Koerdisch
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Koerdisch is e dialekcontinuüm wat huurt tot de Iraanse taole en weurt gesproke in Klein-Azië en 't Midde-Ooste, op 't groondgebeed vaan Turkije, Syrië, Irak, Iran, Armenië en (veur e klei deil) Azerbaidzjan, door 't staotloes volk vaan de Koerde. Mèt de Koerdischen diaspora is de taol ouch nao (oonder aandere) Wes-Europa gekoume. 't Koerdisch kint versjèllende oetereinloupende standaarde en väöl dialekte, boebij ziech de vraog of 't um ein daan wel mierder taole geit dèks opdringk. 't Aontal sprekers weurt gesjat tösse de 20 en 30 mieljoen.
Me zou 't Koerdisch in Turkije kinne zien es 'n streektaol (zjus wie 't Limbörgs in de Benelux en Duitsland), umtot 't groetdeils streekgeboonde is. Mer 't kin ouch weure geclassificeerd es 'n minderheidstaol (zjus wie 't Jiddisch in Nederland), umtot 't weurt gesproke door 'n groete minderheid in versjèllende euverwegend Törkstaolege stei (wie Istanboel, Izmir en Ankara).
Indeiling
[bewirk | brón bewèrke]'t Koerdisch huurt bij de Noordwes-Iraanse taole, in tegestèlling tot beveurbeeld Perzisch ('n Zuidwes-Iraanse taol) en Pathaans (Pasjtoe, 'n Zuidoos-Iraanse taol). Wel heet 't Koerdisch euverdudelek deepgoonde Perzischen invlood gehad, wat gemekelek oet de millennialang positie vaan 't Perzisch es cultuurtaol te verklaore vèlt. De veurluipers vaan de Koerdische taol(e) weure geassocieerd mèt de Mede en de Parthe. Ing verwant aon de versjèllende soorte Koerdisch zien oonder mie 't Gilaki en 't Mazandarani, twie Iraanse striektaole oet 't Kaspische-Ziegebeed, meh ouch 't Balochi, wat deep in 't zuidooste vaan Iran en in e groet deil vaan Pakistan inheims is.
Binne de Koerdische taole/dialekte weurt oondersjeid gemaakt tösse eigelek Koerdisch en Zaza-Gorani. Zazaki weurt in 't binneland vaan Turkije gesproke, Gorani in e deil vaan 't grensgebeed tösse Iraans en Iraaks Koerdistan. Hun sprekers veule ziech euver 't algemein Koerde; vaanoet taolkundeg perspectief is 't evels neet zjus um die taole tot 't Koerdisch te rekene.
't Koerdisch zoonder mie verdeilt ziech in veer hoofgroppe. De bulk vaan de sprekers heet 't Kurmanji (of Noord-Koerdisch) es taol. Dit weurt gesproke in groete deile vaan Turkije, Syrië en Irak en nog in talloes aander len in de regio en in d'n diaspora (Nederland en 't Belsj zjus zoe good).[1] 't Sorani of Midde-Koerdisch weurt in Irak en Iran gesproke. 't Kermanshani of Zuid-Koerdisch huurt me veural in Iran. De veerde taol is daan 't Laki, gesproke ouch weer in Irak en Iran, door e volk wat ziech neet es Koerdisch zuut meh ziech ouch Laki neump.
Standaarde
[bewirk | brón bewèrke]Allewijl bestoon twie groete gesjreve standaarde vaan 't Koerdisch. D'n eine is 't Standaardkurmanji, wat oet de aard vaan de zaak door de mieste Koerde weurt gebruuk. 'n Literair in 't Kurmandji gief 't al iewe; zoe is oonder mie de Mishefa Resj, 't heileg book vaan de Jezidi's, drin gesjreve. Mèt 't versóppele vaan Turkse maotregele tege 't Koerdisch is de productie vaan tekste in dees taol sterk touwgenome.
D'n twiede groetste standaard is 'ne vörm vaan 't Sorani, gebaseerd op 't Silemani. Deze zuieleke standaard weurt väöl in Irak gebruuk, boe dit sinds de val vaan Saddam Hoessein weurt touwgestande.
