Austronesische taole
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Austronesische taole zien 'n taolfemilie boevaan de versjèllende leie weure gesproke in Oos-Azië, Zuidoos-Azië en Oceanië. De allermieste taole vaan dees femilie weure gesproke op eilen, wat me ouch in de naom trökzuut (Latiens auster 'zuiewind', Grieks νῆσος nèsos 'eiland'). Aofgoonde op de oonderling diversiteit heet me geconcludeerd tot de Austronesische taole aofkumsteg zien vaan Taiwan, boevaandan de Austronesiërs nao aander eilen (en hei en dao 't vasteland) zien oetgezwermp. Väöl Austronesische volker waore zoe'n gooj zieveurders, tot ze hoonderde, jeh doezende kilometers kóste vare. Zoe zien de mies aofgelege (en dèks ouch kleinste) eilen in bezit genome. De extreme vaan hun woengebeed zien Madagaskar (westelek), Paoseiland (oostelek), Hawaï (noordelek) en Nui-Zieland (zuielek).
't Aontal aofzunderleke taole is bezunder hoeg: Ethnologue hèlt 't op 1257, wat allein weurt euvertroffe door de Niger-Congotaole (1532), en wied veursteit op de Sino-Tibetaanse taole (449), de Indogermaanse taole (439) en de Afro-Aziatische taole (374).[1] 't Totaol aontal sprekers bedreug oongeveer 386 mieljoen; de groetste Austronesische taol is 't Maleis (mèt zoe'n 180 mieljoen sprekers, twiedetaolsprekers in Indonesië mètgerekend) of 't Javaans (76 mieljoen, veural mojertaolsprekers). Daotegeneuver evels stoon versjèllende täölkes vaan atolle en aander klein eilendsjes mèt mer e paar hoonderd sprekers.
Me dink tot de femilie roond 3000 v. Chr. moot zien begós oeterein te greuje, dewijl de ierste golf vaan emigratie, nao de Filipijne, doezend jaor later plaotsvoont. 't Bestoon vaan de Austronesische taolfemilie liet ziech vrij gemekelek mèt de vergeliekende methode aontuine; dit deeg ind negentienden iew d'n Duitse gelierden Otto Dempwolff. Ziene landgenoet en collega Wilhelm Schmidt bedach de naom Austronesisch veur dees femilie.
Vörmingshistorie
[bewirk | brón bewèrke]De historie vaan de de Austronesische taolfemilie en de volker die ze spreke liet ziech mèt zoewel taolkundege es archeologische middele reconstruere, zoewie soms aon de haand vaan gesjreve bronne (veural vaan aander volker wie de Chineze). Wie gezag zien taolkundege 't wel ins tot de femilie häören oersprunk op Taiwan heet. Dit eiland is de zoegeneumden Urheimat vaan de Austronesische taole. De ierste Austronesiërs zalle vaanaof 't vasteland zien gekoume; archeologisch oonderzeuk wijs op 'nen euversteek vaanoet Zuid-China roond 't jaor 6000 veur Christus. Dat beteikent neet tot de Austronesiërs aon de Chineze verwant zien; de mieste taolkundege data (zuug oonder) wieze dao gaaroet neet op.
Daonao mote de oersprunkeleke bewoeners dus vaanaof Taiwan zien oetgevare nao aander eilen. 't Steit neet vas tot dit in eine golf is gebäörd; in de millennia die volge kinne gemekelek mierder volksverhoezinge zien gewees. Zoewiezoe liet ziech de taolkundege historie neet wijer trökveure es oongeveer 3000 v. Chr.: mie tied achte taolkundege neet nujeg veur d'n aofstand tösse de inheimse taole die noe op Taiwan weure gesproke. Sommege taolkundege lègke die grens nog get minder wied in 't verleie. Natuurlek kinne ieder aofgesplete tek al laank geleie zien oetgestorve.
