Ethiek

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Ethiek is de filosofie die oonderzeuk deit nao de idee vaan moraliteit. Op force vaan de ethiek, is moraliteit de oongesjreve reigel dee good vaan slech verdeilt. Daorum weurt ethiek ouch wel moraolweitesjap geneump. Euver 't algemein weurt gesproke vaan drei soorte ethiek: descriptieve ethiek ('t moraol bestudere zoonder zelf e moraol in te nömme), prescriptieve ethiek ('n bepaold moreel standpunt verdeidige of aonvalle) en metha-ethiek (wat is ethische weerde?). Wat belaangriek is veur de ethiek is 't versjil tösse chaos en orde. Veur lange tied höbbe alle ethici perbere zoeväöl meugelek orde (of reije) te sjöppe in de chaos. Pas in de late 19e iew begos me te twijfele of 't wel altied zoe good is um orde te sjöppe in de chaos. Evels is de brögk tösse chaos en orde altied centraol gebleve in de Europese en later Westerse ethiek en filosofie in häör algemein.

Europese historie vaan de ethiek

Presokratische, sokratische en platonische ethiek

Sokrates waor d'n ierste bekinde Europeaan dee ziech bezeg heelt mèt ethiek. Heer behuurt bis get wat me ethisch determinisme kin nömme. De sokratische filosofie is eigelek in zie gans betaomentierend bis de ethiek en oontstoond in de viefde iew veur Christus en leefd veurt bis in de veerde iew veur Christus. Wat heer deed, en wat alle aandere filosofe bis haverwege de moderne filosofie dede, is orde (reije) te sjöppe in de chaos. Heer gelof in de däögdedoktrien: mèt de kardinaal däögde (hoofdäögde) wiesheid, rechveerdeging en moderatie (Maotegheid) kump me bis de "Einen Däög": verstanding (begrip, inziech). Heiveur mót me iers ziechzelf kinne. Dees zelfkènnis, die in Sokrates' hoofmotto "Kin eurzelf" nao bove kump, is de basis vaan dees filosofie. 't Riechteg inziech leijt nao de riechtege rechveerdeging. Mèt dit idee, de verbeending vaan ethische rationaliteit nao ethisch optimisme, heet me 't sokratisch-ethisch determinisme oetgelach.

Sokrates is altied verboonde mèt ziene lierling Plato, umtot v'r veurnaomelek aon häöm al eus informatie vaan Sokrates te daanke höbbe. 't Is daan ouch neet vreemp tot Plato's filosofie roontelum de ethiek hendeg kortbij steit bij die vaan Sokrates. Um te begriepe wat veur invlooi de sokratische en platonische ethiek op Europa heet gehad, en wat dees twie ethische filosofieë daan wel neet gemein höbbe, is 't nudeg um e beeld te kriege vaan de presokratische filosofie vaan Europa, die ziech gans en al inkel in Athene aofspäölde.

In de sociaal umgeving steit rechveerdegheid centraol in de ethiek, zeet de presokratische ethiek. Rechveerdegheid steit geliek aon isotès of geliekegheid: ederein krijg wat häöm betaomp (in de Griekse filosofie weurt bekans noets euver häör meh meistens häöm gesproke). Dit is 't tege-euvergestèlde vaan pleonèxia: de idee tot es iemes mie nömp es häöm eigelek betaomp, krijg 'nen aandere minder es d'n aandere eigelek betaomp. Wienie me mie rech nömp, nömp me 't dus altied aof vaan 'nen aandere. Op force vaan de Sophiste (de meis invloojrieke gróp presokratische filosofe) volg me de pleonèxia umtot me geluif zoe de eudaimonia (gelökkegheid) te bereike: me mót vaan 'nen aandere nömme, um eudaimonia te kriege. 't Gief dös 'n twiedeiling in de sophistische ethiek: aon de eine kant geluif me tot de pleonèxia de eerd vaan de mins is, aon de aandere kant geluif me tot de staot mót weure gebasseerd op de isotès um dees eerd in bedwang te hawwe. Dees divisie is eigelek 't groetse fundamentele versjil tösse presokratisch en sokratisch/platonisch. De sofiste gelofte in de divisie vaan mins (oongeliekegheid) en staot (geliekegheid), Sokrates en Plato gónge zjus tege dees divisie in.

