Ripuarisch-Limbörgs

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Limbörgs spraoklandjsjap: hiebie is 't Ripuarisch-Limbörgs samegegroepeerdj mit 't Oeas-Limbörgs toet ein "supergroep" van Limbörgse dialekte t'n oeaste vanne Panninger Linie; opvallendj is aevel waal det 't Zuudoeas-Limbörgs en Platdiets 'n apaarte arcering höbben en ouch 't Bergisch apaart wuuertj aangegaove.

De ligking vanne Ripuarisch-Limbörgse dialekte (mintj, nómmer ein) in vergelieking mitte anger Limbörgse dialekte (gruuen).

't Ripuarisch-Limbörgs of Oeaslimbörgs-Ripuarisch is de beneuming veur 'n groep aan dialekte die 'n óngerdeil vörme van 't Limbörgs. Dees dialekte kènmirke zich doordet ze zujelik vanne Uerdinger Linie ligke en naordelik vanne Benrather Linie; det hèltj in det ze waal make of makke zègke (en dus neet maache of mache), mer ouch ich of èch (en dus neet ik of èk). Waat dees dialekte óngersjèdj van anger Limbörgse dialekte is det ze ouch kènmirke höbbe die tupisch zeen veur 't Ripuarisch. Ze vörme 'nen euvergank (dialekcontinuüm) tösse de Oeas-Limbörgse dialekte en 't zuver Ripuarisch (wie in Kölle).

In ing zin wuuertj de term ouch waal gebroek veur allein de dialekte op 't Pruusj oetgezunjerdj 't Bergisch (Nuus en oeasteliker); hiebie luuet me dus 't Platdiets op 't Belsj (rónjelóm Eupe), en veural 't Zuudoeas-Limbörgs in Nederlandj (rónjelóm Haerle en Gölpe) boete betrachting. In dees ing zin geit 't den mit naam euver de dialekte rónjelóm Geilekirke, Hinsberg, Erkelens en Mönchengladbach. Wiejer wuuertj 't gebied rónjelóm Haerle döks apaart behanjeltj vanwaenge 't Huillandjs; de zwaor verlimbörgsdje vorm van 't Nederlandjs zowie die wuuertj gekaldj in Haerle naodet die plaats explosief is gegreudj t'n tieje vanne miene.

Aafpaoling

't Ripuarisch-Limbörgs óngersjèdj zich van anger Frankische spraokvariëteite door 'n aantaal aan isoglosse. In 't naorde vörmp de Uerdinger Linie, de ik/ich-lien, de grens mit 't Kleverlandjs; in 't zuje geldj de Benrather Linie, de make/mache-lien, es de grens mit 't ech Ripuarisch. Op 't Ripuarisch-Limbörgs zaet me dus ich en ouch, meh waal mak(k)e; hiedoor zeen ze dus Limbörgsspraokige dialekte.

De grens mitte Oeas-Limbörgse dialekten is get minder dudelik aan te gaeve; euver 't algemeint wuuertj ze gevörmp dore -lik/-lich-lien enne zègke/zage-lien, wobie me op 't Ripuarisch Limbörgs dus -lich en zage zaet (zuuch ouch: Uerdinger Seitenlinie). 'n Anger diffenisie zów de g/j-lien kinne zeen; me zaet berj en jrónk en neet berg en gróndj; bie dees diffenisie zówwe waal dialekte wie 't Haerles en 't Gölpes boete de boeat valle. Tródsdet 't zuver Oeas-Limbörgs en 't Ripuarisch-Limbörgs dus groeate versjille kènne, waere ze veur gemeksraejene aevel waal döks samegegroepeerdj óngere naam "Oeas-Limbörgs", aangezeen 't Ripuarisch-Limbörgs boete Pruses neet hieël väöl is vertaengewuuerdig.

De euvergangszaon tössen 't Oeas-Limbörgs en 't Ripuarisch is in Nederlandj en op 't Belsj e betrèkkelik klein gebied. In Nederlandj geit 't hie den euver 't gebied rónjelóm Gölpe, Egelze en Haerle; op 't Belsj euver 't Oeas-Voeres door toet aan Eupe ('t Platdiets). Op Pruses besleit 't Ripuarisch-Limbörgs aevel e väöl grótter gebied, namelik 't gebied rónjelómme stej Geilekirke, Hinsberg, Erkelens en Mönchengladbach, en mit 't Bergisch d'rbie ouch Nuus, Uerdingen, Duusseldörp, Velbert, Mettmann en Solingen. Hiemit is dit gebied zoeaget aeve groeat es 't ganse Oeas-Limbörgs gebied in Nederlandj. De euvergangszaon maak 'n óngerdeil oet vanne Frankonische Rienlandjse wejjer dae de gestagen euvergank van 't Hoeagduutsj nao 't Nederfrankisch vörmp.