De ierste eilen die vaanoet Taiwan woorte gekoloniseerd, waore de Filipijne. Ouch dit vèlt aon te tuine mèt taolkundege arguminte, meh 't ligk ouch veur de hand um de rillatief korten aofstand vaan 't oersprunkelek toesland. Dit zouw um 2000 v.Chr. kinne zien gebäörd. 't Gief speculaties tot de Austronesiërs ouch Japan höbbe bevolk, meh die beröste op arguminte die de mieste gelierde neet oondersjrieve. Nao de Filipijne volgde al vrij snel Borneo, en daovaandan woort de res vaan Indonesië in bezit genome. Hei liekent d'n opmarsj evels neet vaanzelf te zien gegaange: ze mote sterke tegestand vaan de Papoea's höbbe oondervoonte. De Papoeavolker hadde oersprunkelek mesjiens wel de ganse Indonesisiche arsjipel in hen, en bleve veural in 't ooste weerstand beie.
In plaots daovaan zochte de volker, die intösse allezeleve oetzunderlek gooj zievaarders mote zien gewees, 't wijerop. De Fiji-eilen kaome al roond 1500 v.Chr. in beeld, al ligke ze doezende kilometers oostelek vaan Borneo. In 't weste zochte de Austronesiërs 't vasteland op: in Maleisië wiste ze ziech naodrökkelek te vestege, al mote ze ouch dao tegestand vaan de oersprunkeleke bewoeners, de Orang Asli. Ouch in Vietnam zien hun taole te vinde; zij 't tot die numeriek väöl minder belaankriek zien. De res vaan 't territorium mós wachte tot nao 't begin vaan eus jaortèlling. Vaanoet Fiji woort laankzaamaon de ganse Stèllen Oceaan ingenome, boebij de Polynesiërs veur de lèste en mies oetgewejjerde migratie zörgde. Hawaï woort mesjiens zoe roond 500 bereik, Nui-Zieland pas roond 1100. 't Is neet oonwoersjijnelek tot de Polynesiërs ouch 't vasteland vaan Zuid-Amerika höbbe bezoch; dit zouw kinne verklaore boeveur dees volker produkte wie de zeuten eerappel kinne. In d'n tössetied staoke lui oet Borneo de ganse Indischen Oceaan euver um op Madagaskar aon te koume.
Hei en dao zien tenao de Austronesische taole weer verdwene of in de verdrökking geraak. Dit is veural zoe op Taiwan, wat sinds de zèstienden iew door de Chineze is gekoloniseerd. De oersprunkeleke bevolking leef veural nog deep in 't binneland en zelfs dao zien de mieste lui op ein vaan de versjèllende Chinees dialekte euvergegaange. Op aander plaotse höbbe de Austronesische taole hoegoet concurrentie vaanein: groete taole wie 't Maleis of Javaans bedreige kleinekes. Oonder mie in Oos-Timor breie ziech de Austronesische taole ummertouw nog oet te koste vaan de Papoeataole.
Indeiling
[bewirk | brón bewèrke]Versjèllende indeilinge zien veurgestèld. Ouch noe nog zien taolkundege 't neet ins euver versjèllende dinger. 't Aontal gróppe binne de 'Formosaanse taole' (de Austronesische taole die zien achtergebleve op Formosa/Taiwan), zoewie hun oonderling verhajding is punt vaan discussie. Euver de verdeiling vaan de taole boete Taiwan, de zoegeneumde Malayo-Polynesische taole, is minder gepubliceerd (aofgezeen vaan diverse publicaties die allein kleinder gróppe behandele en neet alle Malayo-Polynesische taole).
De Formosaanse taole
[bewirk | brón bewèrke]De oonderstoonde verdeiling baseert ziech op Li (2008). Wie gezag gief 't aander indeilinge, sommege daovaan ech gans aanders. Wel is me 't treuver ins tot de taole in 't binneland (hei: Rukai en Tsouïsch) 't sterkste versjèlle en tot d'n diaspora dinkelek in gaank is gezat vaanaof 't ooste vaan 't eiland.