Binne 't Zaza-Goranicomplex gaof 't iewelaank ouch 'ne väölgebruukde standaard, naomelek 't Hewrami. Vreuger woort dit door Koerde oet versjèllende strieke es cultuurtaol gebruuk, ietot 't Kurmanji 't pleit zouw winne.
Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]Consonante
[bewirk | brón bewèrke]'t Koerdisch kint de volgende consonante:
| Bilabiaol | Labio- dentaol |
Apicaol | Post- alveolair |
Palataol | Velair | Uvulair | Faryngaol | Glottaol | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasaole | m | n | ŋ | ||||||
| Plosieve | p b | t d | k ɡ | q | ʔ | ||||
| Affricaote | t͡ʃ d͡ʒ | ||||||||
| Fricatieve | f v | s z | ʃ ʒ | ç | x ɣ | ħ ʕ | h | ||
| Lateraole | l ɫ | ||||||||
| Flappe | ɾ | ||||||||
| Vibrante | r | ||||||||
| Approximante | ʋ | j |
- Opmerkinge
- De gevelariseerde lateraol of dikke l /ɫ/ kump, zjus wie in 't Limbörgs, neet veur aon 't begin vaan 'n syllaab. Daobij weurt dee klaank in sommege dialekte in de spraok vaan vrouwlui gerealiseerd es [ɾ] ('n 'Spaonse' r).
- /k/ en /g/ weure gepalataliseerd veur /i/ en /ɛ/, zoewie dat in 't Italiaons gebäört: ze weure tot [t͡ʃ] respectievelek [d͡ʒ]. Dit effek vint ouch plaots veur 'n /ʋ/, die in dat geval klink es [ɥ].
- In 't Kurmanji weurt versjèl gemaak tösse gewoen es geaspireerde plosieve. 't Dialek kint dus de extra klaanke /pʰ/, /tʰ/, /kʰ/ en /t͡ʃʰ/. Dit kin wieze op invlood vaan 't Armeens.
Vocaole
[bewirk | brón bewèrke]'t Koerdisch kint globaol (dialekversjèlle veurbehawwe) de volgende vocaole:
| Veur | Centraol | Achter | |
|---|---|---|---|
| Geslote | i | ʉ | u |
| Bekaans geslote | ɪ̈ | ||
| Midde | o | ||
| Midde-ope | ɛ | ||
| Bekaans ope | æ | ||
| Ope | ä |
Wie in 't Perzisch zien ouch de mieste klaanke vaan 't Koerdisch ofwel inherent laank of inherent kort. /ɛ/, /æ/, /ɪ̈/ en /o/ zien ummer kort, en /aː/, /iː/ en /ʉː/ ummer laank. Allen de /u/ besteit in twie kwaliteite, /u/ en /u:/.
Historische oontwikkelinge
[bewirk | brón bewèrke]Allewel tot väöl oondudelek is - door 't intensief taolcontak vaan 't Koerdisch mèt aander Iraanse taole - liet ziech 'n aontal klaankwètte dudelek vasstèlle. De realisaties vaan Proto-Iraonse klaanke in de Koerdische dialekte wieke soms sterk aof vaan die in de verwante taole. Bedink tot vaan de opgenome aander taole 't Koerdisch 't ingste verwant is aon 't Parthisch. Ouch d'n invlood vaan of parallel oontwikkeling mèt 't Nuiperzisch vèlt direk op.
