Aoke

Dit artikel is in mierder Limburgse dialekte gesjreve. Perbeer estebleef waal mer ei dialek per alinea aan te hauwe.

Waope vaan Aoke	Kaart

Basisgegeves van Aoke-sjtad
Bundesland:	Nordrhein-Westfalen
Gemeinte:	Kölle
Landsjapsverband:	Rheinland
Oppervlak:	160,84 km²
Inweunersj:	258.664 (31 december 2010)
Bevolkingsdiechheid:	1608 Inweunersj/km²
Huègde:	173 m ü. NN
Poscodes:	52056–52080 (alt: 5000)
Kfz-Kènteike:	`AC`
Officieel website:	www.aachen.de
Stadtbezirken (Deilgemeintes; aontal 7)	Aachen-Mitte, Brand, Eilendorf, Haaren, Kornelimünster/Walheim, Laurensberg, Richterich
Politiek
Burgemeister:	Marcel Philipp (CDU)

Aoke (Ripuarisch Óche, Duuts Aachen, Frans: Aix-La-Chapelle) ies 'n kreisvrij stad in de Duutse deilstaot Noordrien-Wesfale, zjuus aan de Nederlandse grèns bij Vaols, wat, zjuus wie 't Belzje Kelmis, de facto es wiek vaan dees stad functioneert. Aoke houw per 30 juni 2004 256.486 inweunersj. 't Oppervlak bedreug 160,83 km².

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs.

Naom

De Romeine numde de waterbronne in het gebeed vaan Aoke Aquis-Granum (Grannus-water), Grannus waor de Keltiesje god vaan de genezing. Het aajd-Germaans woord Ahha of Âh wat water beteikent vörmp de oersprunk veur de naom Aoke. In het Frans is 't Latiense aqua verbasterd tot Aix wat me daan ouch trögk kins vindt in de Franse naom veur Aoke, Aix-la-chapelle.

Economie

Veur eine laangen tied speulde de textielindustrie ei belaangrieke rol in Aoke. Mehr huije is de textielindustrie volleiig verdwene. Ei belaangrieke sector in de stad is noe de techniesje universiteit.

Educatie

Saer 1870 geef het in Aoke de Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule Aachen. Dizze universiteit is ein vaan de groetste techniesje universiteite vaan Duutslaand. Daoneve geef het nog de FH Aachen (de groetste Fachhochschule in Duutslaand) en de techiesje sjol vaan het leger (Technische Schule des Heeres und Fachschule des Heeres für Technik).

Transport

Umtot Aoke vlak bie de grens ligk vaan Nederland en het Belsj, heet Aoke väöl verbindinge mèt het boetelaand. Aoke ligk centraol op het spoornetwerk, zoe zien Kölle, Paries, Luuk en Breusel mèt de InterCityExpress bereikbaor. De zoegenaomde Euregiobahn verbind Aoke mèt Nederlands Limburg. De stad kint auch ein vleegveld (Mestreech Aoke Airport), allewel dit vleegveld umtrint 35 km weijer in Baek, Nederland, ligk.

Historie

De bekinde wermwaterbronne vaan Aoke woorte in de Romeinsen Tied gekenaaliseerd en tot bejje gemaak. Mer 't plaotsjke begós pas beteikenis te kriege wienie de Franke zich der vestege. Der Frankiesje keuning Karel de Groete besluut Aoke tot ziene hoofresidens te maoke naodet heer in 768 zien keersmès fêteert in Aoke. Roontelum zien palies greujt de stad. Bie 't palies laot Karel de Groete ei kapel boewe, de kapel zouw later oetgreuje tot de Aokener Dóm. De keuningszaol vaan het palies weurt oetindelek het stadhoes vaan de stad.

In de Middelieuwe greujde Aoke oet tot ei centrum vaan wolcommercie en ouchal is Aoke oonderverdeilt in het Heilig Roems Riek de stad bleif ei Vrije Riekstad, ei stad 'direk' bestuurt door de Roems keizer. Ei groet deil vaan de Roems keuninge weurt in de Aokener Dóm gekroend.

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Valkebergs.

De groate brand van 1656

Op 2 mei 1656 briek rónd 8 oer sjmörges vuur oet in 'n bekkerie in de buurt van de ouw Sint Jaokobs kèrk. De vlamme sjloge oet 't daak en euver op aangrenzende hoezer. Umtot 'r 'n forsje wind sjtóng (in Aoke neume ze dat 'ne Luukse wind), vloge de vónke euver de sjtad. De sjtad tèlde 15000 inweunersj, die hals euver kop wiejer vlöchde, umdat 'r ouch nog 'n kroetmeule zou óntploffe. 90% Van alle hoezer, die toendertied geboewd waore van hout en leim ginge in vlamme op. Dat waore 4000 hoezer, twintig kèrke, kloastersj en hospitale. 17 Luuj bleve doad es gevolg van de brand. De sjtad weurt daonao al gauw wir opgeboewd mèt allein sjteine hoezer. De luukse arts Blondel boewde op de puinhuip 't ièrsjte kuurcentrum mèt thermaal Aokes water. Van toen aaf ies Aoke 'n toeristisch kuuroord. In 1691 gölt 't sjtadbesjtuur 'n nuuj brandsjpuit van laer. 350 Jaor nao dae groate brand, in 2006, weurt de gebeurtenis herdach mèt 'n tentoansjtèlling in 't sjtadhoes van Aoke.

Cultuur

Heiligsdómsvaart

Eine kìèr in de 7 jaor were tiedes de heiligdomsvaart belangrieke relieke getuènd, die bewaard zin gebleve oet de verzameling van Karel de Groate. 't Betreffe 't kleid wat Maria droog, wie Jezus gebore woort; de ièrsjte luiersj van Jezus; de dook woa-in de kop van de Sint Jan de Duiper woort bewaard en de lendendook van Jezus wie hae aan 't kruus hóng. Alle veer dees heilige kleier röste saer 1239 in 't Mariasjrien.

Ander relieke (De sjolk, dae Jezus droog bie 't Lètste Aovendmaol; ziene graafdook, ziene zjweitdook) zint te vinge in de kèrk (kloaster van Kornelimünster. Weitesjappelik ónderzeuk haet aangetuènd dat alle geneumde textiele rónd 2000 jaor oud zin.

Geologie

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Norbiks.

Waermwaterbronne

Aoke liegkt in d'r krater van 'ne owwe vulkaan. Daovör trèft me dao ooch väöl zwavelhoudende waermwaterbronne aan. Dis bronne zeunt de wermste van Europa en bereike in Burtscheid 'n temperatuur van 74 °C. Saer d'r Keltische en d'r Romeinse tied werre die bronne al gebroekd es genaeskrachtig badwater. Karel de Groete how las va reuma en kaoës Aoke es vaster verbliefsplaatsj ömwille van de bronne.
Huutzedaag kan 'ne hoesdokter bie bepaalde aandoeninge 'n therapie mèt 't water van de Aokense bronne väörsjrieve. Die therapie kan besjtoeë oet bade in 't water mae ooch oet 't dreenke van 't water. Op 't Duutsj betaalt de kraankekas de kooste.