- F0: Formosaans
- Rukai
- Mantaurisch
- Maga–Tona, Budai–Labuan–Taromak
- F1
- Tsouïsch
- Tsou
- Zuid-Tsouisch
- F2
- Noord-Formosaans
- Noordwestelek (veld)
- Atayalisch
- Squliq Atayal
- Ts'ole' Atayal (= C'uli')
- Seediq
- Oos-Formosaans
- ? Zuielek [oonzeker]
- Noord-Formosaans
- Tsouïsch
- Rukai
Veur de zekerheid: in alle bestaonde indeilinge is 't begrip 'Formosaanse taole' negatief gedefinieerd: alle Austronesische taole die neet Malayo-Polynesisch zien. 'n Sletende verwantsjap (eine gemeinsjappeleke veurawwer veur allein dees taole) weurt neet aongenome.
Malayo-Polynesische taole
[bewirk | brón bewèrke]Dees numeriek wiedoet belaankriekste subgróp (nao Ethnologue 1235 vaan de 1255 taole) besteit oet e groet aontal lokaol erkinde clusters. 't Is veurluipeg neet gans dudelek wie ziech die oonderein verhawwe, meh 't ligk veur de hand tot de ieder gekoloniseerde gebeie (Filipijne, Borneo) 'n rillatief groete variatie höbbe.
De indeiling die Ethnologue devaan gief is neet probleemloes meh zoe good wie eder aander. Hei-in weure de volgende gróppe op gelieke huugde gezat (de indeiling is alfabetisch en wijer dus wèllekäöreg):[2]
- Balinees-Sasak-Soembawaas
- Baritotaole (boe-oonder Malagasy en zien dialekte)
- Celebisch
- Centraol-Oostelek Malayo-Polynesisch
- Chamorro
- Filipijnse taole
- Javaans en aonverwante
- Lampoengs
- Landdayaktaole
- Madurees
- Malayo-Tjamees (boe-oonder Maleis)
- Moken-Moklen (taole vaan de 'Ziezigeunders')
- Nasal
- Noord-Borneotaole
- Noordwes-Sumatra-Barrière-eilentaole
- Palauaans
- Rejang
- Soendanees
- Zuid-Celebestaole
Ethnologue veug dao nog twie taole bij die nog gein classificatie höbbe oontvaange: Gorap en Katabaga.
Sommege gelierde meine tot sommege vaan dees gróppe welzeker aonein te knoupe zien. Zoe zien Adelaar en Himmelmann (2005) 't Soendanees, Madurees en Malayo-Tjamees same es ein discrete gróp, de Malayo-Soembawataole.
Centraol-Oostelek Malayo-Polynesisch
[bewirk | brón bewèrke]Vaan al dees Malayo-Polynesische gróppe is dees weer de groetste, mèt volgens Ethnologue 718 taole. Daobinne gief 't weer de Oostelek Malayo-Polynesische taole mèt op hun beurt 552 leie; daobinne vint me weer de Oceanische taole (511 stök). De sprekers zien euver e groet aontal eilen oetgewejjerd en hun taole kinne vrij gemekelek in wijer gróppe weure verdeild.
- Centraol Malayo-Polynesisch: 12 gróppe die oonderein neet speciaol verwant zien
- Oostelek Malayo-Polynesisch
Meugeleke macrofemilies
[bewirk | brón bewèrke]Bepaolde taolkundege höbbe gemeind de Austronesische taole te verbinde mèt aander taolfemilies tot e nog groeter verband. Zoe'n macrofemilies zien bij definitie umstreje meh weure dèks wel serieus oonderzoch. 't Algemeinste de Austrische hypothees, boe-in de Austronesische taole weure verboonde mèt de Austro-Aziatische taole (ouch bekind es Mon-Khmertaole, boe oonder mie Khmer en Vietnamees oonder valle) en soms ouch mèt de Tai-Kadaitaole en de Hmong-Mientaole. De euvereinkomste zien veural typologisch; op lexicaol en fonetisch gebeed ligke zoe'n verbindinge minder veur de hand. Sommege meine evels tösse conservatief taole vaan de Nicobare (Austro-Aziatisch) en de Filipijne (Austronesisch) mie trèffers te zien.
