Hollandse grammatica

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De Hollandse dialekte vörme 't zwuurtepunt vaan 't Nederlands taolgebeed. De standaardtaol is gooddeils drop gebaseerd en e groet deil vaan de sprekers heet e Hollands dialek es moojertaol. Toch wieke de Hollandse dialekte op versjèllende punte aof vaan 't Standaardnederlands, zeker ouch in de grammatica. Dit gelt in de ierste plaots veur de traditioneel dialekte, die allewijl väölal sterk zien bedreig, meh zeker ouch wel veur de modern, steideleke dialekte. In dit artikel weure de grammaticaol versjijnsele vaan 't Hollands besjreve, in de ierste plaots boe ze versjèlle vaan de standaardtaol en/of vaan aander dialekgróppe.

Ingeslote en oetgeslote dialekte

In dit artikel goon v'r in op de grammatica vaan 't Zuid-Hollands, 't Utrechs-Alblasserweerds, 't Noordweshooks en de Noord-Hollandse dialekte: 't Waterlands (mèt 't Markers en Volendams), 't Zaans, 't Kennemerlands (mèt 't Egmonds), 't Wes-Fries (mèt 't Enkhuizens, Wierings, Texels en Vlielands).

Neet behandeld weure de diverse Hollandse dialekte in Friesland: 't Stadsfries, Bildts, Amelands, Midslands en Pompsters. Dit zien taolkundeg al-evel Hollandse dialekte, meh door hun aofzundering vaan Holland en contak mèt 't Fries versjèlt hunne grammatica al te sterk vaan 't Hollands oet Holland (en Utrech). Bezunderhede euver de Stadsfriese grammatica kin me op 't hoofartikel vinde. Ouch neet behandeld weure de dialekte vaan Goeree-Euverflakkee, die neet Hollands meh Ziews zien, en de dialekte vaan 't Eemland (Noord-Oos-Utrech), die oonder 't Wes-Veluws valle.

Väöl vaan de dialekte die v'r bespreke zien intösse sterk bedreig en gemarginaliseerd, e paar zien al oetgestorve of bestoon allein nog in verwaterde vörm. In 't algemein zalle v'r in de tegewoordegen tied dreuver praote; details euver of dialekte nog wel leve kin me in de diverse artikele vinde.

Zelfstandege naomwäörd

Geslach

Euver 't algemein höbbe de Hollandse dialekte twie geslachte, geslachtelek en oonzijeg. De ierste categorie krijg de es lidwoord, de twiede ’t. Dit is de facto ouch de situatie in 't Nederlands in Nederland. E paar zuieleke dialekte, wie 't Noordweshooks, 't Hoeksewaards, de klassieke vörm vaan 't Dordts en 't dialek vaan Hardinxveld-Giessendam (meh neet de dialekte vaan Voorne-Putten), kinne evels wel e versjèl tösse mannelek en vrouwelek. Dat versjèl liekent op wie dat in 't Braobants gemaak weurt: 't lidwoord veur manneleke wäörd is d’n es 'n b, d, h, t of klinker drop volg, d'n oetgaank vaan 't bijveugelek naomwoord is -en oonder dezelfde umstandeghede en 't oonbepaold liwoord en de bezitteleke veurnaomwäörd krijge bij 't mannelek 'n verbuiging. Me zeet beveurbeeld j’ne vaer 'd’ne pa' meh je moer 'd’n ma'. Allewijl huurt me dat ouch hei neet zoe dèks mie.

't Gief bewieze tot dit systeem vreuger in 't Hollands wijer verbreid waor. Zoe tröf me 't nog aon in e negentienden-iews Katwijks fragmint. De plaotsnaome Den Burg, Den Helder en Den Oever suggerere tot 't oets zelfs in 't uterste noorde vaan Holland nog heet bestande.

't Geslach vaan losse wäörd kin aofwieke vaan wat 't Algemein Nederlands veursjrijf. In 't zuie huurt me beveurbeeld dèks de gas (wie ouch in 't Limbörgs de gaas). Ouch wijer nao 't noorde, beveurbeeld in 't Katwijks, vint me nog de bier, de bransel ('t aonbaksel in de ketel), de deksel, de krat, de zout, de zwin; daotegeneuver ’t skool 'de sjaol'. Plaotselek kinne toponieme ouch 'n aander geslach pakke, beveurbeeld in Amsterdam ’t Singel.

Bij staonde oetdrökkinge die aw naomvalsvörm bewoere is 't geslachsversjèl ouch vaan belaank; zuug daoveur oonder.

Mievoudsvörming

Euver 't algemein make wäörd die in 't AN e mievoud op -en höbbe, in 't Hollands hun mievoud mèt -e. Wäörd die in 't AN 'n -s kriege, kriege die -s in 't Hollands ouch.

Bij wäörd die op -el, -em, -en indege is 't mievoud veural in 't zuie vrij algemein -s, ouch es 't AN twie meugelekhede touwliet (appels; AN ouch appelen). Toch kint me in Noord-Holland wel erepele neve erepels. Dao kint me zelfs tegele (AN tegels). Zoewiezoe kump 't mievoud op -s in 't Hollands mie veur es in 't AN. Me kint 't beveurbeeld:

• Bij samestèllinge vaan twie einlèttergrepege wäörd: spoorbooms neve spoorbome (meh wel ummer bome)
• Bij wäörd op -ing, harings, kettings, leunings
• Bij nomina agentis op -aar (mutatis mutandis): Utrechs amtenaors
• Bij sommege losse wäörd die de -s vaanajds höbbe. Tot de late middeliewe had de keuze veur -e daan wel -s es miervoud niks te make mèt de lètter die deveur kaom, meh allein mèt etymologie. E paar Hollandse mievoude höbbe die regularisering euverleef: knechs (ouch staopelmievoud knechse), neefs, nichs (neve regelmaoteg nichte), zoons/zeuns. Sommege vörm weure ouch in 't AN geaccepteerd.
• Bij wäörd die indege op 'ne volle klinker, beveurbeeld in Wes-Friesland knies.
• In 't Utrechs ouch bij 'n aontal vreem wäörd: gitaors, belons (ballons in 't Nederlands touwgestande neven 't gebrukeleker ballonnen).
• In conservatief Zuid-Hollands bij wäörd die op -e indege: hekke-hekkes, ribbe-ribbes. Bed-beddes liekent staopelmievoud, meh is good te verklaore aon de hand vaan 't Middelnederlands bedde.

