Tèlwoord
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
E tèlwoord (numerale) is 'n woordsoort die weurt gebruuk um kwantiteite vaan 't eint of aandert aon te geve. Tèlwäörd kinne zoewel perceize (absolute) es relatieve weerdes geve. Ze koume in principe in alle taole veur, meh 't gebruuk versjèlt hendeg. Versjèlle gief 't in grammaticaol behandeling, in 't aontal besjikbaar tèlwäörd en in de gebruukde basis.
Soorte
[bewirk | brón bewèrke]Me deilt de tèlwäörd op twie menere in. Ierstens gief 't e versjèl tösse bepaolde en oonbepaolde tèlwäörd. De ierste geve 'n exak aontal aon: ein, vief, hoonderd, mieljoen, twie'nhaaf, nul, min-viefteg, pi, i. De aandere zien rillatief vaan aard: sommege, väöl, wieneg, mie, minder. Bij de oonbepaolde tèlwoord is de grens mèt aander woordsoorte dèks lesteg te trèkke: väöl weurt gemekelek es bijwoord in plaots vaan es tèlwoord gerubriceerd.
Daan kin me de tèlwäörd indeile nao grammaticaol functie. 't Limbörgs kint twie vaan zoe'n categorieë, hooftèlwäörd en raanktèlwäörd. Hooftèlwäörd zien tèlwäörd tout court: alle bovestaonde veurbeelder hure daobij. Raanktèlwäörd geve de plaots aon in 'n ordening, en zien daorum gemeinelek aofgeleid vaan e natuurlek getal: ierste, vijfde, hoonderdste, mieljoenste. 't Gief ouch oonbepaolde raanktèlwäörd: lèste, veurlèste, zoeväölste.
Hooftèlwäörd kin me nog wijer indeile nao hun gebruuk. Ze kinne bijveugelek weure gebruuk, um get te kwantificere (twie kinder) of zelfstendeg: es tèlvörm (ein, twie, drei, ...) of in speciaol constructies (iech höbs 'rs twie). In 't Limbörgs kinne die vörm vaanein versjèlle. Dat versjèl betröf miestens de toen; naovenant kin in sommege dialekte ouch de klaank wissele. Zoe zeet me in 't Mestreechs vie.f steul, meh iech höb 'rs vijf.
In aander taole kint me nog aander soorte tèlwäörd. Zoe heet 't Latien neve hoof- en raanktèlwäörd (numeralia cardinalia resp. ordinalia) ouch nog deilende tèlwäörd (numeralia distributiva, beveurbeeld septēni 'zeve veur zeve', 'in grupkes vaan ummer zeve') en bijwoordeleke tèlwäörd (beveurbeeld septiēs 'zeve kier'). Die lèste koume ouch veur in inger verwante taole wie 't Ingels (once, twice, thrice, meh neet hoeger).
Gebruuk en oongebruuk
[bewirk | brón bewèrke]Tèlwäörd weure gebruuk wienie me aon wèlt geve wieväöl 't örges vaan gief. Dit is neet ummer nujeg. In taole mèt e versjèl tössen inkelvoud en mievoud ('t Limbörgs beveurbeeld) gief 't inkelvoud al aon tot 't mer eine örges vaan gief. 't Getal 1 hoof daan neet te weure oetgedrök door 't tèlwoord ein; deit me dat wel, daan lègk me naodrök trop tot 't um get inkelvoudegs geit. In taole mèt 'nen dualis (twievoud) gelt datzelfde ouch veur 't tèlwoord twie.
Weurt 't tèlwoord gebruuk, daan vervèlt in sommege taole de noedzaak um 't mievoud te gebruke. Me kin aon 't tèlwoord jummers al zien tot 't mie es eint vaan 't gekwantificeerde gief. 't Limbörgs deit dat allein bij einhede: vief kilometer, hoonderd gram, tien hectaar, meh vief olifante, hoonderd beuk, tien hoezer. Al is in väöl dialekte bij einhede 't inkelvoud altied al identiek aon 't mievoud.
Basis
[bewirk | brón bewèrke]Tèlwäörd weure georganiseerd in bases. In de mieste taole, 't Limbörgs zjus zoe good, is de basis tien. Dat kump umtot de mins tien vingere heet; me maag aonnumme tot 't tèlle oersprunkelek op de vingere gebäörde. Dit systeem is evels neet universeel; zuug oonder.