Plato en Sokrates gelofte tot good en slech oonmeugelek same koste. Gooi akties leijde op force vaan Plato en Sokrates bis eudaimonia, slech akties bis slech make en daomèt oongelökkeg zien. Cruciaal hei-in is tot zie zègke tot eudaimonia altied de ziel besleit, en de ziel is 't substantieel elemènt vaan de mins, dewijl 't liechaom inkel 't heim vaan de ziel is. Daorum tot dees twie filosofe de conclusie make tot materialisme noets kin leije nao eudaimonia, umtot de ziel neet marerieel is. De sokratische filosofie geit in nog get aanders belangrieks tege de sophistische filosofie in. Sokrates en Plato meine, in tegedeil bis de sophiste, tot ethische weerdes objektief vaan eerd zien (op 't Aajdgrieks: aretai). Um good te kinne leve mót me de objektieve vörm vaan de aretai volge; de aretai is de foundatie vaan 't leijde vaan e good leve. Plato waor vaan meining tot degene die 't wirkelek good leve kinne leije, de filosofe zien. Dit besjrief heer in zien zelfbedachte maotsjappij in Politeia (zie bekinste wirk, ouch bekind oonder de naome De Staot of De Rippebliek). De ról vaan de filosofe in zien utopia komme 't bèste nao boete in de Allégorie vaan de caverne: Filosofe mótte de zon (de wirkelekheid) aonsjawwe, vervolges analysere en oetindelek begriepe, um daonao weer trök te gaon nao de caverne (dat me kin zien es e metafoor veur de staot. Filosofe mótte daorum realiziere tot 't mie gief es 't eerdse (de zon), tot 't 'n woerheid gief die neet in eus wereld te zien is, mer dat zie, wie eder mins, hun roots höbbe in de wereld boe-in v'r leve (de caverne) en ouch de wereld is boe me betaomp te leve. Filosofe höbbe door dees kennis gein interesse in mach mer in de woerheid en 't rechveerdege. Heidoor zien ze op force vaan Plato de ideaal leijers umtot zie, door hun interessegebeed, noets de drang höbbe hun mach te misbruuke. Evels wis Plato ouch tot me neet in zien Politeia hojt, dös mót de filosoof 't genógge nömme de aretai te observere en is 't veur dees soort lui essentieel te leve in 'n maotsjappij boe-in me vrij is de aretai te kinne observe. De observering van woerheid zal leije bis de ultieme gelökkegheid, zoe stèlt Plato. En daomèt is de filosoof de persoen dee 't hoegste gelök (eudaimonia) kin bereike.

Es me trök geit nao de basis vaan de ziel, zoe stèlt Plato, zuut me moraliteit en intellek. Dit besjrijf heer vervolges in zien theorie euver de dreideiling vaan de ziel in Politeia. Heer besjrijf dees drei deile vaan oonder nao bove; dit meint heer neet allein in 'n hierarchische zin ('t hoegste gedeilte id 't belaangrijkste) mer heer link 't ouch mèt 't liechaom (bein en kruus, romp en kop) en mèt diere (waterdiere, landsdiere en minse).

Reije of logika (intellek, logiek, reijenere, weite, 't hawwe vaan de woerheid, de wil nao kennis, oondersjeije vaan ech en neet ech, beoerdeile vaan riechteg en neet riechteg, wieselek keze in de naom vaan de leefde veur 't gooie)
Dapperheid of spirituele (passie, wil, verlange, persistentie, dapperheid 't gooi te doen)
Appetiet of appetitieve (drif, lös, instink, ervaring, vleiselek-erotische leefde, hoonger, doors, humane reproduktie, leefde veur welveert)

Heibij voog Plato touw tot de zjuste ziel de reije of logika geliekstèlt aon de dapperheid en de appetiet of appetitieve weigert. De oonzjuste ziel stèlt de dapperheid geliek aon de appetiet en ofwel negeert de reije ofwel gebruuk de reije um de appetitieve doele te haole. Plato vergeliek de ziel vervolges mèt de maotsjappij (staot of politeia). De zjuste ziel en zjuste maotsjappij is rechveerdeg: de staot vaan 't gehiel, boe-in eder deil zien functie vervölt en neet perbeert ziech te vermenge mèt de functies vaan aander deile. De oonzjuste ziel en oonzjust maotsjappij is daomèt oonrechveerdeg: de tegeneuvergestèlde staot vaan 't gehiel, meisten specifiek besjreve es 'ne staot (zoewel gemeint es de status vaan de ziel es de politieke term staot) boe geluusterd wuert nao appetiet, en de logica negeert of gebruuk veur 't plezeer. Plato geit nog wijer door de dreideiling vaan de ziel exak euver te zètte nao de drei klasse vaan zien utopia:

