Aristoteles

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Aristoteles (Aajdgrieks: Ἀριστοτέλης, Aristotélēs) (Stageira, Centraol-Macedonië, 384 v. Chr. bis Chalkis, Centraol-Griekeland, 322 v. Chr.) waor 'nen Atheense filosoof, dee mèt Sokrates en Plato behuurt bis de groete Griekse filosofe. Heer waor de lierling vaan Plato (dee zelf lierling vaan Sokrates is gewees) en waor daomèt ouch lid vaan Plato's Akademeia. Allewel Plato zeker invlood heet gehad op Aristoteles' filosofie, gief 't väöl versjèlle. Zie wèrk De Staot of De Rippebliek (bei naom zien gebrukelek in versjèllende taole) weurt gezeen es 't ierste wèrk in de polletieke filosofie.

Zie leve

Aristoteles woort in 't 384 veur Christus in 't, toen Thracische en noe Centraol-Macedonische, Stageira es zoon vaan de keuninkleke liefarts Nikomachos gebore. Aristoteles, dee ouch de bijnaom de Stageiraon nao zie geboorteplaots veurde, verloor vreug zien awwers. Heer greuide bei 'n verwante femilie, Proxenus, op. Zie oonderriechde häöm in natuurweitesjappeleke vakke, wat 'm later in zien eige werk mèt natuurweitesjap tegood kaom. In de leeftied vaan 17 jaor góng Aristoteles nao Athene en woort in Plato's Akademie aongenomme. Heer bleef dao bis d'n doed vaan Plato bijnao twintig jaor later. Heer lierde snel en oonderwees al gaw ziechzelf. Neve de filosofische werke riechde Aristoteles ziech op meziek, natuurweitesjap, psychologie, metafysica, poëzie en rhetoriek. Naotot Plato waor gehiemeld in 't jaor 347 v. Chr. verleet Aristoteles Athene oet polletieke groonde. Heer góng nao Assos, Midde-Ooste, boe heer 'nen awwe klasgenoot, Hermias, bezeukde. Hermias waor prins vaan Artaneus. Aristoteles trouwde mèt Hermias' adoptiedochter Phytias. In 't jaor 342 v. Chr. verbleef heer veur drei jaore in de Hof vaan de Macedonische keuning en naom de opveujing van dee z'ne vieftienjaorege zoon, dee later in de histore es Alexander de Groete bekint woort. In 335 v. Chr. kierde Aristoteles nao Athene trök. Dao begós heer zien eige sjaol, de zoegenaomde Peripatetische Sjaol. Zie woort nao de laopbrögk - Peripatos - geneump boe heer lierde. 't volgende stök klop neet, moot weure naogeloerdAristoteles betreijde neet allein 'n oetgedeende lieregheid, zoonder ouch umvangrieke oonderzeuke. Bis zien beeldingsinriechtinge betaomp ziech 'n umvaankriek bibliotheek mèt beveurbeeld euver 150 staotsgroondwètte en zelf samevattinge vaan diere en plante, financieel genereus gesteund door Alexander de Groete. Nao dee zienen doed in 't jaor 323 v. Chr. bevrijde ziech de Atheners vaan 't Macedonisch hiersjap. Umtot Aristoteles neet allein vaan Macedonischen aofkoms waor, zoonder ouch de opvojer vaan krijgsvechters gewees waor, mos heer vlöchte, um neet veur hoegverraod aongeklaog te weure. Heer góng weg oet Athene en begaof ziech oppe eiland Euboea in Chalkis.

Filosofie

Allewel de Theorie vaan Vörm 'n groete invlood heet gehad op de Europese filosofie en nog ummertouw väöl Europeane en aander Westerlinge dees theorie es de woerheid zien, gief 't d'r ouch väöl die de theorie bekritisere. Dit gebäörde zelfs al gauw nao Plato, naomelek bij Aristoteles. Heer geluifde neet tot me de woerheid kós vinde in de Eidos (Vörm).
Ierste kritiek op Plato's Theorie vaan Vörm, kaom vaan Plato zelf, naomelek in eint vaan zien latere werke: Parmedies. Hei-in merk Plato op tot 't contradicties gief in zien vief theses vaan Eidos.
Um de zelfkritiek vaan Plato te verstoon, mót me ziech drei manslui veurstèlle (Sjef, Jacques en Louis) en opnui de vief thesis vaan de Eidos (in dit geval de Eidos vaan de Maan, um te begriepe boerum Sjef, Jacques en Louis alledrei manslui zien en dus de Eidos vaan de Maan participere) bekieke en dit es oetgaanspunt gebruke veur 't perbleem vaan de Theorie vaan Vörm: 1. Wienie versjèllende dinger maan zien, is dit umtot 't de Eidos vaan de Maan participeert of immiteert. 2. Gein Eidos participeert of immiteert häörzelf 3. De Eidos vaan de Maan is Maan, de Eidos vaan de Maan is niks aanders es de Maan 4. Niks aanders es de Eidos vaan de Maan is de riechtege Maan 5. 'n Eidos besteit neet in ruimte en tied, ze is oonveranderbaar en neet ziechbaar mèt eus zintuige