'n Verbinding tösse Austronesisch en Tai-Kadai zoonder de aander gróppe is ouch wel ins veurgestèld. Eve zoe good kin me neet oetslete tot de taolgróppe oonderein invlood opein höbbe gehad (beveurbeeld es substraot- of superstraottaol). Nog 'n aander meugelekheid is 'n verbinding mèt de Zuid-Andamanese taole (op de Andamane gesproke). Tot slot zien inkel taolkundege euvereinkomste mèt de Japanse taole (Japans en Ryukyu) opgevalle. Es zoe'n verbinding evels al besteit, zal 't ieder um indirekte verwantsjap goon: de Japanse taole zouwe 'n Koreaanse creooltaol op 'n Austronesisch substraot kinne zien.
Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]De klaankliere vaan de versjèllende Austronesische taole vertuine dudeleke euvereinkomste. Zoe höbbe de taole miestal 'n euverziechtelek aontal klaanke, gein toene en euverwegend syllabe vaan 't soort CV (consonant-vocaol). In de mieste taole kin e woord wel op 'ne consonant indege (de Polynesische taole zien dao 'n oetzundering op). Wijer nump de diversiteit in consonante aof naomaote de taole extremer en wijer 'oontwikkeld' zien: de Formosaanse taole höbbe rillatief väöl, de Polynesische taole wieneg klaanke. De klaankinventaire vaan 't Proto-Austronesisch, 't Maleis en 't Hawaiaans kinne heivaan e beeld geve.
- Proto-Austronesisch
De reconstructie vaan Wolff (2010) hèlt 't op 19 consonante en veer vocaole.
| labiaol | alveolaar | palataol | velaar | glottaol | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| stumloes plosieve | p | t | c | k | q | |||||
| stumhöbbende plosieve | b | d | j /ɟ/ | g | ɣ | |||||
| nasaole | m | n | ŋ | |||||||
| fricatieve | s | h | ||||||||
| lateraole | l | ɬ | ||||||||
| approximante | w | y /j/ | ||||||||
Daobij koume veer vocaole: a, i, u, e /ə/.
Blust (2009) oondersjeit mie consonante (25) meh kump tot dezelfde veer vocaole.
- Maleis
Dees taol kint 'n aontal klaanke die allein in lienwäörd veurkoume; de klaanklier is daorum verteikend. De klaanke boevaan me meint tot ze later zien oontliend stoon tösse häökskes.
| labiaol | alveolaar | palataol | velaar | glottaol | |
|---|---|---|---|---|---|
| nasaol | m | n | ɲ | ŋ | |
| plosief | p b | t d | tʃ dʒ | k ɡ | (ʔ) |
| fricatief | (f v) | s (z) | (ʃ) | (x) | h |
| approximant | w | l | j | ||
| vibrante | r |
't Maleis heet intösse zès vocaole: a, e, ə, i, o, u. De /e/ en /ə/ weure allebei es <e> gesjreve.
- Hawaiaans
Dees taol heet mer 13 klaanke: ach consonante en de vief 'Italiaanse' vocaole (allemaol mèt 'ne korte en 'ne lange variant). De consonante zien:
| labiaol | alveolaar | velaar | glottaol | |
|---|---|---|---|---|
| nasaol | m | n | ||
| plosief | p | t ~ k | ʔ | |
| fricatief | h | |||
| sonorant | w ~ v | l | ||
't Hawaiaans maak dus gei versjèl tösse /t/ en /k/.
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]typologisch kinne de Austronesische taole rouw-eweg in drei gróppe weure opgedeild: taole vaan 't Filipijns typ, vaan 't Indonesisch typ en vaan 't pos-Indonesisch typ.