Bewakers (meistens filosofe): Wiesheid/Reije
Soldaote: Dapperheid/Zelf-leefde
Ambachsleije: Appetiet/Verlange

Wat vaan groet belang is um Plato's filosofie te begriepe, is um te weite wie zien Theorie vaan Vörm in mekaar zit. Dees theorie heet 'n gigantisch impek gehad op de Europese filosofie en ethiek. 't Gief volges Plato twie werelde, boevaan de ein is boe-in v'r leve: de empirische wereld. In dees wereld zien veer bewös vaan alles um us heer: good zien, rechveerdeg zien, mer ouch gans aander dinger wie 'n stool, 'nen taofel, de kleur greun, grammaticaal of zoervleis. Vaan al dees dinger besteit volges Plato 'n Eidos (de Idee vaan get). De Eidos vaan beveurbeeld Good is perfek, oonveranderbaar en ieweg, in tegedeil vaan 't good tot veer kinne in eus wereld. De wereld vaan de Eidos is de transcendentaole wereldm de oonstoffeleke en abstrakte wereld. Plato stèlt tot degene die dinger wille weite, opzeuk mótte nao de Eidos vaan dinger. Filosofe doen dit, zoe zeet Plato, um te begriepe wie me zaw mótte leve. 't Is daorum tot Plato geluif tot 't 't bèste zaw zien es filosofe de staot behierse. Allewel Plato's filosofie gans en al gebasseerd is op dees theorie, heet 'r hei op 't ind vaan zien leve zelfkritiek op, wat bliek oet 'n dialoog vaan häöm, genaomp Parmenides. Um de zelfkritiek vaan Plato te verstaon, mót me ziech drei manslui veurstèlle (Sjef, Jacques en Louis) en opnui de vief thesis vaan de Eidos (in dit geval de Eidos vaan de Maan, um te begriepe boerum Sjef, Jacques en Louis alledrei manslui zien en dös de Eidos vaan de Maan participere) bekieke en dit es oetgaanspunt gebruke veur 't perbleem vaan de Theorie vaan Vörm:

1. Wienie versjillende dinger maan zien, is dit umtot 't de Eidos vaan de Maan participeert of immiteert.

2. Gein Eidos participeert of immiteert häörzelf

3. De Eidos vaan de Maan is Maan, de Eidos vaan de Maan is niks aanders es de Maan

4. Niks aanders es de Eidos vaan de Maan is de riechtege Maan

5. 'n Eidos besteit neet in ruimte en tied, ze is oonveranderbaar en neet ziechbaar mèt eus zintuige

't Perbleem gief 't ziech veural bij de ierste drei thesis, dewijl die zjus 't belaangrieks lieke te zien. Dös 't gief (1) 'n Eidos vaan de Maan, en (3) dees Eidos vaan de Maan is niks aanders es de Maan. Meh de collectie vaan de Eidos vaan de Maan en Sjef, Jacques en Louis (die alledrei deil oetmake vaan de Eidos vaan de Maan) make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). Dös mót 't 'n nui Eidos (1) geve en (3) dees Eidos is niks aanders es häörzelf. Meh de collectie vaan de nui Eidos, de aw Eidos en Sjef, Jacques en Louis make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). Dös mót 't 'n nui Eidos (1) geve en (3) dees Eidos is niks aanders es häörzelf. Meh de collectie vaan de nui Eidos, de awwer Eidos, de aajdste Eidos en Sjef, Jacques en Louis make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). V'r mótte dös weer 'n nui Eidos bedinke. Oondertösse zitte v'r al op de veerde Eidos en 't zal noets indige, dewijl 't gans idee vaan de Theorie vaan Vörm zjus is tot 't veur alles 'n apaart (en veural INKEL) Eidos gief, dat gans tege dees nui redenatie ingeit, boe-in 'n Eidos altied weer zörg veur 'n nui Eidos, en die weer veur 'n Nui, etcetera. 't Perbleem vaan de Theorie vaan Vörm is daorum dös dat vaan de circulatie.

't Is dees zelfkritiek die 't oetgengspunt weurt vaan Plato's bekinste lierling, Aristoteles. Heer mót daorum gezeen weure es e nui caliber filosofe, die 'n nui beeld vaan ethiek höbbe.

