Kölle
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Kölsje vaan | Kaart |
|---|---|
|
|
| Basisgegeves van Kölle-sjtad | |
| Bundesland: | Nordrhein-Westfalen |
| Regieringsdistrik: | Kölle |
| Landsjapsverband: | Rheinland |
| Oppervlak: | 405,02 km² |
| Inweunersj: | 1.060.582 (31 dec. 2015) |
| Bevolkingsdiechheid: | 2.619 Inweunersj/km² (2015) |
| Huègde: | 37,5-118,04 m ü. NN |
| Poscodes: | 50441–51149 (alt: 5000) |
| Netnummersj: | 02 21 0 22 03 (Porz ohne Poll) 0 22 32 (Meschenich) 0 22 33 (Rondorf) 0 22 34 (Lövenich, Weiden, Marsdorf) 0 22 36 (Godorf, Hahnwald, Immendorf, Gewerbegebiet Rodenkirchen, Sürth, Weiß) |
| Kfz-Kènteike: | K |
| Gemeintesjleutel: | 05 3 15 000 |
| Officieel website: | www.stadt-koeln.de |
| Politiek | |
| Burgemeister: | Henriette Reker (partieloos) |
| Bevolking | |
| Werkeloos: | 13,5 % (28 feb. 2005) |
| Boetelendersj: | 14,2 % (31 dec. 2012) |
| Laeftieje: | 0-18 Jahre: 15,8 % 18-65 Jahre: 67,5 % ab 65 Jahre: 16,7 % (31 dec. 2004) |
Kölle (Duutsj: Köln; Nederlands: Keulen; Ripuarisch: Kölle; Limburgs: Kölle, Keule) ies 'n sjtad in Wes-Duutsjland in Noordrien-Wesfale (Nordrhein-Westfalen) gelege aan de Rien (Rijn). Zie is de hoofstad vaan de Regierungsbezirk Köln. De sjtad haet miè es 1 miljoan inweunersj en ies de veerde groatste plaats in de Bóndsrepubliek en de zevetiènde groatste plaats in de EU. Aan de linkerkant van de Rien liek de Altstad.
Gesjiedenis
[bewirk | brón bewèrke]
Rónd de jaore '50 houwe de Romeine hie 'n nederzètting mèt de naam "Colonia Aggrippina". Veur daen tied woonde hie de Eburone en de Romeine neumde doe hun bezit op 'n eiland in de Rien: "Oppidum Ubiorum". Hie woort de gouverneurszetel veur de provincie Germania Inferior gevestig, woa-bie ouch 't gebeed aan de zuudkant van de Rien (noe Nederland) huèrde. De nederzètting greujde oet tot ein groate plaats. De later vrouw van keizer Claudius, Julia Agrippina, ies dao gebore ten tieje dat häöre vader, Germanicus, in Oppidum Ubiorum gelegerd waor. Ter ière van Julia krieg de sjtad de naam Colonia Claudia Ara Agrippinensium. Dao weurt dan ouch 'n walmoer geboewd. Ein deil daovan ies allewiel nog te zeen in 't rechheukig sjtraoteplan en twiè reste van tores o.a. de Severinspoort en de Ulrepoort. In ein ies 't origineel sjteinmozaiek oet daen tied nog te óndersjeije. In de tied van de volksverhuzinge (ca. 500 n. Chr.) weurt Kölle bezat door de Franke, die hie ouch belangrieke besjtuurscentra vestige. Vanwege oorloge löp 't aantal inweunersj in dezen tied truuk, meh de sjtad blief ein van de groatste ten noorde van de Alpe. In de vreug Mieddelièwe begint de plaats wir te greuje umdat de liegking op 'n kruuspunt van handelswaeg en aan de Rien belangriek blief. De prins-biesjop van Kölle ies 'n gewiechtig figuur, ouch op politiek gebied. De invloed reik tot in Nederland. In later tied weurt de invlood get minder boete 't Rienland, meh Kölle blief economisch, cultureel, en sjtaatsrechtelik de belangriekste sjtad tot aan de industriële revolutie. 't Noorde en 't Ruhrgebeed numme dan de economie euver. Es cultuursjtad en vanwege zien universiteit blief Kölle bovenaan sjtoon. In de sjtad liek ouch ein van de groatste sjpoorweegknouppunte van Duutsjland. 't Centrum van Kölle haet in de Twiède Waereldoorlog väöl te lieje gehad, meh 'n aantal geboewe ies wir gerestaureerd o.m. Romaanse kèrke.