't Perbleem gief 't ziech veural bij de ierste drei thesis, dewijl die zjus 't belaankrieks lieke te zien. Dus 't gief (1) 'n Eidos vaan de Maan, en (3) dees Eidos vaan de Maan is niks aanders es de Maan. Meh de collectie vaan de Eidos vaan de Maan en Sjef, Jacques en Louis (die alledrei deil oetmake vaan de Eidos vaan de Maan) make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). Dus mót 't 'n nui Eidos (1) geve en (3) dees Eidos is niks aanders es häörzelf. Meh de collectie vaan de nui Eidos, de aw Eidos en Sjef, Jacques en Louis make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). Dös mót 't 'n nui Eidos (1) geve en (3) dees Eidos is niks aanders es häörzelf. Meh de collectie vaan de nui Eidos, de awwer Eidos, de aajdste Eidos en Sjef, Jacques en Louis make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). V'r mótte dös weer 'n nui Eidos bedinke. Oondertösse zitte v'r al op de veerde Eidos en 't zal noets indige, dewijl 't gans idee vaan de Theorie vaan Vörm zjus is tot 't veur alles 'n apaart (en veural INKEL) Eidos gief, dat gaans tege dees nui redenatie ingeit, boe-in 'n Eidos altied weer zörg veur 'n nui Eidos, en die weer veur 'n nui, etcetera. 't Perbleem vaan de Theorie vaan Vörm is daorum dus dat vaan de circulatie.

De twiefel die Aristoteles had in de Eidos begint bij de vörmcontradictie die hei bove is besjreve, en gelof tot me in de wereld um ziech heer mót observere um de essentie vaan dinger in te zeen. In zie bekinste book, Metaphysica, sjrief heer tot Sokrates nog gelof in 't belang vaan ethische kwesties, neet de wereld vaan natuur in zien gehiel. Sokrates zoch nao de essentie vaan moraal akties en waor daomèt d'n ierste dee ziech concentreerde op definiëere. Plato heelt vas aon ziene lieraar meh leet ziech ouch beïnvlooje door Cratycus en de heraclitische doctrines: zintuigeleke dinger zien ummertouw in 'ne staot vaan beweging, daorum kin 't gein objek vaan kennis zien. Door dees twie invlooje, Socrates en Cratycus, te gebruuke, mós heer wel bis de Theorie vaan Vörm komme. Dinger höbbe volges Plato hun bestande te daanke umtot participeert aon de Vörmtheorie. Evels, sjrijf Aristoteles, wat me meint mèt "participere" blijf duuster. Wat noe, heet Aristoteles ziech mótte aofvraoge. Aongezeen heer de Theorie vaan Vörm oet de vènster heet gegoeid, mót heer ziech obbenuits bezeg hawwe mèt twie basieke filosofische kwesties: Wie zuut de wereld d'r oet? en Wie krijg me kennis vaan die wereld?. Veur de ierste vraog hilt Aristoteles ziech bezeg mèt de logica en creeërt de Causa Finalis, e bekind concep vaan de metaphysica. Dinger höbbe veer oerzake (causa), stèlt Aristoteles:

De Causa Materialis of materiële oerzaak - materiaol vaan 't hoes, of 't feit tot e brons beeld is gemaak vaan brons
De Causa Formalis of formele oerzaak - de vörm of eidos vaan 't hoes, of 't feit tot 't beeld 'ne soldaot oetbeeld
De Causa Efficiens of de efficiënte of bewegende oerzaak - de bouwer vaan 't hoes of zelfs de ziel vaan de bouwer, of zelfs deeper: de vajer vaan de soldaot (degene boe 't bestande vaan 't dink, meh ouch 'n verandering vaan 't dink, te daanke is)
De Causa Finalis of de finale oerzaak - 't Doel vaan 't hoes: de besjerming, 't oonderdaak, meh ouch wienie iemes löp: boerum deit heer dat? Veur zien gezoondheid beveurbeeld.