Aristotelesische ethiek

Allewel de Theorie vaan Vörm 'n groete invlooj heet gehad op de Europese filosofie en nog ummertouw väöl Europeane dees theorie es de woerheid zeen, gief 't d'r ouch väöl die de theorie bekritisere. Dit gebäörde zelfs al gauw nao Plato, naomelek bij ziene lierling Aristoteles. Heer gelof neet tot me de woerheid kós vinde in de Eidos, de twiefel die d'r had in de Eidos begint dös bij de vörmcontradictie die hei bove is besjreve, en gelof tot me in de wereld um ziech heer mót observere um de essentie vaan dinger in te zeen. In zie bekinste book, Metaphysica, sjrief heer tot Sokrates nog gelof in 't belang vaan ethische kwesties, neet de wereld vaan natuur in zien gehiel. Sokrates zoch nao de essentie vaan moraal akties en waor daomèt d'n ierste dee ziech concentreerde op definiëere. Plato heelt vas aon ziene lieraar meh leet ziech ouch beïnvlooje door Cratycus en de heraclitische doctrines: zintuigeleke dinger zien ummertouw in 'ne staot vaan beweging, daorum kin 't gein objek vaan kennis zien. Door dees twie invlooje, Socrates en Cratycus, te gebruuke, mós heer wel bis de Theorie vaan Vörm komme. Dinger höbbe volges Plato hun bestande te daanke umtot participeert aon de Vörmtheorie. Evels, sjrijf Aristoteles, wat me meint mèt "participere" blijf duuster. Wat noe, heet Aristoteles ziech mótte aofvraoge. Aongezeen heer de Theorie vaan Vörm oet de vènster heet gegoeid, mót heer ziech obbenuits bezeg hawwe mèt twie basieke filosofische kwesties: Wie zuut de wereld d'r oet? en Wie krijg me kennis vaan die wereld?. Veur de ierste vraog hilt Aristoteles ziech bezeg mèt de logica en creeërt de Causa Finalis, e bekind concep vaan de metaphysica. Dinger höbbe veer oerzake (causa), stèlt Aristoteles:

De Causa Materialis of materiële oerzaak - materiaol vaan 't hoes, of 't feit tot e brons beeld is gemaak vaan brons
De Causa Formalis of formele oerzaak - de vörm of eidos vaan 't hoes, of 't feit tot 't beeld 'ne soldaot oetbeeld
De Causa Efficiens of de efficiënte of bewegende oerzaak - de bouwer vaan 't hoes of zelfs de ziel vaan de bouwer, of zelfs deeper: de vajer vaan de soldaot (degene boe 't bestande vaan 't dink, meh ouch 'n verandering vaan 't dink, te daanke is)
De Causa Finalis of de finale oerzaak - 't Doel vaan 't hoes: de besjerming, 't oonderdaak, meh ouch wienie iemes löp: boerum deit heer dat? Veur zien gezoondheid beveurbeeld.

Me heet de neigig de lètse twie oerzake te vergate, wienie me inkel loert nao puur de vörm zelf. Me zaw kinne zègke, tot dinger inkel vörm en materie zien, evels sjöp de causa finalis zeen wat de basis is vaan boerum de wereld alles dynamisch aonpak. De definitieve realisatie en actualisatie is veroerzaak door de vörm es telos, 't doel. Basis vaan Aristoteles' teologische basis is tot materie potentie is en vörm act. Um de twiede vraog te beantwoorde mót me weite tot Aristoteles gelof tot 't essentie goof in de dinger zelf (integedeil bis de platonische filosofie dus) en tot die essenties kinne weure oontdek door 't abstrak dinke. Oonder 't studere mót me evels wel in gedachte hawwe tot zie allein bestaon in de tiejleke dinger. Noe lieket esof Plato en Aristoteles totaal tegeneuver mekaar staon. Dit is evels neet woer; ze centraolisierde beije de idee vaan Necessiteit (Noedzakelekheid/Behoefte) en Universaliteit. Dees necessiteit kaom bij hun es volg nao veure; Aristoteles zach tot veur theoretische filosofie kennis nudeg is en tot 't bèste gelök te vinde is in de contemplative faculteit; Plato zach tot kennis nudeg is um de puregheid vaan de ziel te höbbe. 'n Belaangriek subjek vaan Aristoteles, dat veur e groet gedeilte de filosofie vaan Sokrates, Plato en Aristoteles beend, is de epistomologie (Theorie vaan Kennis). In de epistomologie staon drei vraoge centraol:

Wat is kennis?
Wat kin iech weite?
Wie krieg iech kennis?