Staopelmievoud op -es of -se is bove al aongemerk bij knechse en 't sjijnbaar geval beddes. In Wes-Friesland huurt me (neve knies) nog wel knieze. Aander gevalle, allemaol oet 't Katwijks, zien kippes 'hinne', mààides 'meidskes', telle(n)s en ventes 'vinte'. Ouch in minder awwerwèts Zuid-Hollands kump dit staopelmievoud veur bij de kaartkleure hartes, ruites, schoppes, klaveres (ouch in 't Mestreechs gebrukelek).

In 't Katwijks kriege wäörd op 'ne volle klinker welins -n es mievoud: knien 'kneeë', skoen 'sjeun', tèèn 'tiene'. In 't AN en de mieste aander Hollandse dialekte zien schoen en teen mievoudsvörm gewore. Dit mievoud kump ouch welins veur bij (veural sterke) mievoude boe de stam op 'n -d oet geit: blad - blaen, pad - paen.

Wäörd die in 't AN e miervoud op -eren kriege (dat is e deil, neet mie es e deil, vaan de wäörd die in 't Limbörgs -er pakke), höbbe soms -ers. Kinders en hoenders zien hiel algemein (ouch in moderner Zuid-Hollands), al zeet me in Wes-Friesland wel kiendere. Vörm wie eiers vint me hoegoet hei en dao in 't zuie; die vörm associeert me iejer mèt 't Ziews.

Verkleinwäörd

In de grond is de situatie rillatief sumpel; op details is ze evels hendeg ingewikkeld. Zoewiezoe beujt de vörming vaan verkleinwäörd de Nederlandse dialectologie indeloes väöl variatie. Zelfs in dit gespecialiseerd artikel kinne v'r neet op eder detail ingoon.

In bekaans alle Hollandse dialekte indege verkleinwäörd es hoofregel op -ie. Allein 't Wierings en 't Noordweshooks make nog wie in de middeliewe verkleinwäörd mèt -ke; bij 't Noordweshooks is dat dinkelek oonder Braobantsen invlood gebäörd. In 't Katwijks zien de verkleinwäörd (op e paar oetzunderinge nao) geliek aon 't Standaardnederlands - ze indege dus op -je - meh in 't miervoud kriege ze wel e Hollands karakter. Zoedoende kint me dao visje in 't inkelvoud, meh vissies in 't mievoud.

Lesteger weurt 't al bij gevalle boe 't AN verkleinwoord op -tje of -etje indeg. In Noord-Holland en groete deile vaan Zuid-Holland volg 't lokaol plat 't AN (appeltje, dingetje, tangetje). In 't zuie vaan Zuid-Holland en in Utrech weurt daan evels dèks gekoze veur -tjie/-tsie (Oud-Beijerlands appeltjie, Stads-Utrechs áppeltsie) respectievelek -chie (ding(e)chie, tang(e)chie).

Op plaotse boe 't AN twie meugelekhede touwliet, ein mèt -je en ein mèt -etje, priffereert 't Hollands in 't gemein de lèste meugelekheid: poppetje/poppechie (AN ouch popje). Dèks is hei de etymologie in 't speul: zoe'n wäörd indegde in 't Middelnederlands dèks op 'n -e zoetot me 't natuurlek voont veur die te laote stoon. Lèt wel: dialekte die hun verkleinwäörd ummer op -ie doen oetgoon, prifferere wel -ie es 't groondwoord op -g oetgeit. Zoe zeet me in beveurbeeld Oud-Beijerland en Utrech bruggie (aander Hollands bruggetje/breggetje, AN bruggetje of brugje), umtot !bruggechie neet zouw klinke.

In 't Wes-Fries oontbrik nog welins 'ne bindvocaol boe 't AN dat absoluut vereis: baltje 'belke' (AN balletje, Zuid-Hollands balletje/ballechie). Dit rappeleert aon de situatie in 't Fries.

In inkel gevalle verlöp de vörming oonregelmaoteg. Zoe is 't verkleinwoord vaan bord in awwer Zuid-Hollands algemein borretje/borrechie.

Umlaut in verkleinwäörd kump allein veur in 't Volendams. 't Treujt veural bij o’s op (pot - putje). Me meint tot dit typisch oostelek kinmerk is ingeveurd naotot Schokland woort oontruimp, en e deil vaan de kathelieke Schokkers in Volendam woort gevesteg.

Naomvalle

In staonde oetdrökkinge

Zjus wie 't AN en 't Limbörgs heet ouch 't Hollands 'n aontal staonde oetdrökkinge mèt naomvalsvörm bewoerd naotot de taol häör naomvalssysteem verloor. 't Geit hei veural um oetdrökkinge in d'n datief.

Dit valt veural bij oonzijege wäörd good op, umtot 't lidwoord daan vaan ’t in de veraandert:

• uit de licht
• voor de raam
• in de midde (vrij algemein in Zuid-Holland)
• na den ete (vreuger algemein ouch in de standaardtaol, dao noe awwerwèts), Katwijks ouch op-tən ete en onder dən ete
• uit-tən-òòge (Katwijk)

Me vint 't ouch bij manneleke wäörd, meh dao kin 't ouch weure oetgelag es 't restant vaan e mannelek lidwoord d'n zoonder naomvalsversjèl (zuug bove):

• teuges-tən aevənd 'tege d'n aovend' (Katwijk)

Bij vrouweleke wäörd vèlt daan 't lidwoord der/d'r op:

• uit-tər zàè 'oet zie, vaan zie' (Katwijk)

In 't Katwijks en Schevenings is d'n datief soms zelfs nog productief bij wäörd die (groof of fien) 'n wieväölheid aongeve: Ze gonge nae Laaie mit 'n vrachte vis.

Me moot evels good verstoon tot de Hollandse dialekte soms geinen awwe naomvalsvörm gebruke boe de standaardtaol (ouch in häör informele vörm) dat wel deit. Tegeneuver ’s zomers in 't AN steit in 't traditioneel Zuid-Hollands mette zomer of mette zomerdag. Toch zal me door de groeten drök vaan de standaardtaol variante wie ’s zomers nog dèks genog trökvinde, zelfs in de mies traditioneel idiolekte.