In 2005 vóng de XXe (internationaal) Waereldjóngeredaag plaats in Kölle.
Stadsgeziech
[bewirk | brón bewèrke]Altstad
[bewirk | brón bewèrke]Mieddenin de altsjtad sjteit 't historisch raodhoes mèt 'ne gerenoveerde gotische tore oet begin 15e ièw. De res ies geboewd in Vlaamse Renaissancesjtiel in de zestiènde ièw. De sjtraotname Judengasse en Salomonsgasse geve aan dat 't hie vreuger 'n Juudebuurt waor. In 1349 zint ze verdreve en de hoezer in brand gesjtoke. Euvergebleve ies, gedeiltelik ónder 'n nuuj glaaspyramide, de van oarsjróng oet 1170 zinde Mikwe, ein Juuds kultbad.
Hoes Gürzenich sjtamp oet de vieftiènde ièw en weurt allewiel gebruuk es óntvangs- en fièszaal van de Kölsje carnaval.
Op de Ouw mert (Altermarkt) sjteit 'n pöt mèt 'n beeld oet 1895 van Jan van Werth, 'n belangriek figuur in de Kölsje carnaval, dae hie mèt Ouwwieveraovend op de dónderdig veur de Rosenmontag begint.
In de klein Buddengasse bevinge ziech de fundamente van 't Sjtadhouwersjpalies oet de ièrste ièwe. Hie liek ouch 'n Romeins riool, dat in de oorlog veur de beweunersj es bunker haet gefungeerd.
Op 't plein veur de Romaanse Heilige Maartenkèrk sjtoon beeldsjes, die de origineel Kölsje karaktersj van vruntelike boer en gewieksde zakeman vertegenwoordige: d'r Tunis en d'r Sjael. Die twiè zint dèks ónderwerp in wietse en moppe.
Centrum
[bewirk | brón bewèrke]
't Centrum van Kölle liek rónd de Kölner Dóm en bie 't hoofsjtation. Hie bevinge ziech ouch de meiste musea.
Mèt 't boewe van diet groat gotisch boewwerk ginge miè es zèshónderd jaore veurbie. De dóm ies de groatste kèrk van Duutsjland, ies 145 maeter deep, 86 maeter breid en de tores höbbe 'n huègde van diek 157 maeter. In 1880 weurt ze ingewiejd in aanwezigheid van keizer Wilhelm I. 't Boewwerk sjteit op de Lies van Waerelderfgood van UNESCO.
In de sjatkamer sjteit 'ne reliekhouwer van keuning Melchior, eine van de drie keuninge, die volges 't verhaol in de biebel op bezeuk ginge bie de pasgebore Jezus in Bethlehem. In de kèrk, bie 't hoofaltaor sjteit de driekeuningekies in de vörm van ein basiliek mèt drie sjepe. 't Ies 'n topsjtök oet de Mieddelièwse edelsjmeedkuns en 't groatste sjtök tot noe toe bekènd, riek verseerd mèt goud, zilver, robiene en ander edelsjtein. De maote zin 2.20 bie 1.10 maeter.
Romaanse Kèrke
[bewirk | brón bewèrke]Oet de Romaanse periode zint in Kölle in de Altstad twelf kèrke euvergebleve, woavan ein ingeriech ies es museum. 'n Karakteristieke uting es van 'n Klièblaadkoar óntwiekkelde ziech vanoet dees plaats.
Dees kèrk sjteit op de fundamente van 'ne Romeinse capitooltempel. 't Betref hie Laat-ottoonse boew oet de èlfde ièw. Ónder 't koar bevingk ziech 'n crypte. Bezeenswaerdig zint 'n madonna oet 1180, 'n Limburgse madonna oet 13e ièw en Romaanse houte deure oet 1065.