Taole mèt e tientalleg stèlsel beginne nao de tien mèt 'n nui categorie tèlwäörd. De wäörd èlf en twelf tuine de rudiminte vaan 'n aander stèlsel ('t twelftalleg), meh laote in hun etymologie wel vaag zien tot ze zien aofgeleid vaan de tèlformuul 1+10 en 2+10 (Oergermaons ainlif, twalif). In de volgende getalle tuint ziech dujeleker de etymologie (dertien, veertien, vieftien = 3+10, 4+10, 5+10 etc.).
Bij de tientalle is de etymologie ouch vrij dujelek: twinteg, daarteg etc. liet ziech nog good verstoon es 2×10, 3×10 etc., al is de oonregelmaotegheid dujelek.
Bij de volgende mach vaan tien, 10² (hoonderd), haoke väöl taole al aof, of ze höbbe 't woord later oet 'n aander taol geliend. Zoe neet de Indo-Europese taole; 't woord hoonderd kin vrij gemekelek gereconstrueerd weure (*ḱmtom). Veur 10³ (doezend) geit dat al minder gemekelek; dao sjijne de Indo-Europeaone miejer wäörd veur gehad te höbbe, die mesjiens oersprunkelek gewoen 'väöl' beteikende. In 'n landbouwbesjaving had me dat getal minder dèks nujeg.
Wäörd veur hoeger machte es 10³
[bewirk | brón bewèrke]Hoeger machte tröf me 'nen inkele kier aon. 10⁴ (tiendoezend) had in 't Aajdgrieks de vörm μύριοι murioi en heet ouch in 't Chinees 'n fundamenteel positie (zuug oonder), meh weurt dèkser, wie in 't Limbörgs, es '10×1000' beneump. Nog hoeger machte koume gemeinelek pas veur in complexe samelevinge, es me wiskunde geit gebruke; 't gief evels oetzunderinge.
In de westerse wereld
[bewirk | brón bewèrke]In 't weste gebruuk me daoveur 1.000 es basis. In de veertienden iew woort in Italië, boe de wiskunde toen bleujde, 't woord millione bedach veur 1.000², oet mille 'doezend' mèt 't vergroetingsachterveugsel -one. Dit woort in 't Middelfrans euvergenome es million. In de vieftienden iew breide de Fransoos Nicolas Chuquet dit systeem oet mèt billion, trillion en quadrillion veur inprincipe de twiede, daarde en veerde mach vaan mieljoen (of 10¹², 10¹⁸ en 10²⁴). Veur machte vaan doezend die daotösse laoge had heer gei woord; daoveur kaom in de zèstienden iew milliard, billiard etc. op.
Veur groeter getalle is 't systeem later nog oetgebreid nao quintiljoen, sextiljoen, septiljoen, octiljoen, noniljoen en deciljoen; bij dat lèste getal zitte v'r dus al op 10⁶⁰. Door -oen te vervaange door -ard gief me 'n vermeinegvöldeging mèt 1000 aon. De machte vaan tien daotösse weure mèt 'tien' en 'hoonderd' gegeve (beveurbeeld tien mieljoen veur 10⁷ en hoonderd bieljard veur 10¹⁷). In theorie kin me dit, mèt 't gebruuk vaan Latijnse tèlwäörd die de gewunsde mach vaan mieljoen aongeve, indeloes oetbreie. In de praktijk evels weurt, deen inkele kier tot me (in de wiskunde of de astronomie beveurbeeld) die groete getalle nujeg heet, gewèrk mèt de gewunsde mach vaan tien. Me zeet daan veur decieljoen liever 'tien tot de zèstegste'.
't Nederlands en Duits, en naovenant ouch 't Limbörgs höbbe dit systeem vaan 't Frans euvergenome. Billion, trillion en quadrillion woorte evels, zelfs nao de inveuring vaan de wäörd op -ard, ouch gebruuk veur respectievelek 10⁹, 10¹² en 10¹⁵. Dat verwarrend gebruuk voont veural ingaank in Fraankriek zelf en later in de Vereinegde Staote. In d'n twintegsten iew veurde 't Frans oetindelek daan toch de lang sjaol in (boe-in e bieljoen de twiede mach vaan mieljoen is). De len vaan 't Brits Gemeinebès, inclusief 't Vereineg Keuninkriek, gónge zjus euver op de korte sjaol (boe-in billion de vertaoling is vaan us 'mieljard'). Dat deeg me veural um neet oet de pas te loupe mèt de VS.[1]
In Zuid-Azië
[bewirk | brón bewèrke]Ouch in 't aajd India, boe de wiskunde al vreug bleujde, heet me groete getalle 'ne naom gegeve. 10⁵ (hoonderddoezend) hèt in 't Sanskriet lakṣa, 10⁷ (tien mieljoen) hèt kōṭi. Daobove heet eder hoonderddoezend (lakṣa)-tal van kōṭi zienen eige naom, (padma = lakṣa × kōṭi = 10¹²; śaṅku = lakṣa × śaṅku = 10¹⁷ etc.), gans tot aon mahaugha (10⁶²).