| Proto-Iraons | Aajdperzisch | Middelperzisch | Nuiperzisch | Avestisch | Parthisch | Koerdisch |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *ś | θ | h | h | s | s | s |
| *ź | d | d | d | z | z | z |
| *j, *Vč | j | z | z | j | ž | ž |
| *ç | ç | z | z | ç | ž | ž |
| *-š- | -š- | -š- | -š- | -š- | -š- | -h-/0 |
| *x- | x- | x- | x- | x- | x- | k- |
| *w- | w- | w- | b- | w- | w- | b- |
| *y- | y- | j- | j- | y- | y- | j- |
| *b, *d, *g | b, d, g | w, y, ' | w, y, 0 | b, d, g | β, ð, ɣ | w, y, 0 |
| *p, *t, *k | p, t, k | b, d, g | b, d, g | p, t, k | β, ð, ɣ | w, h, y |
| *-m | Vm | -m | -m | -m | -m | -v (-w) |
| *fr- | fr- | fr- (hr-) | for- etc. | fr- | fr- | fr- |
| *θr | ç | s | s | θr | hr | s |
| *θw | θw | h | h | θw | f | h, v/w |
| *dw- | duv- | d- | d- | duu- | b- | d- |
| *św/ *źw | s, z | s, z | s, z | sp/zw | sp/zw | sp/zw |
| *hw- | (h)uv- | xw- | (x)w- | xv-, huu- | wx- | (x)w- |
| *rd, *rź | rd | l, r | l | rd, rz | rð, rz | l, ł, r? |
| *nd | nd | nd, nn | nd | nd | nd | n |
| *śn | šn | šn | šn | sn | zn | žn |
| *šm? | Všm, Vhm | -šm, -hm | -šm, -xm | -šm, -hm | -šm, -hm | -v (-w) |
| *ft | ft | ft | ft | ft | ft | (w)t, (ft?) |
| *xt | xt | xt | xt | xt | xt | t |
| *pas-ča | pasā | pas | pas | pas-ča | paš | pāš |
| *čyau- | šiyav- | šaw- | šaw- | šiiu- | šaw- | č- |
| *a- | a- | a- | a- | a- | a- | ha- |
| *-d- | -d- | -d- | -d- | -d- | -d- | -l- |
Sjrifsysteme
[bewirk | brón bewèrke]'t Koerdisch is versjèllende alfabette gesjreve, ummer oontliend aon aander taole. Twie alfabette euverheerse vaandaog d'n daag. 't Kurmanji weurt in de regel in 't Latiens sjrif gesjreve, mèt e paar diacritische teikes. Dit maak 't alfabet good leesbaar in Turkije, boe me sinds 1928 't Turks al op z'ch Latiens sjrijf. De Turkse regering erkint dat alfabet evels neet. Tot 2013 waor 't gebruuk vaan de lètterteikes q, w en x, die in 't Turks alfabet neet veurkoume, zelfs verboje.[2]
't Sorani weurt gesjreve in 't Arabisch sjrif, zjus wie de groete taole in de len boe 't gebruuk weurt. De spelling is gebaseerd op die vaan 't Arabisch en Perzisch, meh e groet versjèl mèt die taole is tot me de vocaole oetsjrijf. Al ietot de twie modern standaarde vaan 't Koerdisch opkaome, gebruukde me Arabisch-gebaseerde sjrifte veur de taol te sjrieve.
E daarde sjrif wat, veural vreuger, is gebruuk, is 't Cyrillisch sjrif, wat in de Sovjettied veur 't Koerdisch in Armenië vaan touwpassing waor. Vaan 1921 tot 1929 sjreef me dao Koerdisch in Armeens sjrif. Tot slot gief 't nog 'n alternatief versie vaan 't Latiens alfabet, 't Yekgirtú.
