Toeëntaal

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

'n Toeëntaal is 'n taal oeë-in 't versjil va toeën oeë-óp e waoërd wert oetgesjpraoëke, 'n versjil in betekenis makt. 't Limburgs is de ènnige Indo-Europese en de ènnige gesjpraoëke toeëntaal in Europa en haat twieë toeëne: d'r sjlèèptoeën en d'r sjtoeëttoeën (zuuch ouch Toeanen in 't Limbörgs). De tonalitèètsisoglosse begrenst 't Limburgs in 't weste en noorde. Roond Èèsde en Riemst haat 't 'n neet-tonaal enclave. Dao kaome de toeëne wal väör mae make dao noeëts versjil in betekenis.

't Nederlands, Ingelsj, Fraans en Duutsj haant allèng (lang en kórte) sjtoeëttoeëne en naeme 't Plat dan ooch woeër is 'n zingende taal. An de grenze van 't Limburgs zinge de sjtandaardtaalsjpraeëkers van 't Duutsj (Rienland) en 't Fraans (Luuk) evvel ooch, zjuus wie d'r Limburger went-e Nederlands kalt. Ooch 't Letzeburgs zingt mae is gèng toeëntaal. 't Ripuarisch is wal 'n toeëntaal mae haat näörgens 'n officieel sjtatuut.

Oonder mieë 't Zjweeds, Noors, Sloveens en Litouws wert dör sommige ooch 'n mariginaal toeëntaal geneumd; ander kalle van 'n pitch-accaent taal.

Boete Europa gèft 't mieë toeëntale, zoewie 't Chinees of 't Thais, versjillende tale in Afrika, zoewie in d'r Kongo of in Tanzania en Kenia, 't Swahili of versjillende indianetale in Amerika.

Oonderzeuk haat oetgewaeze dat luuj die 'n toeëntaal es modertaal haant, dèkker 'n absoluut gehuur haant. Toeëntale en de sjpraeëkers daovan zeunt allewiel ooch object van genetisch en neurologisch oonderzeuk.

Limbörgs

Betrach Toeanen in 't Limbörgs veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Relatief nuuj versjiensjel?

Vólges Fournier e.a. (kiek: referentie 1) zów 't Limburgs zów pas in de Middelieëwe 'n toeëntaal mit pitch-accaent zieë waoëre. Kerngebied waor Kölle. Dis theorie kan klóppe vör de vörming van mieërvoude mèt behulp va toeënversjil, zoewie 't bèèn (sjlèèptoeën; eenkelvoud (NL been)) - de bèèn (sjtoeëttoeën; mieërvoud (NL benen)). Vör ander waoërd mèt versjèjje betekenisoondersjèjjende toeëne, zoewie d'r hoas (sjl. t.; (NL hals)) - de haos (sjt. t.; (NL kous)), gèft dit oonderzeuk evvel gèng verklaoring.

Väörbeelde

Hie-oonder vólge 'n aantal väörbeelde van waoërd oeë-in allèng 'n toeënversjil 'n versjil in betekenis makt.

• nb = Norbiks
• vb = Valkebergs
• he = Hessels

Sjlèèptoeën - sjtoeëttoeën

d'r haos (hals) - de haos (kous) nb 't graaf (graf) - d'r graaf (graft, adellike titel) de vief (vijf) - vief (levendig) wies (wijs) - de wies (melodie) nb wies (iech wies mèt de vinger), wies (wijze, melodie, wijs (versjtendig))- wies (iech wies dat neet (van w.w. weite)) vb. wiet (wijd, ver) - wiet (mèt korte klaank in sjtoeëttoeën) (wit)/weed (mèt lange klaank in sjtoeëttoeën) (weed) vb 't bèèn (been) - de bèèn (benen), nb 't bein (been) - de bein (benen) boete (bw)- de boete 't knee (knie) - de knee (knieën) nb de sjtein (steen)- de sjtein (stenen) de stein (steen)- de stein (stenen) d'r berg (berg) - de berg (bergen, gebergte) d'r daag (dag) - de daag (dagen) de Voor (Voer) - 't voor (voeding)

dòòf (doof, biewaoërd) - dòòf (doof, dove, bievoegelek naamwaoërd)** nb; douf - douf ** vb leef (lief, idem) - leef (lief, lieve, idem)** nb knien (konijn) - knien (konijnen) vb d'r waeg (weg)- de waeg (wegen) 't paerd (paard)- de paerd (paarden) d'r wörm (worm)- de wörm (wormen) d'r sjoon (schoen) - de sjoon (schoenen), mae sjoon (sjt t. mooie) sjoon (sjl. t. schoenen) 't hoes (huis) - de hoes (foedraal) de erm (arm) - de erm (armen) äörm (biewaoërd, arm/niet rijk)) - de äörm (de armen/de niet rijken) d'r tieën (teen) - tieën (tien) d'r drieëj (draai) - drieëj (drie) vier (vuur) - vier (NL vier) he

**Dae is dòòf. sjl. t. - E dòòf maedsje. 'n Dòòf vrów. Dòòf luuj sjt. t. Mae: d'r dòve jóng.(of e douf maedsje- 'ne douve jóng (sjl.t) - douf luuj (sjt. t))
Dae is leef. sjlt.t. - E leef maedsje. 'n Leef vrów. Leef luuj sjt. t. Mae: D'r leve jóng.

Hie-oonder vólge väörbeelde van waoërd oeë-in allèng 'n toeënversjil 'n versjil in betekenis makt, mae die daobie ooch, öm versjillemde raejes, versjillend gesjraeve werre.

• d'r blues (bluesmuziek ) - de bloes (blouse) nb
• ouch (ook) - 't oug (oog) vb
• 't zaot (zout) - d'r zaod (zaad) nb

Väörbeelde va waoërd die oetgesjpraoëke mèt twieë verjèjje sjlèèptoeëne en ene sjtoeëttoeën dör 't toeënversjil va betekenis verendere:

• Boete (buiten) - boete (barakken) - boete (boeten) nb

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Valkebergs.

---

Sjleiptoan en toanmelodie

De sjleiptoan kènt me nog verdeile in sjtiegende en dalende toane ofwaal de melodie van de oetsjpraok, die sóms ouch beteikenisveranderend ies. Vanwege dees beteikenisverandering weurt 't Limburgs ouch waal vergeleke mèt 't Chinees.

Veurbeelde:

• Erm (lichaamsdeil) haet in ’t mièvoud sjtoattoan, eine erm krieg sjleiptoan en erm (tegeneuvergestjèlde van riek) klink ouch lank meh haet ’n ander oetsjpraokmelodie!
• Ouch/oug in de beteikenis van ook en oog were respectievelik mèt sjleiptoan en sjtoattoan oetgesjproke.
• 't Weurdsje wies kènt 3 versjillende lengdes en/of toane (en in 't Valkebergs 4):

1. “Iech wies” (Valkebergs) (ik wist) klink hièl kort.
2. “Iech wies mèt de vinger” klink lank.
3. Wies in “Op dees wies” (wijze, manier, melodie) en in
4. “Dae ies wies” (versjtendig) haet sjleiptoan meh ’n (subtiel) ander intonatie.
5. In ’t weurdsje zeve (7) en zeve (werkwoord) huèrs se ouch zoan versjil.

ander veurbeelde:

1. de boete (znw) of boete (ww)- boete (buiten) (bw) (sjleiptoan) - boete (barakke) (sjleiptoan, ander toanmelodie)
2. 't bal (dansfiès)- de bal (sjport) (sjleiptoan, ander melodie)