Me heet de neigig de lètse twie oerzake te vergate, wienie me inkel loert nao puur de vörm zelf. Me zaw kinne zègke, tot dinger inkel vörm en materie zien, evels sjöp de causa finalis zeen wat de basis is vaan boerum de wereld alles dynamisch aonpak. De definitieve realisatie en actualisatie is veroerzaak door de vörm es telos, 't doel. Basis vaan Aristoteles' teologische basis is tot materie potentie is en vörm act. Um de twiede vraog te beantwoorde mót me weite tot Aristoteles gelof tot 't essentie goof in de dinger zelf (integedeil bis de platonische filosofie dus) en tot die essenties kinne weure oontdek door 't abstrak dinke. Oonder 't studere mót me evels wel in gedachte hawwe tot zie allein bestaon in de tiejleke dinger.
Noe lieket esof Plato en Aristoteles totaal tegeneuver mekaar staon. Dit is evels neet woer; ze centraolisierde beije de idee vaan Necessiteit (Noedzakelekheid/Behoefte) en Universaliteit. Dees necessiteit kaom bij hun es volg nao veure; Aristoteles zach tot veur theoretische filosofie kennis nudeg is en tot 't bèste gelök te vinde is in de contemplative faculteit; Plato zach tot kennis nudeg is um de puregheid vaan de ziel te höbbe. 'n Belaangriek subjek vaan Aristoteles, dat veur e groet gedeilte de filosofie vaan Sokrates, Plato en Aristoteles beend, is de epistomologie (Theorie vaan Kennis). In de epistomologie staon drei vraoge centraol:

Wat is kennis?
Wat kin iech weite?
Wie krieg iech kennis?

Xenophanes stèlde al vreug tot me niks weit vaan de gode en Heraclitus kaom mèt e primair elemènt: vuur. Heimèt riechte heer ziech op 't ieweg gevech en einheid vaan de opposities die de cosmos ordere. De Sophiste gónge weer trök nao de basis: Me kin niks zeker weite. Kennis is subjektief en relatief. Heimèt kómme v'r bij de tegestèlling vaan wat Sokratische, Platonische en Aristolesische filosofie beend: 't Gief wel 'n wirkeleke kennis, filosofe mótte die evels nog vinde. Plato zooch wel in tot dinger dèks relatief zien: zoe is get veur d'n eine kaajd en veur d'n aander zjus werm, d'n eine nömp get slech, d'n aandere weer good. Toch mót neet vergete weer, zoe stèlt Plato, tot lui gere doen esof ze dinger weite. 't Gief evels veurbeelde vaan good en slech boe ederein 't mèt eins is. Heer nömde wirkeleke kènnis daorum a priori: vaan veur de ervieringe. Kennis is e misjmasj vaan woerheid en geluif en de woere kennis mót gevoonde weure vaan veur tot me gebore is, oet de aander wereld dus (de Eidos). Aristoteles góng hei gedeiltelek tegen-in. Heer geluifde tot me 't gooj kós vinde door 'n abstrak proces vaan concrete gebäörtenisse. Daorum tot heer stèlt tot me 't mót vinde in eus eige wereld. Heimèt zaw me Aristoteles d'n iersten empiris kinne neume. Aristoteles gief dös gein nui defenitie aon kennis meh zuut dees es e resultaat vaan humane nuisjieregheid: perceptie en rappelering zörge veur ervaring.
Wie ierder gezach gelof Aristoteles tot dinger veer oerzake kinne höbbe (de Causa Finalis), dao-aon voogde heer later touw tot dinger ouch op veer versjillende menere kinne verandere. Dit zien de kommende punte:

Substantie (weure, of verneteg weure/gebore en hiemele)
capiciteit/kwaliteit ('n verandering: de plant weurt greun)
plaots (motie, beweging)

Heimèt boude Aristoteles get op wat bis de late 18e iew es de basis vaan de weitesjap zaw weure gezeen: de metaphysica. Evels zörgde de metaphysica veur nuie vraoge die me väöl päörder es ethisch kin zien. Belaangriekste vraog is: Es alles 'n oerzaak heet, en alles ziech op 'ne bepaolde meneer beweeg, wat heet 'ne mins daan nog te zègke euver ziechzelf? Dit vraogstök begos ziech pas ech bis e groet perbleem te betaome wie Europa ziech góng bekiere bis christendóm. In de christeleke cultuur weurt naomelek hiel väöl naodrök gelach op de vrij wèl en ummertouw mie filosofische gesjrifte die bove water komme drieve, leke vraogteikes te zètte achter dit idee, neet te min de Biebel zelf.