- De Sint Kunibertus.
- De Sint Severin.
Dees kèrk, geboewd op 'n Romeins-Frankisch graafveld, haet ziene oarsjprónk in de 4e ièw. Aan de hudige boew woort gewèrk van de 13e ièw (koar) tot 15e ièw (Westore en sjeep). 't Sjeep ies gotisch. Bezeenswaerdig zint 'n daartiènde ièws kruus, de crypte en 't graaf van St. Severin, biesjop van Kölle in 400.
- De Sint Pantaleon.
De kèrk ies 'n veurbeeld van Ottoonse boewkuns oet de tiènde ièw. 't Koar haet 'n laatgotisch doksaal. In de crypte liegke de Kölsje aartsbiesjop Bruno, broeder Otto de Groate en keizerin Theophanu (van Otto II) begrave.
- De Sint Gereon.
Geboewd op 'n Romeins graafveld in 400 mèt es petroanheilige St. Gereon. In de 11e en 12e ièw weure 't sjeep, tore en crypte geboewd. In de crypte liek 'ne mozaiekvloer oet de èlfde ièw. Oet de daartiènde ièw sjtamp de dekagon en de doupkapel. Bezeensweerd zint 'n sjteine altaor oet 1540, 'n tabernakel oet 1608, 'n madonna op 'ne maonsiekkel oet 1430. De modern vènstere zint van Wilhelm Buschulte en Georg Meistermann.
- De Sint Andreas.
Dees kèrk ies laatromaans oet de daartiènde ièw. In dees ièw weure gotische kapelle aangeboewd mèt moersjilderinge. In de 15e ièw weurt 't sjeep vervange door 'n gotische koarhal. In de crypte liek Albert Magnus begrave, gelièrde en lid van de orde van de dominicanersj.
- De Sint Ursula.
Bezeensweerd zint de daartig sjilderieje van Stephan Lochner (1456), die 't martelaarsjap van de heilige Ursula oetbeelde. In 't dweerssjeep bevink ziech de Gouwe kamer mèt o.m. hónderdtwintig busterelikwieë. 't Ursulasjrien (1256) en 't Aetheriussjrien (1175) sjtoon in 't koar.
Gebore in Kölle
[bewirk | brón bewèrke]- Joost van den Vondel (17 november 1587), Nederlandse diechter en toneelsjriever
- Jacques Offenbach (20 juni 1819), componis
- Konrad Adenauer (5 januari 1876), politicus en bondskanselier van Wes-Duutsjland 1949 tot 1963
- Heinrich Böll (21 december 1917), sjriever (Nobelprijs veur de literatuur in 1972)
- Udo Kier (14 oktober 1944), filmacteur
Eau de cologne en Kölsj aardewerk
[bewirk | brón bewèrke]
In de zèstiènde ièw waor al Kölsj water bekènd. Vanaaf de achtiènde ièw weurt 't es medicien verhandeld door 'n lid van de oarsjprónkelik Italiaanse familie Farina. Ummer miè producente goon d'r toe euver um eau de cologne te make en te exportere. Zoa sjtiech Wilhelm Mühlens in 1792 ein hoes in de Glockengasse. Ónder Napoleon weurt de toepassing van 't produk es geneesmieddel verbao. De producente bringen 't dan es eau-de-toilette op de mert. In de Franse bezètting weure alle hoezer in de sjtad doorgenummerd en zoa krieg 't hoes van de Mühlens nummer 4711. Dat weurt dan 't officieel handelsmerk van 't Kölnisch wasser.
Kölsj aardewerk ies griesgekleurd geglazuurd aardewerk (sjteingood) mèt 'n dónkergeblauw decoratie. Veural veur de keuke benuèdigde zake woorte en weure devan gemaak: wien- en waterkroeke, taofelkruukskes, zoutpöt, boterpöt, inmaakpöt en bare.
