidsfragminte vaan 't Rotterdams op de website vaan 't Meertens Instituut
• De Geliekenis vaan de Verlore Zoon in 't Rotterdams vaan 1874 (Winkler), mèt taolkundege inleiing