Xenophanes stèlde al vreug tot me niks weit vaan de gode en Heraclitus kaom mèt e primair elemènt: vuur. Heimèt riechte heer ziech op 't ieweg gevech en einheid vaan de opposities die de cosmos ordere. De Sophiste gónge weer trök nao de basis: Me kin niks zeker weite. Kennis is subjektief en relatief. Heimèt kómme v'r bij de tegestèlling vaan wat Sokratische, Platonische en Aristolesische filosofie beend: 't Gief wel 'n wirkeleke kennis, filosofe mótte die evels nog vinde. Plato zooch wel in tot dinger dèks relatief zien: zoe is get veur d'n eine kaajd en veur d'n aander zjus werm, d'n eine nömp get slech, d'n aandere weer good. Toch mót neet vergete weer, zoe stèlt Plato, tot lui gere doen esof ze dinger weite. 't Gief evels veurbeelde vaan good en slech boe ederein 't mèt eins is. Heer nömde wirkeleke kènnis daorum a priori: vaan veur de ervieringe. Kennis is e misjmasj vaan woerheid en geluif en de woere kennis mót gevoonde weure vaan veur tot me gebore is, oet de aander wereld dus (de Eidos). Aristoteles góng hei gedeiltelek tegen-in. Heer geluifde tot me 't gooj kós vinde door 'n abstrak proces vaan concrete gebäörtenisse. Daorum tot heer stèlt tot me 't mót vinde in eus eige wereld. Heimèt zaw me Aristoteles d'n iersten empiris kinne neume. Aristoteles gief dös gein nui defenitie aon kennis meh zuut dees es e resultaat vaan humane nuisjieregheid: perceptie en rappelering zörge veur ervaring. Wie ierder gezach gelof Aristoteles tot dinger veer oerzake kinne höbbe (de Causa Finalis), dao-aon voogde heer later touw tot dinger ouch op veer versjillende menere kinne verandere. Dit zien de kommende punte:

Substantie (weure, of verneteg weure/gebore en hiemele)
capiciteit/kwaliteit ('n verandering: de plant weurt greun)
wieväölheid/kwantiteit (greui of krimp, baby weurt volwasse)
plaots (motie, beweging)

Heimèt boude Aristoteles get op wat bis de late 18e iew es de basis vaan de weitesjap zaw weure gezeen: de metaphysica. Evels zörgde de metaphysica veur nuie vraoge die me väöl päörder es ethisch kin zien.

Christeleke ethiek

Wie ierder gezach, zörgde de metaphysica vaan Aristoteles veur versjillende vraoge. Belaangriekste is: Es alles 'n oerzaak heet, en alles ziech op 'ne bepaolde meneer beweeg, wat heet 'ne mins daan nog te zègke euver ziechzelf? Dit vraogstök begos ziech pas ech bis e groet perbleem te betaome wie Europa ziech góng bekiere bis christendóm. In de christeleke cultuur weurt naomelek hiel väöl naodrök gelach op de vrij wèl en ummertouw mie filosofische gesjrifte die bove water komme drieve, leke vraogteikes te zètte achter dit idee, neet te min de Biebel zelf. Sint Augustinus (354 bis 430) waor d'n ierste bekinde christeleken ethikus dee ziech bezeg heelt mèt de vrij wèl. Heer zooch God es 't supreme Gooje en de vrij wèl is 't instrumènt bis 't Gooje (dink aon d'n Hiemel). Veer zien alle gebore mèt 't Gooje in us en 't slechte of 't Koed is sömpelweeg e tekort aon 't Gooje. Dit kump kortbij de Aajdgriekse conceptie, naomelek de platonische gedachtegang vaan 't Slechte: 't Slechte is e tekort aon Eidos. Sint Augustinus zach tot lui 't Slechte producere umtot lui de vrij wèl misbruke: lui höbbe de neiging te dinke tot ze 't centrum zien vaan de wereld, dewijl d'n Hier dit is. Later, neet laank veurtot heer ging hiemele, woort Augustinus 'ne fatalis. Fatalisme wèl zègke tot me geluif tot get geit gebäöre vaanwege 't lot (dèks es synoniem veur God). Heimèt steit heer regelrech tegeneuver 't determinisme, wat later nog 'ne groete rol geit späöle in de ethiek. In ziene fatalistische tied is heer 't nog altied eins mèt zien aw theorie meh voog hei de Originele Zun aon touw. De Originele Zun verwies nao Adam en Eva die in hun korte leve al metein zun begaon door de appel vaan 't paradies te ete. Augustinus wèl klaor make tot vrij wèl neet meint tot 't zoeget gief es vrij vaan aktie.