In persoensnaome

E vergeliekbaar systeem wie dat mèt de vrachmaote vint me bij persoensnaome. Heivaan is 't verbreiingsgebeed evels väöl groeter. De meugelekheid um persoensnaome te verbuige vint me in 't Schevenings en Katwijks, meh ouch in 't Aalsmeers, Westlands, Maoslands (in Maassluis), Gouds, Rijnlands (in Zoetermeer, Bleiswijk en Pijnacker), Hoeksewaards (Oud-Beijerland, 's-Gravendeel), westelek en oostelek Alblasserwaards, Krimpenerwaards en oostelek IJsselmonds. Boete Holland koume dees vörm väölvöldeg trök in Noord-Braobant, zoewie in 't Lommels.

't Systeem kump trop neer tot persoensnaome, meh ouch wäörd die nao persoene verwieze, 'ne casus obliquus höbbe: eine naomval veur de genitief, datief en accusatief same. D'n oetgaank is daan ofwel -e, ofwel -s. Miestens pak 't verboge woord d'n oetgaank dee veur 't mievoud ouch logisch zouw zien: -e nao 'ne beklemtoende, door 'ne consonant aofgeslote stam (Jan - Janne, Nel - Nelle), -s nao 'ne neet-beklemtoende lèttergreep en nao 'ne klinker (moeder - moeders, Marie - Maries). Zoe krijg me (mutatis mutandis):

• Jan is over twee weke hiernaetoe gekomme (nominatief, zoonder oetgaank)
• Janne fiets staet veur 't huis (genitief)
• Dit pakkie komt van opa's (datief)
• Hebbie/Hè-je Piete nie gezien van de murge? (accusatief)

In Hardinxveld-Giessendam kump ouch -e nao 'ne beklemtoende vocaol: Marieë fiets.

Buigingsoetgeng kinne ouch weure gestapeld, zelfs tot drei kier. Zoe gief me veur Katwijk op: Dat huis is van Jan van Piet van Nellese 'Dat hoes is vaan Jan, de zoon vaan Piet, de kleinzoon vaan Nel'.

Bedink wel tot laank neet alle Hollandse dialekte dit höbbe. In Noord-Holland en Utrech vint me dit systeem euver 't algemein neet, en ouch in 't Oostvoorns, in 't westelek IJsselmonds (beveurbeeld in Poortugaal) en in 't Dordts zeet me Jan z'n fiets of de fiets van Jan in plaots vaan Janne fiets. Ouch oet de modern stadsdialekte is dit verdwene. Soms zeet me evels nog wel moeders, al daan neet veur de grap, meh daan zoonder versjèl in naomval (dus ouch Moeders komt om acht uur thuis).

Bijveugeleke naomwäörd

De verbuiging vaan bijveugeleke naomwäörd vertuint neet euverdreve väöl bezunderhede en goon oongeveer zoe wie in 't AN. Wie bove gezag kin deep in 't zuie d'n oetgaank -en veurkoume bij manneleke wäörd. De -d- verdwijnt dèks in de verbuiging wie dat in de mieste Nederlandse (ouch väöl Limbörgse) dialekte gebäört: goeie, ouwe.

Bij de vergroetende trap weurt d'n infix (tösseveugsel) -d- dèkser gebruuk es in 't AN: klein - kleinder (AN kleiner), smal - smalder (AN smaller). Universeel is dit neet.

Persoeneleke en bezitteleke veurnaomwäörd

De persoeneleke en bezitteleke veurnaomwäörd mote same weure behandeld, umtot väöl Hollandse dialekte de neiging höbbe um de objeksvörm en de bezitteleke vörm geliek aonein te make. In väöl dialekte, wie 't Westlands en 't Katwijks, zeet me zelfs zijn veur 'häöm'. D'n oonbeklemtoende vörm ’m kump wel euveral veur, en in groete deile vaan 't taolgebeed zeet me ouch gewoen hem. Mijn es persoenelek veurnaomwoord is evels extreem gebrukelek, ouch in moderner dialekte. D'n oonbeklemtoende vörm is daan me, ouch veur 't bezittelek veurnaomwoord, wienie entans geine klinker drop volg.

D'n oonbeklemtoende vörm veur wij is dèks me. Dit weurt veural enclitisch gebruuk (Dalijk benne me vijf ure te laet!), meh kump daoboete ouch wel veur neve we.

U kump in väöl traditioneel dialekte neet veur, meh besteit wel in 't Oostvoorns. 't Gief dao ouch 'nen objeksvörm uwes, dee nog sterk rappeleert aon 't negentienden-iews uwé (vaan Uwe Edelheid / UEdele). Ouch in 't Katwijks, boe 't vaanajds neet veurkump, weurt 't wel 'nen inkele kier gezag. In de stadsdialekte leef 't volop, al löp 't gebruuk vaan de beleefheidsvörm dao, zjus wie in de standaardtaol, ouch trök.

't Veurnaomwoord veur de daarde persoen mievoud is vaanajds zullie, hullie of 'ne variant daovaan (zollie, heulie). Zij, wie in de standaardtaol, kump ouch wel veur, dèkser in Noord-Holland (in de vörm zai/sai). In de loup vaan d'n twintegsten iew is, veural in de Randstad, hun sterk es oonderwerp opgekoume. 't Is veur 't iers opgeteikend in de jaore twinteg in Haarlem, en woort roond 1940 door de joonger generatie in Amsterdam al gebruuk (zoe kump 't veur in 't manuscrip vaan Anne Frank häör daagbook). Allewijl is 't zier algemein in gesproke Nederlands, neet allein in Holland. Neve hun huurt me ouch nog wel hunnie. Veur al dees wäörd gelt tot ze allein weure gebruuk bij persoene, neet bij zakes. Die kinne allein ze kriege, wat ouch bij persoene es vörm zoonder naodrök weurt gebruuk.

Enclitische vörm vaan persoeneleke veurnaomwäörd, veural vaan jij en hij, weure hei-oonder bij de werkwäörd behandeld.

