Góldmöl

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De góldmöl (Letien: Chrysochloridae) vörmen 'n femielje van zougdere die me kan vinjen op 't zujelik deil van 't Afrikaans kóntinent. Ze zeen neet nej-verwantj ane möl (Talpidae), meh geliekene ze waal vanwaenge convergente evolutie. Góldmöl lieken opvallendj väöl oppe bujelmöl (Notoryctidae) van Australië, wodoor ze in 't vergangene waal 'ns samegezatte woorte; ouch ómdet de góldmöl primitief placentabieëster zeen en vergeliekbaar molechtige specialisme höbbe.

Góldmöl laeve bao gans óngergróndjs, ónger graasveljer, busj, zómpgebiede, weusdjes en berggebiede. Wie versjillige anger gravendje zougdere mit euvereinkómstig gedraag höbbe ze kórte puuet mit kreftige graafklawwe, 'n hieël toew vach taenge voel en voch en 'n verheldje hoed, veural oppe kop. De ouge zeen neet-fónksjeneel en bedèk mit hoed en vach; de oearze zeen slechs klein äöpeningen en, juus wie bujelmöl, höbbe ze 'ne vergruuedje laerechtige lel veure naasgater te besjurme. 't Wichtigste zintuug is det van 't veule en ze zeen biezunjer gevuuelig veur trillinge die aankómmendj gevaor kónnen aanduje.

De bieëster variëren in gruuedje van ach toet zoeaget twintjig centimaeter. Ze höbbe gespierdje sjóljeren en 'ne vergruuedjen derdje klaw ane veurpuuet womit ze kónne grave. Wiejer höbbe ze geine viefdje vinger enne zeen d'n ieëste en veerdje vinger rudimentair; de echelste puuet behajen alle vief de tieënen en zeen einaan mit e vlees veur op 'n efficiënte meneer zandj daen ze mitte vörste puuet los höbbe gemaak nao achter de sjöppe. Góldmöl aete veurnamelik klein insekte die ze vinje door good te loestere. De grantgóldmol (Eremitalpa granti) kan mieër es 6 km aaflègke de nach veur nao aete te zeuke.

Dewiel saorte die inne weusdjes veurkómme sumpelewaeg dore losse zandj zwumme, maken anger saorte permanente börchte. Dees börchte zeen betrèkkelik ingewikkeldj-gevörmp en kónnen inkele maeters doorgaon óngere gróndj. Ze bevatte depe kamers die denen es sjoel- en vlöchplaatsen en anger die denen es letriens (veure oetwirpsele). Oetgegrave zandj wuuertj ómhoeag geduujdj nao de oppervlakdje inne vorm van rögken of molshuip, of 't wuuertj vasgeduujdj anen tunnelwandj. Wen 't waer extreem werm is trèk de grantgóldmol zich trögk nao 'n deepdje van zoeaget fieftig centimaeter en geit t'r inne staot van torpor, zodet t'r innerzjie kan bespare.

Vruikes bringen ei jónk toet drie jóngen oppe werreld de drach. Dees jónge höbbe gein haor en blieven aanvenkelik in 'n ès inne börch det is bedèk gewaore mit graas langs de wenj. 't Pare gesjèdj door 't ganse jaor. Vólwassene laeve solitair en 't börchterritorium wuuertj mit väöl geweldj verdeidig taengen indringers, zeker in 'ne sjaarsen tied.

Ómdet van dees zougdere oearsprunkelik woort gedach det ze woren óntstangen in Gondwana, woorte góldmöl betrach es primitief bieëster; häör lankzem metabolisme en 't vermoeage de wurmdjeregeling oet te zètte wen ze neet-aktief zeen is aevel neet e teike det ze óngeróntwikkeldje reptielechtige zougdere zówwe zeen, mer ieëre zeen dees essentieel aanpassinge veur e zwaor klimaat. Doordet ze torpor haje wen ze zich rasten of wen 't kaad is, beware ze innerzjie en höbbe ze minder aete nuuedig. Ouch höbbe ze zoea biezunjer efficiënte nere óntwikkeldj en drinke de meiste saorte zelfs gans gei water. Juus wie de tenreks höbbe ze 'ne cloaca; menkes höbbe gei scrotum.

Taxonomie

Riek: Animalia (dere)
- Stam: Chordata (chordabieëster)
  - Klas: Mammalia (zougdere)
    - Klaad: Eutheria (echte bieëster)
      - Infraklas: Placentalia (moderkookbieëster)
        Magnorde: Afrotheria
        Superorde: Afroinsectiphilia
        Orde: Afrosoricida (tenrekechtige)
        Femielje: Chrysochloridae (góldmöl)

Indeiling

De góldmöl waere wiejer es volg ingedeildj:

Femielje: Chrysochloridae (góldmöl)
- Óngerfemielje: echte góldmöl (Chrysochlorinae)
  - Geslech: Carpitalpa
    - Arendsgóldmol (Carpitalpa arendsi)
  - Geslech: Chlorotalpa
    - Duthiególdmol (Chlorotalpa duthieae)
    - Sclatergóldmol (Chlorotalpa sclateri)
  - Geslech: Chrysochloris
    - Kaapse góldmol (Chrysochloris asiatica)
    - Visagiególdmol (Chrysochloris visagiei)
    - Óngergeslech: Kilimatalpa
      - Stuhlmanngóldmol (Chrysochloris stuhlmanni)
  - Geslech: Chrysospalax
    - Groeate góldmol (Chrysospalax trevelyani)
    - Roewhäörige góldmol (Chrysospalax villosus)
  - Geslech: Cryptochloris
    - Wintongóldmol (Cryptochloris wintoni)
    - Zylgóldmol (Cryptochloris zyli)
  - Geslech: Eremitalpa
    - Grantgóldmol (Eremitalpa granti)
- Óngerfemielje: vaal góldmöl (Amblysominae)
  - Geslech: Amblysomus
    - Fynbosgóldmol (Amblysomus corriae)
    - Hoeagveldjgóldmol (Amblysomus septentrionalis)
    - Hottentotgóldmol of kaopermol (Amblysomus hottentotus)
    - Marleygóldmol (Amblysomus marleyi)
    - Stoere góldmol (Amblysomus robustus)
  - Geslech: Calcochloris
    - Gaele góldmol (Calcochloris obtusirostris)
    - Óngergeslech: Huetia
      - Kongogóldmol (Calcochloris leucorhinus)
    - incertae sedis
      - Somalische góldmol (Calcochloris tytonis)
  - Geslech: Neamblysomus
    - Julianagóldmol (Neamblysomus julianae)
    - Gunninggóldmol (Neamblysomus gunningi)