Abélard, dee väöl later (tösse 1079 en 1142 leefde, waor 't hei gaaroet neet mèt eins. Heer zooch zun neet es 't misbroek vaan wèl. Stèrker nog, heer von tot es me dach aon zun, dit nog gein zun waor; zun doen, dat is pas zun. Heer goof versjillende veurbeelde; zoe kin me geketend ligke op 'n bèd mèt 'n tiental sjoene, naakse vrólui; 'ne gezoonde heteroseksuele maan zal d'r niks aon kinne doen en 'n erectie kriege. Wienie de vrólui vervolges 't seksueel kontak opzeuke, kin me meuilek zègke tot de maan zun begóng: heer dach wel aon zun mer wèlde 't neet. Heer begóng wel de zun, mer tege zien eige wèl. Wienie 'ne maan seks wèl mèt 'n getrouwde mojer, is dit nog gein zun. Pas wienie heer daodwèrkelek de daod verriech, is 't zun. Vrij wèl geef us dus de meugelekheid zun daan wel neet te weerstande. Wienie 'n meister evels ziene slaaf wèl vermoorde en de slaaf hei-aon wèl oontsnappe door de meister zelf te vermoorde, is dit wel 'n zun. 't Is evels begriepelek tot de maan 't deit, umtot 'r geinen aandere käös heet, of op z'n mins weineg käös. 't Is daan aon God um dees zun daan wel neet te vergeve. Abélard ligk dus de naodrök op 't versjil vaan aktie en intentie. Nog neet ierder is dit versjil gemaak in de christeleke ethiek. Daoneve waor Abélard d'n ierste conceptualis. Heer zach tot de Eidos allein besteit in euze kop mer veer kinne neet zègke tot heer ouch daoboete besteit.

William of Ockham (1288 - 1347) ging zelfs e stökske wijer, en weurt daorum gezeen es 'ne veurlaoper vaan de modern filosofie, daaor te zègke dat de universalia is 'n term. Ockham waor daorum 'ne riechtege nomalis. Boerum de universalia inkel e concep is, "bewies" heer mèt de idee tot alles individueel is. Me praot allein mer euver universalia vaanwege de relaties tösse dinger. De wereld is radicaal contingent (veurweerdelek): es 't dat neet waor, wat zaw daan nog de rol vaan God zien?

Modern ethiek

Moderne filosofie ving aon vaanaof de Verliechting en d'n iersten ethikus vaan groet belang oet dees tied waor Immanuel Kant (1724 - 1804). Um Kant beter te begriepe mót me nao de achtergroond kieke, die aonving mèt de verleechte gedachtegaank vaan tiedsgenoot Jeremy Bentham, dee 't consequentialisme en utilitarianisme heet geïntroduceerd in de ethiek. Um 't gooie te doen, zeet Bentham, mót me consequantilistisch dinke, oftewel ziech gans focusse op 't indsresultaat. Gelök of blijdsjap (Happiness) kin me mete en mèt Happiness meint heer e leve vaan plezeer en e gebrek aon pijn. Me mót de groetse blijdsjap vinde in 't groetse aontal. Heimèt kump aon bij de defenitie vaan zien utilitarianisme. 't Ind is daorum belaangrieker es de tössentied. e Veurbeeld is 'ne buschauffeur dee veur ziech 'n meinegte lui zuut. Heer vaart te hel en kin daorum nimmie remme, zoetot heer genoodzaok is lui te laote umkomme. Wel kin heer nao links en rechs um de bus door 'n objek te laote stoppe. Links zuut heer twie lui staon, rechs staon d'r veer. Heer kees d'r veur um nao links te gaon. Es me neet consequentialistisch zaw dinke, zaw ouch dit 'ne slechten daod zien, umtot heer bewös 'n bepaolde käös maak die lui laot hiemele. Evels zörg heer d'r veur tot zoe min meugelek lui hiemele (twie in plaots vaan veer), en daorum tot 't indresultaat 't belaangrieks is. 't Utilitarianisme zörgde veur 'n groete verandering in de Europese politiek. Mie en mie lui wilde de staot inriechte op dees gedachte. 't Praktisere vaan utilitarianisme in wette geit in tege 't direk utilitarianisme umtot de origineel gedachtegeng ziech totaal consequentialistisch instèlt (es 't hendeg is um nao de wette te loere, bon, mer zoe neet, daan mot me 't neet doen; immers: inkel 't indresultaat is vaan belaank). Door Benthams idee in wette te stèlle weurt welliech iers consequrntialistisch naogedach, meh daonao is 't consequentialisme vaan de baon, umtot me ziech sömpelweeg aon de wette mót hawwe. Daorum tot me dees wetmatege realisatie vaan Benthams ethiek 't indirek unitilitarianisme nömp.