Weerkierend veurnaomwoord

't Wäördsje zich kump in 't Hollands neet veur, of 't zouw mote koume door invlood vaan de standaardtaol. Oersprunkelek gebruukde me es weerkiereg veurnaomwoord gewoen hem of heur. Constructies wie hij wast 'm 'heer was ziech' kin me nog väöl in Noord-Holland hure, zoewie in de conservatief vèssersdialekte vaan Zuid-Holland, meh gebrukeleker is hij wast z'n eige. E dialek wie 't Katwijks gebruuk z'n ààge allein bij naodrök, aander dialekte vereisen 't. Nao analogie daovaan kin me ouch in de aander persoene m'n eige, j'n eige etc. aontreffe; de standaardtaol keus dao veur mijzelf/mezelf, jouzelf/jezelf etc.

Aonwiezende veurnaomwäörd

De mieste dialekte stèlle ziech content mèt dezelfde aonwiezende veurnaomwäörd die 't AN gebruuk: deze/dit, die/dat. Deze weurt dèks gerund tot deuze (dit kump in alle drei de provincies veur); dit soms tot dut. 't Katwijks evels kint ouch nog geune en gunt, die wie die/dat verwieze nao wiedaof verwieze. Ze koume euverein mèt gene en ginds in de standaardtaol (die evels wel hendeg awwerwèts zien), en mèt genne etc. in 't Zuidoos-Limbörgs.

Betrèkkeleke veurnaomwäörd

In de plaots vaan 't AN betrèkkelek veurnaomwoord dat weurt dèks wat gezag: ’t Kind wat hier gister anlope kwam (...). Dit zal me ouch hiel dèks in de gesproke (sub)standaardtaol hure, ouch al käöre de taolnorme dat aof. Ouch 't betrèkkelek veurnaomwoord die versjijnt welins es wie. Dit kump oonder mie in 't Texels veur, meh woort veural bekind oet 't idiolek vaan Johan Cruijff (De speler wie 60% van de tijd de bal heb (...)).

Universeel is dit evels neet, ouch neet in 't Amsterdams (Cruijff zien moojertaol). Gans in tegedeil: väöl awwerwètse (Zuid-)Hollandse dialekte prifferere neet allein dat en die, meh gebruke ouch nog 't betrèkkelek bijwoord daar boe 't AN allaank waar gebruuk: De tuin daar we/dareme zate.

Vraogende veurnaomwäörd

Neve wie, wat en welke, die ziech in 't Hollands neet (wezelek) aanders gedraoge es in 't AN, kump ouch hoen veur. Dit woord, gevörmp oet hoe 'n en analoog aon 't algemein geaccepteerd wat een, weurt bijveugelek gebruuk in de beteikenis 'wat veur eine', dèks mèt 'n adjectief drachter: Hoen ouwe vrouw komt-ie nou weer mee thuis?

Werkwäörd

De werkwäörd vaan 't Hollands wieke op versjèllende punte aof vaan 't AN, meh zeker ouch vaan 'echte' Frankische dialekgróppe wie 't Braobants en 't Limbörgs. Vrij ing zien ze verwant aon de werkwäörd vaan 't Ziews. E deil vaan die versjèlle is trök te veure op 't intens taolcontak wat 't Frankisch en 't Fries in de middeliewe op Hollandse groond hadde. Wijer versjèlle ligke op 't punt vaan verleientiedsvörming (e punt boe eder streektaol in Nederland en Vlaondere wel zien bezunderhede heet).

Infinitief

D'n infinitief indeg in de regel op -e (de athematische werkwäörd zien de oetzunderinge). In 't Wes-Fries gief 't twie infintieve: de gewoene op -e en 'n twiede op -en, die te pas weurt gebrach nao te en wienie 't werkwoord zelfstandeg weurt gebruuk: te lopen, ’t werken. Zoe systeem kint me ouch oet 't Fries, 't Stadsfries en 't Ziews.

Tegewoordegen tied

't Aajdnederlands had veur alle drei de persoene versjèllende oetgeng in inkelvoud en mievoud, meh de Hollandse dialekte höbbe in de middeliewe 't einheidsmievoud vaan 't Aajdfries euvergenome. Alle Hollandse dialekte kinnen 't. Zoedoende zeet me hei ummer jullie lope, in tegestèlling tot Braobants gillie lopt. In 't AN besteit jullie loopt wel es 'ne verawwerende variant.

Etymologisch gezeen zouw 't daan ouch jij lope mote zien. Dit zeet me in 't Wes-Fries, meh wijer nao 't zuie kump me 't neet mie tege. Dao (beveurbeeld in Katwijk) twievelt me tösse de vörm mèt -t en 'ne vörm zoonder oetgaank. Daobij kump nog tot 'n aontal Hollandse dialekte, oonder mie 't Haags, 't Stad-Utrechs en 't Zuid-Utrechs, t-deletie kinne. De -t kin daodoor bij väöl werkwoord um fonotactische reies al neet drachter koume, ouch neet bij de daarde persoen.

De verwarring roontelum dit systeem heet geleid tot 'n neiging um ouch in 't inkelvoud eine vörm veur alle drei de persoene aon te hawwe. De ierste persoen kin daorum wel ins op -t indege. Dit vint me veural in 't zuie vaan Zuid-Holland (zeker 't Rotterdams steit hei-um bekind), meh ouch wel noordeleker (beveurbeeld in 't Haags) en in 't Utrechs. 't Kin, ouch in dialekte zoonder t-deletie aon 't woordind, evegood veurkoume tot alle drei de vörm gaaroet geinen oetgaank pakke. Dèks is dat 't geval wienie 't woord dao-op mèt 'ne consonant begint (Die pokkerege duur nou al twee weke); de -t versjijnt daan es 't volgend woord mèt 'ne vocaol begint (Ik verandert 't naar schoppes) of veur 'n spreekpauze. Veural in Zuid-Utrech vint me sterk de neiging um in de verveuging noets 'n -t te plekke, n'importe wat veur lètter deveur of drachter kump.

Wienie jij of hij nao de persoensvörm kump, gelle weer aander regele; zuug oonder.