In 't daogeleks leve weure veural lakṣa en kōṭi nog gebruuk, neet in de lèste plaots in 't Indiaas-Ingels, boe me lakh en crore zeet. Die getalle weure dao ouch op 'n bezunder manier genoteerd: 1,00,000 veur lakh en 1,00,00,000 veur crore. Wijer kint dit systeem nog arab en kharab veur 10⁹ respectievelek 10¹¹; dees getalle kaome in 't antiek systeem neet veur. Hiel väöl weure ze neet gebruuk.
In Oos-Azië
[bewirk | brón bewèrke]In 't Chinees gief 't versjèllende tèlsysteme. Hoonderd (佰 bǎi), doezend (仟 qiān) en tiendoezend (萬 wàn) zien oet de volksmoond bekind. Veur hoeger getalle gief 't de volgende naome: 億 yì, 兆 zhào, 京 jīng, 垓 gāi, 秭 zǐ, 穰 ráng, 溝 gōu, 澗 jiàn, 正 zhèng en 載 zǎi. Oersprunkelek stoont eder getal veur 'ne volgende mach vaan tien, dus vaan yì veur 10⁵ of hoonderddoezend tot zǎi veur 10¹⁴ of hoonderd bieljoen. Allewijl gebruuk me dees getalle evels veur opeinvolgende machte vaan tiendoezend. Yì is zoedoende al hoonder mieljoen: (10⁴)² ofwel 10⁸; zǎi is zelfs 10⁴⁴.
In vertaolinge vaan boeddhistische tekste gebruuk me nog groeter machte vaan tiendoezend, te beginne mèt 極 jí veur 10⁴⁸ (lètterlek 'extreem'). Dat heet alles te make mèt 't frequint veurkoume vaan groete getalle in Indiase tekste, wie dat bove al is besjreve.
De taole oet de sinosfeer höbbe dit tèlle in tiendoezendtalle euvergenome. In 't Japans en Koreaons zuut me 't hiel dujelek; in 't Vietnamees geit 't iejer euver spoere. Veur zoewied me dao de Chinese getalle gebruuk, zien die gebaseerd op 't aajd systeem. Zoe kump 't Chinees 秭 zǐ in 't Vietnamees trök es tỷ, mèt de traditioneel beteikenis 'mieljard' (in plaots vaan de modern beteikenis 10²⁴ of 'quadriljoen').
In traditioneel samelevinge
[bewirk | brón bewèrke]E zeldzaom veurbeeld vaan 'n traditioneel sameleving mèt apaarte getalle veur hoeger machte vaan tien beeje de Pohnpeise taole, 'n klein femilie (deil vaan de Micronesische taole en oetindelek vaan de Austronesische taole), gesproke in de Federaol Staote vaan Micronesië. In 't Pingelapees beveurbeeld kint me kid, naen, lop, rar, dep, sap en lik veur respectievelek doezend, tiendoezend, hoonderddoezend, mieljoen, tien mieljoen, hoonderd mieljoen en mieljard.
Taole mèt bezunder tèlsysteme
[bewirk | brón bewèrke]Wie bove gezag höbbe neet alle taole e tientalleg stèlsel. De volgende systeme weure in natuurleke taole gebruuk.
Twintegtalleg
[bewirk | brón bewèrke]Hei mote v'r versjèl make tösse e zuver twintegtalleg stèlsel en e deils twintegtalleg stèlsel. In 't ierste mote alle machte vaan twinteg (1, 20, 400, 8000) de hookstein vaan 't tèlsysteem zien. Dit kump veural veur in de Mayataole (hun, k'áal, bak, pic) en in taole oet de regio die oonder culturelen invlood vaan de Maya's stoonte. Ouch in de Eskimo-Aleoettaole en in 't Yoruba kint me dit systeem.