Kant ging hei tegen in. Heer heelt d'r 'n deontologische ethiek opnao, dat wil zègke tot heer zien ethiek basseerde op de deontologie: de weitesjap vaan de (universele) morale wette. Unitilitarianiste geluive in geinen inkele morale wet boete die vaan 't hoegste gelök veur de hoegste nómmer. Kants deontologie stèlt evels tot die d'r wel zien en basseerd die op de maxim, 't hypothetisch imperative en 't categorisch imperative. De maxim zeet wat me mót doen in 'n bepaolde situatie. 't Hypothetisch imperative stèlt tot es me B wil, me A mót doen: wienie me de exames wil haole, mót me studere. 't Categorisch imperative stèlt de vraog: Kin ederein zien maxim volge, zoonder aandere en de maotsjappij te besjaojege? Es dit 't geval is veur e bepaold soort maxim, is dit maxim universeel en dus categorisch imperative. Allewel moderne filosofie begint bij de Verliechting (of Verliechting begint bij de moderne filosofie), is dat nog mer de vraog bij de ethiek specifiek. De belaangrieke Griekse standpunte vaan de Woerheid zien bis Kant nog ummertouw in stand gebleve. Allewel ze allemaol versjilde vaan meining, bleef de sjijing tösse eus wereld en de wirkeleke wereld in stand: Sokrates gelof tot emoties en sjoenheid neet vaan belang waore in de woerheid en die oontdek mós weure door de universalis, Plato ging e stepke wijer mèt zien Theorie vaan Vörm, Aristoteles goeide dees theorie weer in de dreksbak meh heelt vas aon 'n oonziechbare woerheid die gevoonde kos weure in zien metaphysica en Sint Augustinus, Abélard en Ockham (allewel de lètse twie neet Augustinus' fatalistische ideeje deilde) linkde de riechtege Woerheid mèt die vaan God. Kant zaw nog 't meis es modern kinne weure besjreve, umtot heer zeet tot de aander wereld (de Woerheid) neet gezeen kin weure door lui en ouch noets gezeen zal weure. Neettemin besteit die aander wereld dus wel op force vaan Kant en zaw me provocerend kinne zègke tot Kant op e paar meiningsversjille nao 'n sokratische ethiek in stant hilt. Ouch kin me op 'n aander meneer zègke tot alle Europese ethici tösse Sokrates en moderne ethiek sokratisch waore, naomelek tot ze alle zoeväöl meugelek orde of reije wilde sjöppe in de chaos: Chaos is slech, Orde is good. Sokrates (en daomèt zoegood es de ganse Europese ethiek) weurt pas wirkelek euverboord gegoeid wienie Nietzsche aon 't woord kump.