Oonvoltoejd deilwoord

't Oonvoltoejd deilwoord geit wie in 't AN oet op -end(e). Constructies die in väöl Limbörgse dialekte mèt e 'gerundium' weure oetgedrök, goon dèks mèt 't oonvoltoejd deilwoord (beveurbeeld in Noord-Holland De matjes kwamme lopende van Den Helder 'De meidskes kaome loupentere vaan Den Helder'), meh örges aanders (beveurbeeld in Katwijk) vint me veur zoe'n constructies vörm wie lòòpes. Zoe'n vörm koume in de standaardtaol mer 'nen inkele kier veur (volgens mij, tot bloedens toe) en laote ziech aofleiie vaan 'nen awwen absolute genitief. Wel weurt in 't Katwijks 't oonvoltoejd deilwoord dèks gebruuk boe 't AN en 't Limbörgs de aon-constructie zouwe gebruke: Hij is al lang slepende 'Heer is allaank aon 't kwakkele'. Zoe'n constructies rappelere aon 't Ingels en Frans.

Gebeejende wijs

De gebeejende wijs besteit oet de stam vaan 't werkwoord, of oet de stam mèt -t. Versjèl tössen inkelvoud en mievoud weurt neet gemaak. In e groet deil vaan 't taolgebeed versjijnt de -t allein bij oetzundering, meh in zuielek Zuid-Holland is ze aon de orde vaan d'n daag.

Verleien tied

Zwake werkwäörd make hunne verleien tied mèt -de of -te. Zjus wie 't AN (meh aanders es zoe good wie alle Limbörgse dialekte) volg 't Hollands de kofschip-regel: indeg de stam op 'ne stumloeze consonant, daan weurt 't achtervoogsel -te gebruuk, in aander gevalle gebruuk me -de. In e paar conservatief Zuid-Hollandse dialekte, in 't bezunder 't Katwijks, besteit bij stamme op -d en -t de meugelekheid um de oersprunkeleke oetgaank -ede te gebruke: zette - zette(de) - ezet(ted), melde - meld(e)de - emeld(ed). In 't mievoud veurkump dit verwarring bij vörm wie wij zette, die aanders zoewel tegewoordegen es verleien tied kinne zien.

De verleien tied vaan zwake werkwäörd heet ummer mer eine vörm veur alle persoene, inkelvoud en mievoud.

De verleien tied vaan sterke werkwäörd weurt, per definitie, mèt ablaut gemaak. Noe zien in de Hollandse dialekte nogal get werkwäörd sterk die dat in de standaardtaol neet zien (en dèks historisch ouch neet waore). Zoe weure veur 't Dordts opgegeve dweile - dweel - gedwele, erve - orf - georve, ruile - rool - gerole en zelfs twijfele - twefel - getwefele. Mèt hete - hiet - gehete volge väöl Hollandse dialekte 't systeem vaan 't Aajdnederlands. Ouch 't umgekierde kump veur, beveurbeeld in 't Katwijks bidde 'beie' - bidde/biddede - ebid(ded). Dèks koume zwake en sterke vörm nevenein veur, soms allein in de verleien tied, soms ouch bij 't voltoejd deilwoord (wijke - wijkte/week - ewijkt/eweke). Noe en daan is e werkwoord in zoewel 't AN es 't Hollands sterk, meh höbbe ze neet dezelfde ablautsrij, beveurbeeld Dordts roepe - roop - gerope of Katwijks drege 'drage' - droog [neve droeg] - edroge. Algemein zien ouch gaan - gong en staan - stong/sting.

In de verleien tied vaan sterke werkwäörd vint me ummer twie vörm. In Zuid-Holland en Utrech kump dat neer op eine vörm veur 't inkelvoud, eine veur 't mievoud (perceis wie in 't AN); in 't Wes-Fries krijg jij dezelfde vörm wie 't mievoud. 't Zuid-Hollands jij liep steit zoedoende tegeneuver Wes-Fries jai liepe.

Hoes in Odijk. Gedoch (of gedog) is 't Utrechs voltoejd deilwoord vaan denke.

Oonregelmaotege werkwäörd koume dèks veur en euver 't algemein zien 't dezelfde wie in 't AN. Wel gebruuk 't Hollands dèks aander vörm. De verleien tied en 't voltoejd deilwoord vaan denke en brenge zien vaanajds docht - gedocht en brocht - gebrocht. Durve heet es verleien tied miestens dors(t) (in 't AN kump regelmaoteg durfde mie veur); 't voltoejd deilwoord is soms gedorst of gedorve (oetgeslote in 't AN). Bij zegge kump neve zei ouch hiel dèks zee veur; 't voltoejd deilwoord is dèks gezeid. Ouch legge en hebbe vertuine bezunderhede; zuug daoveur hei-oonder.

Voltoejd deilwoord

Euver 't algemein weurt dit gemaak mèt ge-. De variant e- vint me nog in oonder mie 't Katwijks (emaekt), meh moot vreuger väöl zuieleker zien veurgekoume. Ouch in e deil vaan Noord-Holland, oonder mie in 't Zaans, weurt dit veurveugsel gebruuk. Noordelek daovaan, in 't Wes-Fries, blijf 't veurveugsel zelfs compleet oet (maakt). Dit rappeleert weer sterk aon 't Fries. In 't Katwijks oontbrik 't veurveugsel ouch bij werkwäörd op -ere (hij is passeerd), wie in 't Duits en sommege Limburgse dialekte.

In dialekte zoonder prefix of mèt e- kump de prefix ge- ouch wel veur, en wel wienie 't voltoejd deilwoord attributief weurt gebruuk (d.w.z. es e gewoen bijveugelek naomwoord): Katwijks gebrààide nette, Wes-Fries getrouwde kindere. Daotegeneuver steit evels weer Wes-Fries opskote joôs.

Inversie mèt enclitische vörm

Wienie 't persoenelek veurnaomwoord nao de persoensvörm kump - in 'n vraog of wienie de zin mèt 'n aander zinsdeel begint - heet 't Hollands, zjus wie aander Nederlandse dialekte, de neiging um dat veurnaomwoord mèt de persoensvörm tot ei woord te vereinege. De vörm kin daan nog sterk aofwieke.

Veural intrèssant veur te bespreke zien de verwèrking vaan jij en hij. In Utrech en e groet deil vaan Zuid-Holland weurt jij tot -ie. De versmelting vaan persoensvörm en oonderwerp geit daan vrij wied: de stamklinker weurt/blijf zelfs stumhöbbend (wa blievie 'wat bleefste/wat bleef diech'). In 't noorde vaan de provincie, en in gans Noord-Holland, is dit systeem evels neet mie vaan krach: tegeneuver beveurbeeld Rotterdams hebbie 'höbstiech' steit Amsterdams en Katwijks hè-je mèt dezelfde beteikenis.