In 't twiede geval höbbe de getalle 100 en 1000 'n groeter beteikenis, meh weurt oonderweeg wel in twintegtalle getèld. Dit systeem vint me oonder mie (vaanajds) in de Keltische taole, in 't Baskisch, in väöl taole vaan de Kaukasus en deils in 't Frans en 't Deens. In 't Welsh beveurbeeld zeet me ugain, deugain, trigain veur 'twinteg, veerteg, zèsteg', en deg ar hugain veur 'daarteg' (neve nuier trideg).
Vieftalleg
[bewirk | brón bewèrke]In sommege taole heet 't woord tien gein bezunder beteikenis, meh weurt mer op ein hand getèld. Dit kump dèks veur in Australische taole, en hei en dao in de Amerika's. In de regel vint me dit bij jegers-verzameleersvolker. Dat is allezeleve gei touwval; euver 't algemein weurt in zoe'n samelevinge wieneg getèld, zoetot groete getalle neet nujeg zien.
Es veurbeeld deent 't Gumatj, e dialek vaan 't Dhuwal wat in Noord-Australië weurt gesproke. 'Ein' (5⁰) is dao wanggany, 'vijf' (5¹) is wanggany rulu, 25 (5²) is dambumirri rulu. 125 (5³) kin wienie nujeg weure oetgedrök es dambumirri dambumirri rulu.
Veertalleg
[bewirk | brón bewèrke]Sommege volker, gemeinelek ouch weer jegers-verzamelere, gebruke e veertalleg stèlsel. Dit kin beteikene tot me neet mèt d'n doum tèlt, of de ruimtes tösse de vingere tèlt in plaots vaan de vingere zelf. Me vint dit systeem oonder mie bij de Chumashtaole. De getalle die veur 't Ventureño zien opgeteikend, zien ouch deils achtalleg: tösse tskumu 'veer' en tšikipš 'zèstien' besteit ouch 't woord malawa 'ach'. 32 is daan wel weer ’iškom̓ tšikipš (2×16), wat veer es basis bevesteg.
Achtalleg
[bewirk | brón bewèrke]Ing verwant aon 't veertalleg stèlsel is 't achtalleg. Dit tröf me ouch in de Amerika's aon, oonder mie in 't Yuki in Californië en in de Pametaole in Mexico.
Zèstalleg
[bewirk | brón bewèrke]E hemfelke taole kint e zèstalleg stèlsel. Dit weurt opgegeve veur sommege Niger-Congotaole en weurt soms ouch gereconstrueerd veur 't Oer-Oeralisch, meh me vint 't veural op Nui-Guinea. In 't Ndom, gesproke op 't Indonesisch deil vaan 't eiland, kint me mer veur 'zès', mer thif veur 'twelf' en nif veur '36 (6²)'. De Yamtaole in Papoea-Nui-Guinea kinne nog 'n oetgebreider systeem. Zoe bestoon in 't Kómnzo de tèlwäörd nibo 'zès', fta '36', taruba (6³ of 216), damno (6⁴ of 1.296), wärämäkä (6⁵ of 7.776) en wi (6⁶, 46.656). Dees getalle weure evels veural nog in ceremonies gebruuk; in 't daogeleks leve weurt veur getalle bove de zès nao Ingelse (dus decimaol) tèlwäörd gegrepe.
E zèstalleg stèlsel vèlt op de vingere oet te tèlle door de zès wie 'ne voes oet te beelde.
Twelftalleg
[bewirk | brón bewèrke]Allewel tot vaan väöl aw systeme weurt beweerd tot ze twelftalleg waore (zuug heibove de opmerking euver de getalle èlf en twelf in 't Limbörgs en aander Germaonse taole; of dink aon aw einhede wie dozijn en gros), zien echte twelftallege stèlsels zier oongewoen. Me vint ze veural in Midde-Nigeria, um perceis te zien in de Oos-Kanjitaole en in 't Nimbia, e dialek vaan 't Gwandara. In die lèste taol zeet me kwada en tuni veur 11 en 12, dewijl wo veur 144 (12²) steit. 't Karshi, 'n aander dialek vaan diezelfde taol, is evels tientalleg: dao weure 11 en 12 beneump wie gom sha da, gom sha bi.
'n Taol boete Nigeria mèt dit systeem is 't Chepang, wat in Nepal weurt gesproke.