'n Vergelieking tösse 't Latiens Kurmanji-alfabet, 't Cyrillisch Kurmanji-alfabet en 't Arabisch Sorani-alfabet lievert dit op:
| Klaank | Latiens | Cyrillisch | Arabisch |
|---|---|---|---|
| /a:/ | a | а | ا |
| /b/ | b | б | ب |
| /d͡ʒ/ | c | щ | ج |
| /t͡ʃ/ | ç | ч | چ |
| /d/ | d | д | د |
| /ɛ/ | e | ә | ە |
| /e/ | ê | е (э) | ێ |
| /f/ | f | ф | ف |
| /g/ | g | г | گ |
| /h/ | h | һ | ه |
| /ħ/ | (h') | һ’ | ح |
| /ʕ/ | (') | ع | |
| /ɪ/ | i | ь | |
| /i:/ | î | и | ی |
| /ʒ/ | j | ж | ژ |
| /k/ | k | к | ک |
| /l/ | l | л | ل |
| /ɫ/ | (ll) | л’ | ڵ |
| /m/ | m | м | م |
| /n/ | n | н | ن |
| /o/ | o | o | ۆ |
| /p/ | p | п | پ |
| /q/ | q | ԛ | ق |
| /ɾ/ | r | р | ر |
| /r/ | (rr) | р’ | ڕ |
| /s/ | s | с | س |
| /ʃ/ | ş | ш | ش |
| /t/ | t | т | ت |
| /u/ | u | ӧ | و |
| /u:/ | û | у | ۇ |
| /ʉː/ | (ù) | ۊ | |
| /v/ | v | в | ڤ |
| /w/ | w | ԝ | و |
| /x/ | x | х | خ |
| /ɣ/ | (x') | ѓ | غ |
| /j/ | j | й | ی |
| /z/ | z | з | ز |
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]Substantieve
[bewirk | brón bewèrke]Koerdische substantieve kinne weure verboge nao naomval en nao staot (zuug oonder).
Naomvalle
[bewirk | brón bewèrke]E naomvalssysteem besteit feitelek allein in 't Kurmandji. Dees taol oondersjeit 'ne casus rectus (de nominatief) en 'ne casus obliquus (eine resnaomval boe versjèllende awwer naomvalsfuncties in samekoume). Midde- en Zuid-Koerdische dialekte misse dat systeem, zjus wie dat in 't Perzisch is. Wel höbbe alle aander soorte Koerdisch ouch 'ne vocatief.
D'n obliquus indeg bij manneleke wäörd op -î (bira 'broor' > birayî), bij vrouweleke op -ê (jin 'vrouw' > jinê) en bij miervoudege op -an (karker 'arbeiers' > karkeran). In 't Zuid-Koerdisch blieve de wäörd in 't inkelvoud zoonder oetgaank (meh: zuug oonder), en kump d'n oetgaank in 't miervoud altied mèt (bira, jin, karkeran).
Bepaoldheid
[bewirk | brón bewèrke]Daoneve kinne wäörd bepaold en oonbepaold zien. Wie me in Wes- en Zuid-Europese taole wie 't Limbörgs mèt e lidwoord versjèl kin make tösse de maan en 'ne maan, zoe kin me in 't Koerdisch mèt versjèllende suffices 'tzelfde oetdrökke. In 't Kurmandji blijf de bepaolde variant oongemarkeerd en krijg de oonbepaolde variant d'n oetgaank -ek (roj 'd'n daag', rojek '`nen daag'). In de Midde-Koerdische dialekte heeft de bepaolde vörm de suffix -eke (rojeke, rojêk); in 't Zuid-Koerdisch is dee suffix ouch presint meh get korter (roje, rojêk).
Ezafe
[bewirk | brón bewèrke]Tot slot kin e Koerdisch substantief ouch nog in d'n ezafe (ouch wel izafe) stoon, 'ne staot vergeliekbaar mèt d'n Arabische status constructus. Dee kump veur in 't Kurmandji en 't Sorani, meh neet in de zuieleke dialekte. 't Kump trop neer tot e woord 'n achterveugsel krijg es 't 't ierste lid vaan 'n genitiefconstructien vörmp. In 't Kurmandji zeet me beveurbeeld mal 'hoes', meh mala min, 'mie hoes'. 't Woord mala steit hei in d'n ezafe. Vaan belaank is wijer tot in d'n ezafe gei versjèl mie weurt gemaak tösse rectus en obliquus, ouch neet in 't Kurmandji.
Adjectieve
[bewirk | brón bewèrke]Adjectieve goon mèt de bijbehurende substantieve mèt in getal en naomval, wie gebrukelek in de Indogermaanse taole.
Veurnaomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Persoeneleke veurnaomwäörd bestoon veur de ierste, twiede en daarde persoen in inkelvoud en miervoud. Opmerkelek is tot 't Sorani en Zuid-Koerdisch (wie 't Perzisch) zelfs hei gei versjèl tösse naomval kinne - 'n oppositie tösse 'iech' en 'miech' besteit dus neet. 't Kurmandji heet die oppositie (zjus wie bij de substantieve) wel bewoerd:
Persoeneleke veurnaomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]| Kurmandji | Sorani | Kermanshani | ||
|---|---|---|---|---|
| rect. | obl. | |||
| 1e ink. | ez | min | min | min |
| 2e ink. | tu | te | to | tu |
| 3e ink. m. | ew | wî | ew | ew |
| 3e ink. v. | wê | |||
| 1e mv. | em | me | ême | îme |
| 2e mv. | hun | we | êwe | îwe |
| 3e mv. | ew | wan | ewan | ewan |
Persoeneleke veurnaomwäörd kinne ouch clitisch zien: daan weure ze aon 't veurgoond woord vasgeplek. Zoe weurt beveurbeeld oet naw 'naom' nawim gemaak ('miene naom').
Aonwiezende veurnaomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]In 't Sorani en Kermanshani besteit mer ein aonwiezend veurnaomwoord veur mannelek, vrouwelek en miervoud same: em respectievelek ew. In 't Kurmandji is dat ouch in de casus rectus 't geval (ev), meh in de casus obliquus gief 't dao drei versjèllende vörm (vî, vê, van).
Werkwoord
[bewirk | brón bewèrke]Koerdische wèrkwäörd weure verveug nao tied, wijs, persoen en getal. Versjèl tösse ierste, twiede en daarde persoen weurt evels allein gemaak in 't inkelvoud (einheidsmiervoud).
Presens en futurum
[bewirk | brón bewèrke]In 't presens (tegewäördegen tied) gief 't drei of veer wijze: indicatief, continuatief en conjunctief/imperatief. D'n indicatief weurt gemaak mèt 'ne prefix (beveurbeeld di- in 't Kurmandji en e- in 't Sorani) veur de stam en 'nen oetgaank denao. De stam hoof mer eine lètter laank te zien, beveurbeeld ç- 'goon'. Dit werkwoord weurt in 't Kurmandji es volg verveug: ez diçim, tu diçî, ew diçe, em, hun, ew diçin.
Bij de continuatief, die dezelfde beteikenis heet es de continuous tense in 't Ingels, weurt -(y)e achter d'n indicatiefvörm geplek (ez diçime, tu dicîye etc.). De conjunctief geit mèt de prefix bi- (ez biçim etc.). Vaan de twiede persoen conjunctief is ouch d'n imperatief aofgeleid: biçe ('gaank!') en biçin ('goot!').
Veur 't futurum (touwkoumenden tied) weure ouch de conjunctiefvörm gebruuk. In de Koerdische sjrieftaol gief me veurkäör draon um de vörm daan mèt dê of wê te doen veuraofgoon: ew dê biçe 'zij zal goon'.
Verleien tied
[bewirk | brón bewèrke]Vörm in de verleien tied kriege geine prefix, allein 'nen oetgaank. Vaandao ez hatim 'iech kaom' vaan de stam hat- 'koume'.
Bij werkwäörd in de verleien tied goejt 't Kurmandji ziene grammair euverhoup: 't verandert vaan 'n nominatief in 'n ergatief taol. Dat wèlt zègke: es 't werkwoord euvergenkelek is, daan steit 't subjek (oonderwerp) neet in de casus rectus, meh in de casus obliquus, dewijl 't objek (veurwerp) zjus wel in de casus rectus steit. Bij ooneuvergenkeleke werkwäörd steit 't oonderwerp daan weer wel in de casus rectus. Vaandao: Ez hatim 'iech kaom', meh Min tu dîtî 'iech zaog diech' (lètterlek 'miech zaog doe'). Umtot de aander Koerdische standaarde (Sorani, Kermanshani) gein naomvalle kinne (wie gezag ouch neet bij de veurnaomwäörd), kump dao ouch ergativiteit neet veur.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, de volgende artikele vaan aander Wikipedia's: de:Kurdische Sprachen, en:Kurdish language en en:Kurdish grammar.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Ethnologue euver 't Noord-Koerdisch
- ↑ Slate.com - Turkey Legalizes the Letters Q, W, and X. Yay Alphabet!