Heëlesj
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Heëlesj is 't dialek wat gekald weëd i g'n sjtad Heële.
Sjpreëkesj
[bewirk | brón bewèrke]Heële, in d'r nuëgetieënde ieëw nog e dörp va 6.000 inwuënersj, is in de ieësjte haofsjeet va d'r twintigste iëew oetgegruid tot de twieëde sjtad va Nederlands Limburg, durch sjterke arbeidsimmigratie. Doadurch kalt de mieërderheed va de lüj in Heële allewiel Hollendsj, dèks Nederlands gelardeerd mit Limburgs (zuug Heëlesj Hollendsj) - va 't nog Limburgstalig deel va de bevolking kalt lang neet jieëkerinne Heëlesj. Toch nump 't Heëlesj dialek nog in alle loage va de bevolking bei lüj va alle leëftieje ing zieëker plaatsj in.
De sjproaksituatie i Heële is dan óch complex te neume. Vöal lüj zint twieëtalig in 't (Heëlesj) Hollendsj en 't Limburgs, en 't kunt vöal vuur dat me in gesjprekke va de ing sjproak op de anger uëvergeet (code-switching). 't Is dus meugelig dat ieëmes wat de sjproak neet vöal gebroek (en mesjiens gaaroet neet va heem oet mitgekrieëge hat) ze toch good kalt. In jieëker geval hant alle Heëlenere passief kinnes va 't Limburgs. Doa kunt bei dat hüj 't dialek hoeëger in aazieë sjteet es 't es "gebroake Hollendsj" besjouwde Heëlesj Hollendsj.
Me sjat 't aantal sjpreëkesj op 20% va de Heëlesje bevolking; dit getal guëf waarsjienlig de frequente sjpreëkesj. Wievöal lüj 't Heëlesj wirkelig beheesje is neet bekank.
Kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]Heële likt nog juus te noordweste va de Benrather Linie; me zeet hei dus make, tied en oet, neet maache, tsiet en oes wie in Kirkroa, en 't Heëlesj mót dus besjouwd weëde es e Nederduutsj dialek.
Vuur de res vertoeënt 't evvel vöal verwantsjap mit 't Kirkröadsj. Zoeë ligk Heële ten zude va twieë kling isoglöskes, die zich va de Benrather Linie aafsjplitse en 't ing va typisj Ingweoonse/Nederduutsje wöadvörm markere. Zoeë zeet me i Heële zage, neet zègke, en verangert 't achtervoogsel -lik in -lig. Anger uëvereekomste mit 't Kirkröadsj zint 't ewegvalle va de r vuur inne consonant (Heerle > Heële), 't monoftongisere va ei en ou noa ee en oo (heim > heem; boum > boom; mirk op dat de res va Limburg hei-in feitelig e sjproakeiland is!), ing sjterke gutturalisering (kind > kink; hand > hank), de lidwöad g'ne en g'n (Kirkröadsj: j'n(e)) op sommege posities, 't gebroek va han i plaatsj va höbbe, en inne dudelige ivlood va 't Duutsj es kultoersjproak in vreuger tieje, al kunt die lang zoeë extreem neet tot uting wie in 't Kirkröadsj (waterleiding > wasserlaitoeng).
Sjpelling
[bewirk | brón bewèrke]Juus wie 't Kirkröadsj hat 't Heëlesj va d'r verein Veldeke de "touwsjtumming" gekrieëge zieng auw sjpellingsmores te beware. Óch hei sjrief me vuur de klank woeë Veldeke ao bei vuursjrief, nog ummer oa.
Publicaties
[bewirk | brón bewèrke]Al in 1884 versjeen ing woadlies va 't Heëlesj die gemaak woar durch d'r Heëlesje dominee J. Jongeneel (1831-1887), Dorpsspraak van Heerle. Dees oetgaaf woeëd i 2000 opgevolg durch inne dictionair, 't Heëlesj Woadbook, woeë 10.000 Heëlesje wöad i sjtónt. I 1878 sjreef d'r Heëlesje gemindesikkertaris Jos Kaufmann, óch al inne Hälisch-Hollänsche Dictionair, meh die is noeëts oetgegeëve.
Oet d'r 19e en vreuger ieëwe zint neet vöal tekste in 't Heëlesj plat bekank. In 't taalkundige book Van de Schelde tot de Weichsel oet 1882 sjtónt vertelsels va d'r Limburgse sjriever Johan Michiel Dautzenberg (1808-1869), Vör dréi wäke gōd wä'r, i Duutsje sjpelling[1], en va d'r gemindesikkertaris Jos Kaufmann, Op Joest van Vondel [2].
Dominee Jongeneel publiceerde i zie book ing Heëlisje vertaling va De geliekenis van d'r verloare zoeën i Duutsje sjpelling. Mathieu Kessels (1858-1932) sjreef i 1883 Der Koehp va Hehle, e book uëver inne Heëlesje soldoat in 't leger va d'r Napoleon. I modern Heëlesj heesj d'r soldoat Kuëb va Heële. Eugène Vreuls (1868-1940) sjreef vuur d'r Twieëde Weltkreeg in ing regionale gezet sjtuksjkes i Heëlesj dialek, die i de tachtiger joare van 't 20e joarhóndert obbenüts zint oetgegeëve in 't book Kulleréj, Heëlesje sjetse. Edmond Kaufmann (1873-1934) sjreef i g'n twintiger joare regelmieësig vertelsels vuur 't tiedsjrif va d'r Limburgse dialek-verein Veldeke.
Noa d'r Twieëde Weltkreeg is vöal poëzie en proza gesjrieëve i Heëlesj dialek, vuural in 't tiedsjrif Veldeke, ónger angere durch sjrievesj wie d'r Cor Driessen (1914-1989), René Toonen (1915-2011), Wiel Stienstra (1922-1986), Jan Huntjens (1922-2004), Hub Dohmen (1923-1979). In 't book Mosalect, Bloemlezing uit de Limburgse dialectliteratuur oet 1976, zint e aantal sjtukke in 't Heëlesj opgenómme. Mya Maas-Brennenraedts (1920-2000) sjreef verhoale in 't Plat va Heëlehei. D'r Wiel Knipa (1921-2002) sjreef noa d'r kreeg väol populaire vasteloavendsleedjes op Heëlesj plat, e vuurbild is D'r Lange Jan Marsj.
De letste joare is 't Heëlesj dialek durch de bevolking dudelig obbenüts umermp: 't weëd vöal gesjrieëve en gecultiveerd. Bekind is 't vasteloavendsleedsje D'r Loemmelekrieëmer van 't duo Paul & Leo, wat in 2001 de 3e plaatsj hoalde bei 't LVK. Doa zint e paar recente Heëlesje sjrievesj die regelmieësig publicere, Rob Lahaye, Raymond Clement en Jan Hendriks. 't Heëlesj kunt óch vuur in e paar sjtripvertalinge. I Suske en Wiske weëd 't gekald durch Tant Sidonia; in 't Asterix-album 'ne Gansen toer kalle ze 't i g'n sjtad Durocorturum.
Nuët
[bewirk | brón bewèrke]