Óngergruup

Wie gezag vèltj 't Ripuarisch-Limbörgs wiejer ónger te verdeile. 't Grótste gruup zeen in det geval van zuud nao naordoeas 't Platdiets op 't Belsj, 't Zuudoeas-Limbörgs, de houfgroep aan Ripuarisch-Limbörgse dialekte en 't Bergisch. Dees dialekte höbbe allemaol häör eige kènmirke. De Platdietse dialekte vörme feitelik gein echte spraokkóndige óngerverdeiling; 't is de beneuming veure Zuudoeas-Limbörgse dialekte die op 't Belsj waere gespraoke. Hie-ónger valle dialekte wie 't Oeas-Voeres en 't Eupener. De Zuudoeas-Limbörgse dialekte deile det ze nag redelik Oeas-Limbörgs van karakter zeen en beveurbeildj nag de zaachte g kènnen op posiesjes wo die in anger Ripuarisch-Limbörgse dialekte woort vervange door 'n j. Gans biezunjer zeen de Bergische dialekte. Dees dialekte, worónger 't Velbedersj en 't Duusseldörper minge nag mieë mit Ripuarische kènmirke; zoea zaet me tseiche en sjproor inplaats teike en spraok; me zaet aevel waal nag ummer make. 't Velbedersj is daobie ouch opvallendj doordet 't 'n einheidsmieëvaad kèntj; det al duit dinken ane Wèsfaalse dialekte nao 't oeaste.

'n Gans biezunjer situaasje geldj veur Haerle, wo 't oearsprunkelik Ripuarisch-Limbörgs dialek nao de ziejlien is verdreve door 't óntstaon van 't Huillands (Haerles Nederlandjs) naodet die plaats explosief is gegreudj dore kóms vanne miene. 't Ech Haerles dialek laef aevel nag ummer door.

Karolingisch spraokeilandj

De Ripuarisch-Limbörgse dialekte höbbe väöl te make gehadj mitten invlood vanoet Aoke en Kölle. Gans opvallendj is denouch 't karolingisch spraokeilandj rónjelóm Aoke, worónger in Nederlandj de dialekte van Kirkraoj, Bóches en Vols valle. Dees dialekte zeen waal dudelik Ripuarisch en neet Limbörgs. Daobie kan me ouch 't dialek van Zumpelveld neume, det örges tössen 't Ripuarisch-Limbörgs en 't Ripuarisch insteit; zoea duit me dao neet ummer mit ane klankverangering van g nao j. Same neump me dees dialekte ouch waal 't Karolingisch Frankonisch of 't Drielanjelimbörgs.

Voerstreek

De óngerverdeiling vanne Limbörgse dialekte kan me trögkvinje oppe Voerstreek. Hie kómme namelik alle groeate dialekgruup van Nederlandjs Limbörg naevenein veur. Me kèntj hie drie dialekte: in 't wèste 't Moelings (Moelinge), det e Centraal-Limbörgs dialek is, inne midde 't Voeres ('s Gravenvoere), 'n Oeas-Limbörgs dialek, en in 't oeaste 't Oeas-Voeres (S'n Maeëte, S'n Pieëter, Teuve en Rimmersjdel), e Ripuarisch-Limbörgs dialek.

Kènmirke

De Ripuarisch-Limbörgse dialekte höbben e paar kènmirker euverein. Zoea zeen ze bao allemaol tonaal en ligke ze t'n oeaste van de Panninger Linie (me zaet dus sjmaal en neet smaal). Wiejer kinne de meiste dialekte gutturalisering (hónk veur hóndj of wèngter veur wintjer), monoftóngering vanne aaj Germaanse diftónge ou (umlaut: ui) en ei nao oo/òò (umlaut: eu/èù) en ee/èè, l-vocalisatie (hòòt en jòòd veur holt "hout" en góld) en ouch klinkerverkórting (modder en vadder inplaats moder en vader) kump väölvöljig veur.

