Sjelde

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

'n Kaat va de Sjelde mit de wichtigste sjteëj en haves

De Sjelde bei Antwerpe (1890-1900)

De Sjelde (Franzuësisj: Escaut) is 'n reveer die untsjprink i g'n Franzuësisje gemingde Gouy i g'n Noard-Franzuësisje regio Picardië. De reveer sjtruimt dan wieër via de Belsje provincies Henegouwe, durch de sjtad Gent in Oeës-Vlaandere en neëve Antwerpe en höare gelieknamige sjtad. Bei Gent begós 't estuarium mit de Noardzieë (oeë de Sjelde i terech kunt), dat in 't Belsj de Zieësjelde weëd genumt en vanaaf de grensj mit de Nederlankse provincie Zieëlank begós de Westersjelde.

Gesjichde

Geomorfologische gesjichde

De reveer de Sjelde woeëd i de ieësjte ieëw noa Christus in 'ne Romeinse teks vernumt ónger d'r naam Scaldis. 'n Anger aaduding is Scala. 't Woar lang aagenoame dat de Sjelde 30.000 joare geleje i noardelige richting leep, oeë zie vermeudelig bei de Doggesjbank i de toendertieëd vöal lieëger geleëge Noardzieë sjtrumde. Aanimmeliger is dat de Sjelde mit d'r Rien, de Maas en de Theems oet Brittannië ing aat va bundeling vurmde, en i zudelige richting in 't Kanaal sjtrumde. 't Noe rilletief sjmalle deel va de Noardzieë tusje Groeët-Brittannië en Nederlank woar toen ing breë vallei. I g'ne tieëdperk va de Weichselien i 't sjpieër Pleistoceen (116 bies 11,7 Ka) woeëd d'r loeëp va de Sjelde verlag i noardoeëstelige richting durch opsjtoewend ieës, dat zand- en leemheuvels in Vlaandere aafzatte. Doa vuur sjtrumde de Sjelde via Zieëbrugge i zieë, dös i westelige richting. Dit proces doeërde bis 8.000 joare truuk. Óch ziejrevere begónne höare loeëp 't verlage durch de zandheuvels.

De 'recentere' zieësjpeegelsjtieëging va ungeveër 5.000 joare truuk zurgde doa vuur dat de loeëp va de Theems, d'r Rien, de Maas en dös óch de Sjelde zint verkót. De Sjelde sjtrumde toen bei 't hütse Vlissinge (as Westersjelde) en noardeliger bei Sjouwe (as Oeëstersjelde) i zieë. D'r zieësjpeegel blieëf sjtieëge en drong zelfs tót kót aa d'r rank mit 't hoeëger geleëge Brabant (d'r Brabantse Wal) bei Bergen op Zoom. Heidurch untsjtónge de estuaria de Oeëster- en Westersjelde, die aamirkelig brejer zint as de gewoeëne Sjelde, wieër in 't Belsj.

Gesjichde i keltureel opzich

De Sjelde woar al i de Romeinsen tieëd al bekank en gebroek as hankelsroute tusje Gallië (Frankriek) en de kössjtreker die bewoeënd woeëde durch Ingevone, óch waal: Noardzieëgermane. Wichtig woar d'r tempel, gewieëd aa de Romeinse godin Nehalennia op 't eilank Walchere, aa de monding i de Noardzieë. Óch kunt me per sjip Brittannia berieëke. Vólges de uëverlieveringe gesjieëdde dit vanaaf de vaargeul d'r Roompot, dat 'n verbasjtering mót zing va Portus Romanus, litterlig: Romeinse have.

Vanaaf 260 noa Christus kame de ivalle va de Germaansje sjtamme de Franke, die zuudoeëstelig vanoet 't hütse Dütsjlank aa kame zette. Zie woare op de Sjelde beruch um dön piraterieje teënge Romeinse sjippesj. Neet lang d'r noa vestigde zie zich in 't Sjeldegebeed. Wieër gebroekde de vikinge i de neëgende ieëw de Sjelde as insjteëkroute. Zie woeëde gevreës, meh 't gaf óch handel mit de lokale Franke en Ingevoonse sjtamme aa de kus. Noa de val en de opdelinge van 't Karolingse Riek va de Franke, woeëd in 843 en 872 't lank opgedeeld in e Wes-Frankische Riek (sjpieër sjtóng dit bekank as Frankriek) en e Oeës-Frankische Riek ('t Dütsje Riek). 't Oeëstelige Dütsje riek woar 't Hillig Roeëmse Riek en de grensj tusje de twieë rieke blieëf bis 1528 zoeë besjtange. De Sjelde woar noe sjteets wichtiger aa 't weëde, en mitnaam de Vlaamsje sjteëj en Antwerpe profetieërde va d'r handel. Sjpieër gónge óch de Zieëwse sjteëj zich ikkenomisch untwikkele. De Val van Antwerpe i d'r Tachentigjöarige Kreeg in 1585 woar sjleët vuur de ikkenomisch untwikkeling rónk de Sjelde, zeëker toen de Sjelde woeëd aafgesjloate durch de watergeuze, milities die zich verzette teënge de Sjpaanse tróppe unger de Hertog va Alva, aagesjtoeërd durch Fillips II.