Zèstegtalleg
[bewirk | brón bewèrke]E zèstegtalleg systeem vint me in 't Soemerisch. De Soemerische tèlwäörd zien uniek in de wereld. 't Systeem begint al-evel mèt e tientalleg elemint, boe-in de getalle vaan 6 t/m 9 ouch nog lieke aofgeleid vaan de berekening 5+x. De tientalle kriege daan eige naome, die deils tientalleg, deils twintegtalleg, deils neet te oontlede zien: niš 20 (oongeleed), ušu 30 (<eš-u = 3×10), nimin 40 (<niš-min = 20×2). 60 is g̃ešd, weer oongeleed. Daobove weurt getèld in väölvoude vaan 60: g̃eš-min 120, g̃eš-limmu 240. 3600 is šar; 216.000 (60³) weurt šar-gal (lètt. 'groete 3600') geneump.
Veur hoonderd of doezend heet de taol gein bezunder wäörd. 100 moot weure oetgedrök wie '60+40'.
't Bezunder Soemerisch systeem heet detouw geleid tot v'r allewijl nog ummer ore en menute in zèstege tèlle, en tot 'ne boog 360 graode heet. Dit systeem heet zien weerde aongetuind, umtot de getalle door väöl kleinder getalle deilbaar zien.
Vieftientalleg
[bewirk | brón bewèrke]'t Huli, 'n taol die weurt gesproke in Papoea-Nui-Guinea, kint e vieftientalleg stèlsel. Ngui beteikent 'vieftien', ngui ki is 'daarteg' en mèt ngui ngui gief me 't getal 225 (15²) aon.
Veerentwintegtalleg
[bewirk | brón bewèrke]E veerentwintegtalleg systeem kump veur in 't Kaugel, ouch al gesproke in Papoea-Nui-Guinea. De oonderverdeiling gebäört in grupkes vaan veer; ouch hei tèlt me dus mèt veer vingere.
Tèlsysteme mèt aander liefsdeile es de vingere
[bewirk | brón bewèrke]Nog weer bezunderder tèlsysteme vint me weer örges anders in Papoea-Nui-Guinea. Door neet allein op de vingere, meh ouch op aander liefsdeile te tèlle, kin me soms tot zier groete bases koume.
Zoe kint 't Telefol e 27-talleg tèlsysteem. Me kump daotouw door op dees meneer te tèlle: vaan 1-5 tèlt me de vingere vaan de linkerhand (vaan pink tot doum), daan vaan 6-10 mèt pols, oondererm, èlleboog, bovenerm en sjouwer, daan de linkerkant vaan de nek, 't linkeroer, 't linkeroug (11-13), daan de naos (14), daan nog ins alles in umgekierde volgorde aon de rechterkant, zoetot me bij de rechterpink op 27 oetkump.
't Foi tèlt nog fiender en kump zoe vaan pink tot pink op 37.
E beperk aontal getalle zoonder basis
[bewirk | brón bewèrke]Bij sommege jeger-verzameleersvolker weurt de noed um te tèlle neet of koelek geveuld. Daan gief 't mer e hemfelke tèlwäörd; hoeger aontalle blieve oonbeneump. In 't Jarawa, gesproke op de Andamaone bij India, gief 't allein wäörd veur ein tot en mèt veer (waja, naja, kaŋitəǰile, ənəitəǰile); alles wat mie es veer is weurt mala ʈʰuhumə geneump (lètterlek 'hiel väöl').
Allein 1 en 2
[bewirk | brón bewèrke]Nogal get aander volker höbbe gein aander tèlwäörd es 'ein' en 'twie'. Zeker in Australië kump dat veur. Zoe kint me in 't Kala Lagaw Ya urapon veur 1 en ukasar veur 2. Moot me hoeger getalle beneume, daan tèlt me die biejein op: ukasar-urapon 'drei', ukasar-ukasar 'veer', ukasar-ukasar-urapon 'vijf'.
Ouch de kunstaol Toki Pona hanteert dit systeem.
Gein bepaolde tèlwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Dit is totnogtouw mer in ein taol gevoonde: 't Pirahã, wat in 't Amazonegebeed in Brazilië weurt gesproke. Bij vreug veldwerk teikende me nog e twietalleg stèlsel op, mèt hói veur 'ein' en hoí veur 'twie' - e systeem wie zjus heibove besjreve dus. Nao wijer oonderzeuk concludeerde dezelfden taolkundege evels tot hói en hoí oonbepaolde tèlwäörd waore, mèt de beteikenis 'rillatief wieneg' resp. 'rillatief väöl'. Hoí bleek allein 'twie' te beteikene es de spreker iers 'n kwantiteit vaan 'ein' (per definitie hói) had gezeen. De bewering tot 't Pirahã gein bepaolde tèlwäörd kint, is ein vaan de väöl sterke claims die euver de taol zien gedoon; veurluipeg evels heet niks op 't tegedeil geweze.