Carnaval
[bewirk | brón bewèrke]De Carnaval begint in Kölle op de 11e van de 11e um 11 op 11 precies. Hoagtepunte van diet vief daag doerend fiès zint: Ouw-wieveraovend (Weiberfassnacht) op de dónderdig veur Rosenmontag (Carnavalsmaondig). 't Ies dan gebrukelik, dat de verkleide ouw wiever de karvatte van de mansluuj zónder waarsjuwing gewoon doorknippe!
Sóndigs ies volksfiès en sjmaondigs trèk de Rosenmontagscarnavalsoptoch door de sjtraote mèt óntèlbaar väöl praalwages, verkleide groepe, sjpaskapelle en einzelgenger. Väöl toesjouwersj langs de kant en aan de televisie volge diet kleurriek gebeure. Op döllen dinsdeg eindig de carnaval. De daag denao, op esjelegoonsdigaovend, treffe ziech de Carnavalsvereiniginge um vösj te ete. De bekèndste Carnavalsvereiniginge en of garderegimente zint: Die Roten Funken, die Blauwen Funken en die Grünen Funken. Mèt Carnaval weurt de sjtad besjtuurd door das Dreigestirn (alledrie van 't mannelik gesjlach): Der Bauer, der Prinz en die Jungfrau. (boer, prins en jónkvrouw).
Bekènde popgroepe mèt Kölsje carnavals- en volksleedsjes:
Musea
[bewirk | brón bewèrke]- Romeins-Germaans museum. Es hoofsjtad van de Romeinse provincie Neder Germanië belaefde Kölle 'ne bleujtied. Opgravinge zint bloatgelag en veurwerpe zint thematisch geordend. In de kelder bevingk ziech 'n groat mozaiek oet 'ne Romeinse villa. Wiejer ies d'r Romeins glaas óndergebrach.
- Agfa Photo Historama
- Diozesanmuseum. Museum mèt christelike gróndsjlaag.
- Museum Ludwig gevestig in ein architectonisch Sheddag-geboew mèt twintigste-ièwse kuns. Kunssjtiele zoa wie Expressionisme, die Brücke, der Blauwe Reiter, Constructivisme, Bauhaus, de Nuuj zakelikheid, Russische avantgarde, Dada, Kubisme, Nuuj realisme, Pop-art Conceptuele kuns en Zero zint ruum vertegenwoordig.
- Wallraf-Richartz-Museum. Sjilderkuns.
Mieddelièwse sjilderkuns o.m. Stephan Lochner, Lorenzetti, Martini, Albrecht Dürer, Titian en Tintoretto.
Baroksjilderkuns: Nederlandse en Vlaamse sjilders wie Rubens, Frans Hals, Rembrandt van Rijn , Sjpaanse Murillo, Italiaanse Tiepolo, Bordone en Franse sjilders Boucher en Lorrain.
achtiènde- en neugetiènde-ièwse kuns (Romantiek, Realisme en Impressionisme: Duutsje en Franse sjildersj: Friedrich, Kölner Wilhelm Leibl, Courbet, Max Liebermann, Corinth, Klinger, Renoir, Claude Monet, Paul Cézanne, Paul Gauguin en Vincent van Gogh.
- Museum veur kèrkelike kuns 't Schnütgen-Museum ies in de Ceciliakèrk oet de twelfde ièw gevestig. Ein aantal houte madonna's, goud- en bronswerk oet de Mieddelièwe ies hie verzameld.
- Museum veur Oas-Aziatische kuns mèt Boeddhistische kuns oet China en Japan
- Museum veur toegepasde kuns van de Mieddelièwe tot noe. O.m. Muibele, keramiek, Kölsj aardewerk, Europees porcelein, Islamitisch en Italiaanse majolica, edelmetale, juwele en glaaswerk. Sculpture, mode en 20e ièws design.
- Museum veur volkekunde: Rautenstrauch-Joest-Museum
- 't Sjoekkelaadmuseum ies gevestig in 'n veurmalig tolhavegeboew, geintgreerd in 'ne moderne glazere nuujboew, bereikbaar euver 'n historische drièjbrök. 3000 Jaor cultuurgesjiedenis, informatie en demonstratie euver sjoekkelaad (chocolade) ies hie bie-eingbrach.