Ouch hij weurt enclitisch tot ie. Verwarring is evels neet meugelek: tösse de stam en 't enclitisch veurnaamwoord kump ummer 'n -t(-). Makie beteikent dus 'maakstiech', maakt-ie beteikent 'maak 'r'. Merk op tot die -t ummer versjijnt, ouch in dialekte mèt t-deletie die normaal gezeen dus hij maak zègke. Allein bij inversie vaan hij heb 'heer heet' versjijnt gein -t. Toch is ouch dao 't versjèl dujelek, umtot de werkwoordsvörm hei op 'ne stumloeze klaank oetgeit. Aanders gezag: hebbie 'höbstiech' klink wie [ˈhɛbi], heb-ie 'heet 'r' klink wie [ˈhɛpi].

In 't zuie vaan Zuid-Holland kin enclitisch ie veur hij zelfs midde in e woord koume, en wel bij de verleien tied vaan zwake werkwäörd: maakt-ie-de 'maakden 'r'. In Rotterdam is dat get awwerwèts - me zal dao iejer 't conventioneelder maakte-die gebruke - meh in de umgeving vèlt dit nog mèt regelmaot te hure. Ouch op te merke vèlt tot me bij de verleien tied vaan sterke werkwäörd 'tzelfde systeem aonhèlt wie bove veur d'n tegewoordegen tied besjreve: En toen gaf-tie de koningin 'n hand. De variant gaf-ie, die 't (gesproke) AN veursjrijf, zal daan iejer es 'n twiede persoen weure opgevat (gaofs tiech). Mie nao 't noorde is gaf-ie wel daarde persoen, wie in 't gesproke AN.

Paradigma

De volgende tabel tuint de verveuging vaan 't zwaak werkwoord make in e modern Zuid-Hollands, e traditioneel Zuid-Hollands, 'n Utrechs en e Noord-Hollands dialek. 't Werkwoord zèt de kofschip-regel in wèrking en vereis t-deletie in dialekte die dat kinne.

Rotterdams	Katwijks	Stad-Utrechs	Enkhuizers
infinitief
make	maeke	maoke	make(n)
tegewoordegen tied
ik maak(t)	ik maek	ik maok	ik maak
jai maak(t)	jij maek(t)	jij maok	jie make
hai maak(t)	hij maekt	hij maok	hie maakt
wai, jullie, hun make	wij, jollie, heulie maeke	wij, jullie, ze maoke	wie, jullie, zie make
verleien tied
maakte (veur alle persoene)	maekte (veur alle persoene)	maokte (veur alle persoene)	maakte (veur alle persoene)
voltoejd deilwoord
(heb) gemaakt	(het/hààit) emaekt	(het/heb) gemaok	(het) maakt

hebbe

De groetste bezunderheid deit ziech veur in de daarde persoen inkelvoud. Vaanajds weurt in 't Hollands miestens hij het of hij heit. In d'n twintegsten iew is de variant hij heb veural in de Randstad sterk opgekoume. Bezunder aon deze vörm is tot 'r noets -t krijg (!hij hebt kump neet veur, zelfs neet bij inversie; zuug bove). Hij heeft, de Middelnederlandse variant dee de standaardaol veursjrijf, weurt wel opgegeve veur 't Delfland en de umgeving vaan Gouda; oonbekind is of me hei aon invlood vaan de standaardtaol moot dinke.

De verleien tied is miestens had wie in de standaardtaol. In 't Katwijks koume hàài en hadde (veur alle persoene) veur. D'n ierste vörm is dinkelek vaan 'n aw conjunctief aofgeleid (wie 't Limbörgs hej); d'n twiede vörm is d'n archaïsche variant vaan d'n indicatief.

weze

Weze is in gans Holland d'n algemeine vörm veur d'n infinitief, tegeneuver zijn wat de standaardtaol priffereert. 't Mievoud is vaanajds (wij, jullie, hullie) benne: We benne op de wereld om mekaar te hellepe, niewaar? Allewijl zal me in de stadsdialekte dèks (wij, jullie, hullie/hun) zijn hure, meh dit is 'n rillatief nui oontwikkeling oonder invlood vaan de standaardtaol.

In de verleien tied mievoud kump neve ware ouch wazze veur. De voltoejd tegewoordegen tied weurt vaanajds gemaak mèt hebbe: In 't Katwijks en 't Wes-Fries kint me noe nog Ik heb (e)weest. In de stadsdialekte geit de verveuging evels ummer mèt weze.

Equivalente veur kennen en kunnen

In gans 't Hollands taolgebeed besteit verwarring tösse wat in 't AN de werkwäörd kennen en kunnen zien. Dit fenomeen is neet beperk tot 't Hollands (ouch in beveurbeeld 't Mestreechs zeet me veur allebei kinne), meh 't is hei wel 't ajdste en 't algemeinste. Me meint tot Ingweoonse oontrundingsfenomene aon de basis devaan ligke.

De oetwèrking is neet euveral 'tzelfde. Op väöl plaotse gief 't gein inkel versjèl in woordvörm tösse kenne 'cognovisse' en kenne 'posse'. In groete deile vaan Zuid-Holland, in Rotterdam beveurbeeld, besteit evels de neiging veur de twie 'um te kiere' opgezeen tegen 't AN: Ik kan die hele man niet. Ouch kin e marginaol versjèl bestoon tösse hij ken 'potest' en hij kent 'cognovit' ('tzelfde versjèl dus wie in 't Mestreechs: heer kin - heer kint). De verleien tied is dèks kon veur allebei, 't voltoejd deilwoord gekend.

't Aonliere vaan dit versjèl huurt tot de beröchste oetdaginge die sjaolmeisters in Holland door de iewe heer höbbe gehad.

Equivalente veur liggen en leggen

Ouch hei-in besteit verwarring, en ouch hei besteit de verwarring in gans 't Hollands taolgebeed. D'n oersprunk daovaan vèlt te zeuke in 't klein versjèl tösse de e en de i, meh veural umtot 't dèks allebei oonregelmaotege werkwäörd zien, boe sommege vörm vaan samevalle: hij leit.