Friedrich Nietzsche (1844 - 1900) veel väöl lui in de ethiek aon. Heer zach tot Sokrates de sjöld waor vaan alles wat d'r fout is gegaange in de Europese ethiek. Bij de Sophiste ging dat nog good, zeet heer. Zie leefde in de perfekte maotsjappij boe-in 't belang woort gehech aon emotie (chaos) en reije (orde) en tot niks zeker is in de wereld en kennis relatief en subjektief is. Sokrates vernietegde dit, stèlt Nietzsche, en is daorum veur Europa de Originele Zun. Sokrates waor lielek. Dus de sjoenheid, die zoe belaangriek waor voor de Sophiste en eigelek de ganse Griekse maotsjappij, maakde geine plaots veur Sokrates. Volges Nietzsche is dit de reije boerum Sokrates 'n aander wereld bedach, boe sjoenheid geine rol späölt en zien wiesheid alle rolle späölt. Tot Nietzsches ergernis nömp 't christendom dees ethische gedachte vaan twie gesjeije werelde euver: 't Heimaols en Heinaomaols. Kant stèlt tot veer de wereld neet kinne zien boete euze kop meh neettemin geluif heer nog altied in dees wereld die Sokrates heet bedach. Nietzsche betaomp ziech daorum bis 't positivisme: me mót vaan de kèrk aofkomme en allein nog geluive in weitesjap. Alles kin gemete, gekwantificeerd en getèld weure. Nao dees stelling gemaak te höbbe stèlt Nietzsche 'n paar belaangrieke, retorische vraoge: Kin God getèld weure? Nein. Kin metaphysica getèld weure? Nein. Heer kump heidoor bis de conclusie (en mesjiens wel de bekinste oetspraak vaan de moderne ethiek): "God is doed!". Heer stèlt de vraog ouch bij aander oonderwerpe. 'n Belaangrieke vraog veur de ethiek is, of weerde/morele getèlde kinne weure. 't Antwoord is obbenuits nein. Moraliteit meint dus niks. Evels, stèlt Nietzsche, is dit neet de doed vaan de ethiek; en daomèt geit heer tege 't nihilisme in. Es me nimmie geluif in e moraal, is me verlore in leegte, e leeg look, e zwart look vaan niks, umtot me niks me heet um ziech tege te steune. Nein, stèlt Nietzsche, me mót ziech steune op ziechzelf, en vaanoet hei vaan 't leve genete. Heer creeërt heimèt 'n nui term (die later door Adolf Hitler gans oet häör contex zal weure gebrach): der Übermensch. D'n Übermensch (d'n Euvermins) is de mins mèt de riechtege psychische instèlling in 't leve. Heer steunt op ziechzelf, geef beteikenis aon 't leve, maak keuzes veur häömzelf en daorum geluif heer (en daomèt doorbreek heer) de Iewege Herhaoling. De normale mins (volges Nietzsche 'n tössestop vaan aap nao Übermensch) krijg negatieve geveules bij iewege herhaoling. Volges Nietzsche heet de Übermensch, vrij vertaold oet 't Duuts, "sjiet aon de iewege herhaoling" en ouch "sjiet aon 't verleije en de toekoms". Heer haolt zie plezeer oet 't allewijle. 't Universum is neet allein veur altied in herhaoling mer is in beweging door de Wil vaan Force. Alles wat in 't universum beweeg is chaos, umtot 't gein reije heet. Um dit touw te passe oppe functionele meneer, is reije nudeg. Nietzsche zeet dus tot 't belaangriek is um 50% nao Apollo (Grieks metafoor veur orde) en 50% nao Dionysus (Grieks metafoor veur chaos) te luustere, umtot me allein creatief kin zien door ziech um te dope in de chaos en dees vervolges te illustrere mèt rationaliteit.

Michel Foucault (1926 - 1984) geit hei 'nen iew later wijer op in. Heer bekritizeerd Benthams Panopticon, 'n stedebouwkundeg plan dat tou te passe is op versjillende autoriteite (de gevangenis, de sjaol, etc.). In 't midde vaan 't gebouw gief 't 'n tore en daorum heer 'n coliseum, bestande oet talloeze celle. De lui in de celle kinne mekaar neet zien en ouch neet degene in de tore. D'n eine in de tore kin evels wel ederein zien en daorum tot lui ziech zölle aonpasse, um gedisciplineerder euver te komme: ze zölle väöl sneller es in 'n aander gebouw de reigels volge. 't Plan is hendeg dèks in praktiek gebrach in Europa en weurt gezeen es 't architectueel veurbeeld vaan examinatie: me loert nao de lui vaanoet 't belaank vaan disciplinaire technieke. Foucault zuut dit es get ernstegs: zjus wie Nietzsche zeet heer tot te väöl orde veur perbleme zörg in de maotsjappij. Foucault heet daomèt es geinen aandere de ethiek euvergebrach nao 't kader vaan socialisme en zien ethiek weurt nog altied is zier belaangriek gezeen in de Europees politiek. Väöl filosofe meine zelfs tot hei 't breekpunt mèt is oontstande tösse Amerikaanse en Europese ethiek, boevaan de ierste ziechbaar minder vaan Foucaults ethiek heet touwgepas in de maotsjappij.

Brónne

Algemein

Freud, Sigmund. Hagen in der Kultur, (Wene, 1949) - Oet 't Duuts
Blackburn, Simon. Being Good: A short introduction to ethics, (Cambridge, 2001) - Oet 't Ingels
Copleston, Frederick S.J. A History of Philosophy, Vol. I: Greece and Rome (Londe, 1962) - Oet 't Ingels
Nussbaum, Martha C. The Fragility of Goodness: Luck and Ethics in Greek Tragedy and Philosophy (New York City, 1986) - Oet 't Ingels

Presokratische, sokratische en platonische ethiek

Koopman, Kees. Uitleg van Socrates en Plato, (Enschede, 2010) - Oet 't Nederlands
Badiou, Alain. Qu’est-ce qu’une idée?, (Paries, 1997) - Oet 't Frans