De ierste gróp kinmerk ziech door 't bestoon vaan 'n rillatief oetgebreide morfologie. Zoe kinne dees taole naomvalle, die op 'n bezunder meneer georganiseerd zien: eine naomval (casus directus) kin zoewel 't subjek (oonderwerp) es 't objek (lijend veurwerp) aongeve; al nao gelaank 't aander woord in de zin in d'n accusatief of d'n ergatief steit. Taole wie 't Tagalog höbbe daomèt e systeem boe-in zoewel de nominatief benaodering (wie in de Indogermaanse taole) es de ergatief benaodering (wie in oonder mie 't Baskisch) meugelek en daobij gans umkierbaar zien. Boete de Filipijne kump dit systeem, dèks minder geprononceerd, ouch veur in de Formosaanse taole en in väöl taole vaan Borneo. Me nump algemein aon tot 't ouch in 't Proto-Austronesisch veurkaom.
In taole vaan wijerop, wie 't Maleis en 't Aajd-Javaans, vint me hei en dao wel relikte vaan dit systeem. In 't algemein evels zien dees taole zjus flexieloes: ze valle oonder de isolerende taole. Neve naomvalle oontbreke ouch flexie vaan wèrkwäörd en miervoudsvörm. Toch kinne dees taole wel miervoude make door reduplicatie: (beveurbeeld Maleis orang 'mins' > orang-orang 'lui'). Reduplicatie is algemein in de ganse taolgróp, zij 't laank neet ummer mèt 't doel um miervoudsvörm te make (Hawaiaans wikiwiki 'snel'). 'n Oetzundering op de regel vaan gein verbuiging vörme de persoeneleke veurnaomwäörd. Die kinne neve inkelvoud en miervoud dèks zelfs nog mie getalle: 'nen dualis is algemein, 'nen trialis kump hei en dao veur. Uniek is 't Sursurunga, wat wel vijf getalle heet (gesproke in Papoea Nui-Guinea).
Vocabulair
[bewirk | brón bewèrke]Wie gezag vèlt vrij gemekelek oet te make tot de Austronesische taole aonein verwant zien. Genóg wäörd zien euver versjèllende gróppe verspreid. Zoe kump 't woord mata 'oug' vaanaof Taiwan gans tot in Nui-Zieland veur. Natuurlek zien cognaote oonderworpe aon klaankwètte, zoetot de mieste gedeilde wäörd sterk vaanein versjèlle. De oonderstoonde tabel gief e good idee vaan zoewel de klaankwètte es vaan de maot boe-in basaol wäörd al daan neet weure gedeild.
| Mestreechs | ein | twie | drei | veer | mins | hoes | hoond | kokosnoet | daag | nui | veer | wat | vuur |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tagalog | isa | dalawa | tatlo | apat | tao | bahay | aso | niyog | araw | bago | tayo | ano | apoy |
| Bikol | saro | duwa | tulo | apat | tawo | harong | ayam | niyog | aldaw | ba-go | kita | ano | kalayo |
| Cebuano | usa/isa | duha | tulo | upat | tawo | balay | iro | lubi | adlaw | bag-o | kita | unsa | kalayo |
| Waray | usa | duha | tulo | upat | tawo | balay | ayam/ido | lubi | adlaw | bag-o | kita | anu | kalayo |
| Hiligaynon | isa | duha | tatlo | apat | tawo | balay | ido | lubi | adlaw | bag-o | kita | ano | kalayo |
| Aklanon | isaea, sambilog, uno | daywa, dos | tatlo, tres | ap-at, kwatro | tawo | baeay | ayam | niyog | adlaw | bag-o | kita | ano | kaeayo |
| Kinaray-a | sara | darwa | tatlo | apat | tawo | balay | ayam | niyog | adlaw | bag-o | kita | ano | kalayo |
| Tausug | hambuuk | duwa | tu | upat | tau | bay | iru' | niyug | adlaw | ba-gu | kitaniyu | unu | kayu |