De realisatie vaan de twie versjèlt sterk per plaots. In beveurbeeld 't Wes-Fries versjèlle de twie werkwäörd totaol neet, meh in 't Dordts kint me legge 'ligke' tegeneuver leie 'lègke'. In de verleien tied vaan allebei de werkwäörd kinne allerlei vörm veurkoume (legde, lag, lei, lee), zoe good wie in 't voltoejd deilwoord (geleg(d), gelege, geleid, geleed).

Ouch dit versjèl bleek door de iewe heer lesteg aon te liere veur sprekers vaan 't Hollands die nao sjaol gónge.

Aander bezunderhede

't Werkwoord wille is in de tegenwoordegen tied dèks neet oonregelmaoteg. In 't Hollands kin me, zjus wie in 't Limbörgs, dèks hij wilt hure.

Ouch komme is geregulariseerd. In plaots vaan 'n wisseling tösse lang en korte klinkers (AN komen - ik kom) is de klinker noe ummer kort (komme - ik kom).

Zegge is in 't AN al oonregelmaoteg, door ziene verleien tied zei ('t regelmaoteg zegde weurt hoegoet in Vlaondere gebruuk). In de Hollandse dialekte kint me dit ouch in de tegewoordegen tied (je zeit, hij zeit). De verleien tied is, neve zei, dèks ouch zee (wie bove al aongeteikend).

De athematische werkwäörd zien in väöl Hollandse dialekte in stand gebleve en oetgebreid nao alle wèrkwäörd mèt mer ein lèttergreep: ik gaan, ik doen, ik zien. In 't zuie vaan Zuid-Holland huurt me dat evels neet (euveral) en priffereert me de vörm ik gaat. In 't miervoud weurt dèks nog 'nen extra oetgaank draon geplek, veural in inversie (Dat doene me/we hand in hand).

Voogwäörd

Zjus wie de aander Nederlandse dialekgróppe (en 't Fries) kint 't Hollands 't fenomeen voogwoordverveuging. Dat hèlt in tot 't voogwoord weurt behandeld esof 't 'ne persoenvörm is wienie bepaolde persoeneleke veurnaomwäörd drop volge. De regels heiveur rappelere sterk aon 't gebruuk vaan enclitische vörm bij werkwäörd (wie bove besjreve). Zoedoende kint me, entans in 't zuie, Azzie vanavond op tijd kom, kejje nog naar de film 'Estiech venaovend op tied kums, kinste venaovend nog nao de film' tegeneuver Astie vanavond op tijd kom, ken die nog naar de film 'Es 'r venaovend op tied kump, (...)'. Deze vörm vaan voogwoordverveuging kump in de spraok vaan väöl Hollenders veur, ouch wienie ze wijer AN spreke.

Al get platter, meh nog ummer wiedverbreid, is de voogwoordverveuging in 't miervoud: En datteme toffe jonges zijn, dat wille we wete. Dao-in steit 't Hollands tegeneuver 't Ziews, wat hei mèt -n verveug (En dan me toffe joengers bin (...)), en tegeneuver streektaole wie 't Limbörgs, die d'n ierste persoen miervoud neet verveuge.

Tèlwäörd

De Hollandse tèlwäörd vertuine gein al te groete bezunderhede tegeneuver 't AN. Door intern klaankveraanderinge klinke AN derde en dertig in Noord-Holland boven 't IJ es darde en darteg, in väöl conservatief Zuid-Hollandse dialekte es dorde en dorteg. (In Utrech is 't wel derde en derteg.) Zeuve veur zeven is hiel algemein, ouch in modern stadsdialekte; daobij gebruke väöl Nederlanders 't bij 't oetspelle vaan nommers, veural door d'n tillefoon, es me bang is veur verwarring mèt 't geliekaardeg klinkend negen. In awwerwètse dialekte huurt me ouch ien, twie, zus. In oonder mie 't Katwijks kint me nog de vörm tseuventeg en tnegenteg, die hunnen oersprunk in 't Middelnederlands höbbe en die me wijer veural in 't Wes-Vlaoms tegekump.

De belaankriekste aofwieking vint me bij gebroke getalle. In aw vèssersdialekte wie 't Katwijks weure haaf getalle es aofgeleide vaan 't volgend gans getal oetgedrök: dord'allef, lètterlek 'daarde-haaf', steit daan veur 'twie'nhaaf'; twintegst'allef veur 'negentien'nhaaf'. Dees meneer vaan tèlle waor oets algemein in 't Nederlands, meh kump noe veural nog in 't Fries veur.

Antwoordformules

'Verboge' jao en nein kump hei en dao nog veur, veural in vissersdialekte wie 't Schevenings en 't Markers. Ken ik binnekomme? —Weljaeje! Zoe'n formules koume in mie plaotse veur, meh zien allein in 't Wes-Vlaoms nog ech wiedverbreid. Algemeiner zien de antwoorde jaat en neent, die oersprunkelek allein op het kóste tröksloon, meh in väöl dialekte op alle jao/neinvraoge weure touwgepas. Me huurt dit veural op de Zuid-Hollandse eilen.

Zinsbouw

In 't Hollands kinne zinsconstructies opduke die in 't AN neet veurkoume of neet weure geaccepteerd. Dit veurbeeld kump oet de umgeving vaan Utrech.

Roej en greun volgorde

In väöl Hollandse dialekte, zeker die in Wes-Friesland en 't conservatief Zuid-Hollands, priffereert me de greun volgorde, in tegestèlling tot 't AN boe me de roej volgorde dèkser aontröf. Dit wèlt zègke tot bij e gezègkde vaan mie werkwäörd, in gevalle boe die werkwäörd allemaol achterein stoon (beveurbeeld in bijzinne), de persoensvörm achteraon kump: Je doe maar wat je nie late ken 'De deis mer watste neet kins laote'.

Ouch wienie twie infinitieve achterein koume, zal 't ierste hölpwerkwoord soms achter 't hoofwerkwoord koume in plaots vaan deveur: Ik sel je wat sien late 'Iech zal diech get laote zien (get tuine)'. Dit kump veural veur in Noord-Holland, en daoboete oonder mie in Scheveningen. Dit kump me boete Holland veural in 't Fries tege.

Oetgebreider gebruuk te

In 't Hollands kin te soms opduke boe 't in 't AN neet huurt. Dèks gebäört dit veur naodrök te lègke. Zoe kint me in 't Katwijks: niet te vlouke, hòòr! 'neet vloke!', wat sterker is es 't gewoen iet vlouke. In moderner Zuid-Hollands huurt me nog geregeld niks te mare!, wat evels mie 'n versteinde oetdrökking is.