Óch i d'r Twieëde Weltkreeg woar de Sjelde va sjtrategisch belang, en gaf 't heftige gevechte um 't eilank Walchere en de sjtad Antwerpe. Antwerpe woar va ikkenomisch belang vaweënge de haves en Zieëlank mieë sjtrategisch. Dewiel Antwerpe al bevrieëd woar, woar Zieëlank nag i Dütsje heng. Um 'n zeëkere durchvaart te realisere vuur geallieerde sjeper, mós 't ganse estuarium woeëde igenoame. Aavalle gaf 't va drei ziej, meh de zjwieërste aavalle woeëde georganiseerd vanoet Antwerpe, oeë oet getrach woeëd Zieëlank binne te trekke.

I recentere tieëde is Antwerpe nag sjteets inne va de wichtigste haves op d'r welt en is 't inne geduchte concurrent vuur de Rotterdamse have.

Verloeëp en kinmerke va de Sjelde

De Sjelde untsjprink i g'n Franzuësisje gemingde Gouy op ing hoeëgte van 97 meter boave zieësjpeegel en hat inne 350 kilometer lange loeëp en dan vuurnamelig in 't Belsj. 't Water va de Sjelde sjtruimt noe alling nag via d'r ungesjte estuariumtak. Dit is de Westersjelde. De verbinking tusje de Oeëstersjelde en de Westersjelde verzande i de zeëvetieënde ieëw. In 1867 woeëd dees verbinding gans aafgesjloate mit 't Kreekrakdam, dat óch geboewd woeëd vuur 't verbeëtere va de Zieëwse infrasjtructuur.

't Debiet va de Sjelde is rilletief lieëg, zoeën: 104m³/s (vergeliek d'r Rien: 2.200m³/s) en zing sjtruimgebeed is 21.860 km², oeë mit de reveer ungeveër e oppervlaak besjlieët van 2/3 Belsj. Zing sjtruimgebeed sjtreët zich van 't Vlaamsje Westhoek, gans in 't weste, tót aa g'n Belsje sjtad Tóngere neet wieëd va Masjtrich. De Sjelde is 'n typische regereveer, die aafhengelig is va d'r nieërsjlaag dat vilt in 't sjtruimgebeed. Dit water weëd aafgevuëd durch de Sjelde zelf en höare ziejrevere.

Ziejrevere

Wichtige ziejrevere va de Sjelde in 't ganse sjtruimgebeed zint:

• Schijn
• Rupel
  • Nete
    • Kleine Nete
    • Groeëte Nete
  • Dijle
    • Demer
      • Gete
      • Herk
• Durme
• Dender
• Leie
• Zwalm
• Scarpe
• Haine
• Écaillon
• Selle
• Senseé
• Erclin

Sjeëpvaart

Op de Westersjelde kint me mit zieësjeper vare (3.200-18.000 ton), en óch wieër bis aa de dokke bei Antwerpe. Dees vaarroutes zint inne va de drökste op d'r welt. Halverweëg Vlissinge-Antwerpe, bei Terneuze, litt d'r ingang van 't Kanaal va Gent noa Terneuze, dat óch mit zieësjeper bevare kin weëde. Vanaaf Antwerpe kint me vare op 't Sjelde-Rienkanaal i de richting va Rotterdam. Wieër op de Sjelde tusje Antwerpe en Gent, kinne alling klingere sjeper vare mit de Sjeepsklasse IV (1.000-1.500 ton), meh mit de get groeëter klasse V (1.500-6.000) kint me Frankriek i vare vanaaf de sjtad Gent. Vanaaf hei kint me mit klinger sjeper de Franzuësisje kanale bevare, of noa Charleroi vare, oeë me oetintelig i de Maas terechkunt.

Galerie

• 
  De Sjeldebron te Guoy
• 
  De Sjelde bei 't Henegouwse Bléharies, zjuus op 't Belsj
• 
  De Sjelde bei Ruien in Oeës-Vlaandere
• 
  De Sjelde bei Dendermonde
• 
  De Sjtad Antwerpe, gezieë vanaaf de Sjelde
• 
  Avendsjemer op de Sjelde t'n noarde van Antwerpe
• 
  De Sjelde bei Fort Liefkenshoek, mit links de kuëltoeres va kerncentrale Doel en rechs de North Sea Container Terminal

Brón

Dit attikel baseert zich op 't corresponderend Nederlandssjproakig attikel, en waal in dees versie.