Hièrlikheid
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Hièrlikheid ies 'n bepaald gebeed rónd 'ne hièrehaof of 'n kesjtièl, woavan de eigenaer of hièr op 'n gegeve moment besjtuurlike mach kreeg en daodoor 'n hièrlikheid waor gebore. De zetel van de hièrlikheid, de hièrehaof, kreeg dan 'n verdedigingsfunctie in tieje van (politieke) oorlog (10e en 11e ièw) en kreeg daodoor ouch verdedigingsfuncties. Dèks waor inpandig 'n gevangenis.
Ouw hièrlikheid
[bewirk | brón bewèrke]In dae ièrsjte tied óntsjtónge de ouw-hièrlikhede in tegesjtèlling tot de nuuj hièrlikhede, die later gesjtiech woorte um de sjtaatskas van de vors te sjpekke. ’n Veurbeeld van ’n ouw hièrlikheid ies Oud-Valkeberg. Hie zetelde de hièr van Valkeberg, Thibald va Voere, veurdat ’t kesjtièl Valkeberg op de Heunsberg geboewd woort (1087). Ander ouw hièrlikhede zint Sjin op Geul, Sjtröch, Heerle, Eijsde, Ittere (Meerssenhove), Gäöl, Sjènne, Elsloo, Wienesrao, Hièr, Kièr, Vaosjrao en Hoensbroek, Sjaasberg, Sint-Jansgelaen, Nut, Austenrao, Lummel, Sint Gietere, Hieërlikheid Mofert, Revere, Vliek Voelender en Doonder.
Ouw hièrlikhede die deil ginge oetmake van 't Hertogdom Limburg en noe op 't Belsj liegke zin Sprimont, Esneux, Baugnée, Remière, Kapel, Tafier, Villers-aux-Tours, Lontzen en Wademont. Aander hièrlikhede op 't Belsj zin Bütchenbach, St. Vith en Turnhout.
Vriehièrlikheid of vriegood
[bewirk | brón bewèrke]'n Eigendóm, 'n eige good of hièrlikheid mèt 'n eige rechsjpraok hèt 'n vrie hièrlikheid of vriegood.
'ne Vriehièr ies allein óndergesjiek aan de keuning of keizer.
- Terbliet waor bv. tot 1796 'n vrie riekshièrlikheid.
- S'n Pieëter hoeërt töt 1242 bie 't Graafsjap Dalhem en waoërt daonao töt an de Fraanse Tied 'n vriehièrlikheid.
- Kèsing, töt 1795.
Hièrlike rechte
[bewirk | brón bewèrke]Naogelang de rechte van de hièr óndersjeie v'r:
- De hoaghièrlikheid of haushièrlikheid, woabie de hièr 't rech haet um liefsjtraof en doadsjtraof oet te sjpreke.
- De lièghièrlikheid woabie de hièr beperkde juridische rechte haet.
Liènhièr
[bewirk | brón bewèrke]In de Miedelièwe besjtóng 't liènsjtèlsel woabie de liènhièr grónd of good in vröchgebruuk liènt aan de liènman (vazal) in ruil veur deenste, levesonderhoud of geld.
Vroon
[bewirk | brón bewèrke]De vroon (vroen) ies 't eigendom dat 'ne hièr toekump. Ziene haof weurt Vroonhaof, domeinhaof of Curtis geneump. De eventuele pachter heisj vroner. Veurbeelde, woabie de vroonhaof oetgreujde tot 'n dörp of gehuch zin Vroenhove op 't Belsj en Vroenhof in Houtem.