Oetgebreide infinitief

In Wes-Friesland besteit de neiging veur 't lijend veurwerp in d'n infinitief te betrèkke bij verloupsconstructies mèt te. Me zeet daan beveurbeeld: Ik zit te krant lezen 'Iech zit de gezèt te leze', Ik zit te appele skillen 'Iech zit eppel te sjèlle'. Ouch dees constructie is weer typisch Fries.

Comparatief

In 'n oongelieke vergelieking weurt in de regel as gebruuk, neet dan wie de standaardtaol veursjrijf: Me nieuwe baas is jonger as ik! Dit is zoe universeel in 't Nederlands en Fries taolgebeed tot me 't koelek es dialekkinmerk meh iejer es 'substandaard' kin aonmerke.

Umsjrievend doen

Umsjrievend doen, dat wèlt zègke constructies wie Doe jij vanmiddag effe om broôd nae de winkel gaen, koume euveral in Holland (en wied daoboete) wel veur. Bezunder wiedverbreid zien ze evels in Wes-Friesland, op de Zuid-Hollandse eilen en in 't Waardegebeed.

't Werkwoord doen heet in zoe'n constructies wieneg beteikenis. Dèks verwijs 't nao 'n geweentehandeling (We deje op zondag wandele dikkels) of hèlt 't 'n aonspaoring in (Doe je lief speule, jonge?). Causatief doen, in de zin vaan 'De deis e peerd lache', weurt in 't Hollands mèt late oetgedrök.

Conditioneel dat

Conservatief dialekte in Noord- en Zuid-Holland gebruke soms dat boe de standaardtaol als veursjrijf: Datteme sober leve, worre we gelukkig. In 't Utrechs en in de stadsdialekte huurt me dit neet of väöl minder.

Conditioneel al

Veural in Zuid-Holland besteit e gans bezunder gebruuk vaan al es conditioneel voogwoord: Al haalt ik m'n exame, dan gaat ik 'n fesie viere kin soms beteikene 'Es iech mien exame haol, geef iech e fies'. Dit is verwarrend umtot de constructie sterk liekent op 't concessief al vaan de standaardtaol: Al krijg ik een 1, ik ga toch een feestje bouwen - zoeget de umgekierde beteikenis ('zelfs wienie iech 'nen 1 haol, ...').

Me vint dees constructie verspreid door gans Zuid-Holland, zoewie hei en dao in Wes-Friesland, in westelek Utrech en in de Noordweshook (Willemstad). In de stadsdialekte kump ze evels neet veur, dinkelek oonder drök vaan 't AN.

Wie es dobbelbetrokke veurnaomwoord

In de standaardtaol weure wie en wat soms dobbelbetrokke gebruuk: ze höbbe daan zoewel in d'n hoofzin es in de bijzin 'n functie. In de AN zin Kijk eens wie er voor de deur staat is wie zoewel 't lijend veurwerp vaan d'n hoofzin es 't oonderwerp vaan de bijzin. In väöl Hollandse dialekte weurt dees constructie mèt aander wäörd versterk. Me kin zègke Kijk is wie dat er voor de deur staat, wie of er voor de deur staat en zelfs wie of dat er voor de deur staat. De variant mèt allein wie weurt in de mieste dialekte evels ouch geaccepteerd. De besjreve constructies koume in alle drei de provincies veur, meh oontbreke gooddeils in 't Wes-Fries.

Dees constructies zien zeker neet specifiek Hollands; ze koume in d'n einen of aandere vörm door gans 't Nederlands en Fries taolgebeed veur en zien ouch in 't Limbörgs neet oonbekind.

Dobbel oontkinning

De aw dobbel oontkinning vaan 't typ en ... niet kaom in de negentienden iew in Zuid-Holland nog hei en dao veur en besteit zelfs noe nog in beperkde maot in 't Katwijks: Ik zie dat-ie iet zuiver en is 'Iech zeen tot 'r neet zuver is'.

Väöl dèkser tröf me de versterkende dobbel oontkinning aon in zinne wie Dat weet niemand nie. Zoe'n staopeling vaan oontkinnende wäörd weurt in de standaardtaol rizzoluut aofgeweze umtot me daomèt logischerwijs zien eige oontkinning oongedoon maak. In de praktijk evels weurt zoe'n dobbel oontkinning noets verkierd opgevat. Constructies wie dees zien in 't Limbörgs neet euveral bekind (ze weure veural in Belsj Limbörg gebruuk) meh zien daoboete hiel dèks te hure, neet allein in 't Hollands meh veural ouch in 't Braobants.

Leeg oonderwerp

Me kin in 't Nederlands en 't Limbörgs diverse constructies mèt e leeg oonderwerp make, veural wat 't weer betröf: het regent, het sneeuwt. In sommege Hollandse dialekte is dat gebruuk nog get oetgebreider. Zoe kint me in 't Katwijks Vandaeg is 't weer 'n harde strand 'Vendaog is 't strand weer hel'.

Tiedsbepaolinge aon 't woordind

Noe en daan duuk 'n bijwoordeleke bepaoling op aon 't woordind boe ze in 't AN iejer in de zin zouw koume. Me zeet in Katwijk beveurbeeld Ik gae hier links altijd 'Iech gaon hei ummer links'.

Bronne

• Jan Berns en Sanne Steusel, Taal in stad en land: Noord-Hollands. Sdu Uitgevers, D'n Haag, 2004
• Cor van Bree, Taal in stad en land: Zuid-Hollands. Sdu Uitgevers, D'n Haag, 2004
• Sibrand de Grauw en Gerard Gast, ABCDordt. Dordtse woorden en uitdrukkingen, dialect, verhalen en versjes, gedichten en straattypes. Asaprint uitgeverij, Dordrech, 1991
• Harrie Scholtmeijer, Taal in stad en land: Utrechts, Veluws en Flevolands. Sdu Uitgevers, D'n Haag, 2002
• Nicoline van der Sijs (red.), Dialectatlas van het Nederlands. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2011
• Leendert de Vink, Kleine grammatica van het Katwijks voor iedereen die het dialect wil spreken, lezen of schrijven, met een woordenlijst. Primavera Pers, Leiden, 2004