| Maranao | isa | dowa | t'lo | phat | taw | walay | aso | neyog | gawi'e | bago | tano | tonaa | apoy |
| Kapampangan | metung | adwa | atlu | apat | tau | bale | asu | ngungut | aldo | bayu | ikatamu | nanu | api |
| Pangasinan | sakey | dua, duara | talo, talora | apat, apatira | too | abong | aso | niyog | ageo | balo | sikatayo | anto | pool |
| Ilokano | maysa | dua | tallo | uppat | tao | balay | aso | niog | aldaw | baro | datayo | ania | apoy |
| Ivatan | asa | dadowa | tatdo | apat | tao | vahay | chito | niyoy | araw | va-yo | yaten | ango | apoy |
| Ibanag | tadday | dua | tallu | appa' | tolay | balay | kitu | niuk | aggaw | bagu | sittam | anni | afi |
| Yogad | tata | addu | tallu | appat | tolay | binalay | atu | iyyog | agaw | bagu | sikitam | gani | afuy |
| Gaddang | antet | addwa | tallo | appat | tolay | balay | atu | ayog | aw | bawu | ikkanetam | sanenay | afuy |
| Tboli | sotu | lewu | tlu | fat | tau | gunu | ohu | lefo | kdaw | lomi | tekuy | tedu | ofih |
| Maleis | satu | dua | tiga | empat | orang | rumah/balai | anjing | kelapa/nyiur | hari | baru | kita | apa/anu | api |
| Javaans | siji | loro | telu | papat | uwong | omah | asu | kambil | dina | anyar/enggal | dhewe | apa/anu | geni |
| Soendanees | hiji | dua | tilu | opat | urang | imah | anjing | kalapa | poe | anyar/enggal | arurang | naon | seuneu |
| Atjehs | sa | duwa | lhèë | peuët | ureuëng | rumoh/balèë | asèë | u | uroë | barô | (geu)tanyoë | peuë | apuy |
| Lampoengees | sai | khua | telu | pak | jelema | lamban | kaci | kelapa | khani | baru | kham | api | apui |
| Boeginees | sedi | dua | tellu | eppa | tau | bola | asu | kaluku | esso | baru | idi | aga | api |
| Batakees | sada | dua | tolu | opat | halak | jabu | biang | harambiri | ari | baru | hita | aha | api |
| Tetum | ida | rua | tolu | haat | ema | uma | asu | nuu | loron | foun | ita | saida | ahi |
| Maori | tahi | rua | toru | wha | tangata | whare | kuri | kokonati | ra | hou | taua | aha | ahi |
| Tuvaluaans | tasi | lua | tolu | fá | toko | fale | kuri | moku | aso | fou | tāua | ā | afi |
| Hawaiaans | kahi | lua | kolu | hā | kanaka | hale | 'īlio | niu | ao | hou | kākou | aha | ahi |
| Bandjarees | asa | duwa | talu | ampat | urang | rūmah | hadupan | nyiur | hǎri | hanyar | kami | apa | api |
| Malagasy | isa | roa | telo | efatra | olona | trano | alika | voanio | andro | vaovao | isika | inona | afo |
| Dusun | iso | duo | tolu | apat | tulun | walai | tasu | piasau | tadau | wagu | tokou | onu/nu | tapui |
| Rungus | iso | duvo | tolu/tolzu | apat | tulun/tulzun | valai/valzai | tasu | nizuw | tadau | vagu | tokou | nunu | tapui/apui |
| Sungai | iso | duo | tolu | opat | lobuw | waloi | asu' | niyow | runat | wagu | toko | onuh | apui |
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is veur e groet deil gebaseerd op, meh (op de tabelle nao) neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer koume bittekes informatie vaan en:Proto-Austronesian language, en:Malay language, en:Hawaiian language en en:Austronesian alignment.