Anger algemein kènmirke die doon dinken aan 't Ripuarisch zeen r-sjoewheid ('t eweglaote van de -r in codaposiesje, wie paeëd inplaats paerd, döks mit naoslaag of kluuering richting 'n a-echtige klink, wie hat inplaats hert), 't gebroek van wirkwäördsvörm wie han en jónt inplaats höbbe en gaon, 't substituere vanne (zaachte) g door 'n j (jood veur good), 't gebroek van van 't waord zage of zare veur zègke en 't mennelik lidwaord d'r veur de/d'n (de meiste dialekte doon dus neet mit ane bdht-klinkerregel).

Opvallendj is det väöl dialekte neet mitdoon ane t-deletie, die waal algemein is veure meiste Oeas- en, in minder maot, Centraal-Limbörgse dialekte. Bie sómmige dialekte hèltj det in det t-deletie gares neet veurkump, dewiel anger dialekte 't waal nag in bepaoldje maot doorveure, meh beveurbeildj neet bie wirkwaordsverveuginge.

Get det waal redelik kónsekwentj veurkump in 't spraokgebied is n-deletie; mit naam veure dialekte op Pruses is dit algemein good. N-deletie hèltj in det bie grammaticaal wäörd, wie wirkwäördsvörm en zeker veurzètsele, die ènj-n ewegvèltj wen die neet wuuertj gevolg door 'ne klinker. Zoea zaet me "i Kölle" en "va mich", meh waal "in Aoke" en "van ós". N-deletie kump bie sómmige dialekte ouch veur bie wirkwäörd: "Èch weet zikker dat èch dat jezaat ha" (Ich weit zeker det ich det höb gezag.) taenge "Èch han 'm jezieë" (Ich höb 'm gezeen.), wobie 't litste veurbild weer n-deletie op 't vóltoeadj deilwaord vertuuentj.

Behaad

't Behaad van 't Ripuarisch-Limbörgs versjiltj hieël erg de regio. In sómmige gebiede, mit naam in Nederlandj, waere de dialekte nag good doorgegaove ane jeug, al is waal spraok van lichtelik regiolektisering, wobie de dialekte mieë richting de standerdspraok en einanger bewaege. Daotaenge steit det 't dialek zelfs in Haerle, wo 't kónkurreertj mit 't Haerles Nederlandjs, nag good euverlaef. Op 't Belsj is de situaasje get minder eindujig. 't Platduutsj haet mit naam inne regio van Eupe väöl las van kónkurrensje mit 't Hoeagduutsj en ouch oppe Voerstreek is dore spraokkwestie 't euverlaeve minder gemekkelik. Hie keze luuj döks lever veur 't Frans of 't "baeter" Standerdnederlandjs.

De situaasje veure dialekte op Pruses is nag slechter. In sómmige plaatse, wie Duusseldörp, is 't plat praktisch t'n doeaje opgesjreven en ouch in al de anger gebiede sprèk de jeug slechs weinig toet gei plat mieë. 't Ripuarisch-Limbörgs wuuertj dao eigentlik allein nag gekaldj dore ajer bevölking.

Brónne

Belemans, R., J. Kruijsen, and J. Van Keymeulen. "Gebiedsindeling van de zuidelijk-Nederlandse dialecten." Taal en Tongval 50 (1998): 25-42.
Cornelissen, Georg. "De dialecten in de Duits-Nederlandse Roerstreek-grensdialectologisch bekeken." Lexikale, morfologische en taalsociologische verkenningen in het Posterholts en Karkens. Hasselt (Mededelingen van de Vereniging voor Limburgse dialect- en naamkunde. 83) (1995).
Cornips, L. "Syntactische variatie in Heerlen: de methodologie." Artikelen van de Eerste Sociolinguïstische Conferentie. Eburon, 1991.
Hinskens, Frans. "The erosion of a variable process. The case of n-deletion in Ripuarian and Limburg dialects of Dutch." Variation and Gradience in Phonetics and Phonology (2009).
Snijkers, L. "Grensoverschrijdende communicatie in Zuid-Limburg. Een etnografisch onderzoek naar de keuze van Lingua Receptiva en dialecten in grensoverschrijdende communicatie in Zuid-Limburg." (2014).
Trost, Pavel. "Systemic support for the x/ç distinction in German." Word 14.2-3 (1958): 243-246.