Politeia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Politeia (Aajdgrieks: Πολιτεία), ouch dèks (Plato zien) Rippebliek of (Plato ziene) Staot genömp, is 't bekinste wirk vaan Plato en ein vaan de bekinste wirke vaan de Aajdgriekse filosofie en ethiek, gesjreve roontelum 380 v. Chr.. In Politeia besjrijf Plato zien eige utopia en stèlt heibij de hoofvraoge: Wat is zjus (en oonzjus) en rechveerdegheid (en oonrechveerdegheid)? En boerum gedraag me ziech euver 't algemein rechveerdeg (is de maotsjappij of is 't 't Gooi wat in eder mins zit)? Zien doel is 't definiëere vaan rechveerdegheid en 't oetlègke boerum rechveerdegheid de meuite weerd is in en vaan ziechzelf.
Oeteinzitting
[bewirk | brón bewèrke]De Politeia besteit oet nege beuk, boe-in veural mèt dialoge gewirk weurt. De persoen dee 't meis veurkump in de beuk van Politeia is, zoewie gewoenlek bij Plato, Sokrates.
Book I
[bewirk | brón bewèrke]Hei-in weurt de vraog gestèld wat 't versjil is (en óf 't wel e versjil gief) tösse sociaal/politieke rechveerdegheid en individuele rechveerdegheid.
Book II, III en IV
[bewirk | brón bewèrke]Hei-in weurt de rechveerdegheid gepresentiert es 'n hermenie in 'n structureel politiek liechaom. Um te begriepe wie heer de klasse verdeilt in zien utopia, mót me iers begriepe wie heer in dees reeks beuk oetlègk wie de ziel in mekaar steek. De ziel heet heer opgedeild in drei stökker:
- Reije of logika (intellek, logiek, reijenere, weite, 't hawwe vaan de woerheid, de wil nao kennis, oondersjeije vaan ech en neet ech, beoerdeile vaan riechteg en neet riechteg, wieselek keze in de naom vaan de leefde veur 't gooie)
- Dapperheid of spirituele (passie, wil, verlange, persistentie, dapperheid 't gooi te doen)
- Appetiet of appetitieve (drif, lös, instink, ervaring, vleiselek-erotische leefde, hoonger, doors, humane reproduktie, leefde veur welveert)
Heibij voog Plato touw tot de zjuste ziel de reije of logika geliekstèlt aon de dapperheid en de appetiet of appetitieve weigert. De oonzjuste ziel stèlt de dapperheid geliek aon de appetiet en ofwel negeert de reije ofwel gebruuk de reije um de appetitieve doele te haole. Plato vergeliek de ziel vervolges mèt de maotsjappij (staot of politeia). De zjuste ziel en zjuste maotsjappij is rechveerdeg: de staot vaan 't gehiel, boe-in eder deil zien functie vervölt en neet perbeert ziech te vermenge mèt de functies vaan aander deile. De oonzjuste ziel en oonzjust maotsjappij is daomèt oonrechveerdeg: de tegeneuvergestèlde staot vaan 't gehiel, meisten specifiek besjreve es 'ne staot (zoewel gemeint es de status vaan de ziel es de politieke term staot) boe geluusterd wuert nao appetiet, en de logica negeert of gebruuk veur 't plezeer. Plato geit nog wijer door de dreideiling vaan de ziel exak euver te zètte nao de drei klasse vaan zien utopia:
- Bewakers (meistens filosofe): Wiesheid/Reije
- Soldaote: Dapperheid/Zelf-leefde
- Ambachsleije: Appetiet/Verlange
Plato concludeert tot rechveerdegheid 'n prinsiep vaan specializatie is. Op 't ind van book IV maak heer de ziel geliek aon de klasse, wie heer ouch de zjuste individueel geliek stèlt aon de zjuste maotsjappij.
Book V, VI en VII
[bewirk | brón bewèrke]Dees beuk betaome ziech bis de Regierders vaan de utopie, es de filosofekeunings. Heer introduceert ziene bekènden Allégorie vaan de caverne en link häöm later mèt zien klasse. De hoegste klasse besteit oet bewakers, meistens oetgebeeld es filosofe, en streve nao wiesheid (ouch besjreve es rationaliteit, reije en logika). De twiede klasse streef nao dapperheid of 't spirituele (ouch wel oetgebeeld es zelflevend) en zien de soldaote. De daarde klasse zien ambachsleije, gedreve door de appetiet. De caverne en de zon weure hei es de twie realiteite gezeen, boevaan de caverne 't ziechbare is (te woernömme mèt zintuige) en de zon 't intelligibele is (dèks vertaol es 't verstaonbare, te woernömme mèt de geis). Allein die, die ziech filosofe nömme kinne 't intelligibele zeen. 't Intelligibele besteit inkel oet vörm - abstrakte, oonveranderleke absolute. e Veurbeeld: 'ne zoere, roeijen appel is zoe, umtot de elemènte zoeregheid en roeijegheid zien. De vörm vaan 't Gooie is de hoegste vaan alle. 't Is neet 't doel vaan de filosoof um zien kennis te verbeije mer um de löst nao kennis te creeëre in ziene ziel. Heidoor kump me oetindelek terech bij 't ultiem Gooij.
Book VIII en IX
[bewirk | brón bewèrke]In de lètse twie beuk kump heer oetindelek bis de conclusie tot 't wönselek is um zjust te zien. Heiveur gebruuk heer in Book IX drei argumènte:
- De vergelieking mèt de tyran: Oonrechveerdegheid zörg veur de marteling vaan de minseleke psyche; 'ne zjuste ziel is gezoond, gelökkeg, perbleemloes en rösteg.
- Drei type hoofkarakters: de geldlevende, de dapperlevende en de woerheidslevende leve allemaol same en acceptere mekaars concepties. Filosofe zien de regierders, umtot filosofe de innegste zien die alle drei de verlevinge kinne.
- Filosofisch plezeer is 't innegste riechtege plezeer, de res is 'n soort oontwieking vaan pijn.
Indnoot
[bewirk | brón bewèrke]Plato laot 'n opvallende indnoot achter, boe-in heer zeet tot alle poëte geband mótte weure oet ziene staot. Zie immitere 'n immitatie (dit geit trök nao de ierder genömde Allégorie vaan de caverne) en immitere daorum oonzjuste inclinaties. Poëzie is dus oonzjust.