Pools
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Pools (język polski, polszczyzna) is de taol vaan Pole, die door 98 procent vaan de Poolse bevolking (38,6 miljoon Pole) es mojertaol gesproke weurt. Langs de oosgrens (Wit-Rusland, Litouwe en Oekraïne) gief 't väöl Poolstaolege minderhede (hei en dao zelfs mierderhede), zoe sprèk ei derde vaan de inwoeners vaan Vilnius, de hoofstad vaan Litouwe, Pools. De taol heet 50 miljoen sprekers. 't Pools is de belaankriekste Wes-Slavische taol, en es Lechitische taol is 't ing verwant mèt 't Tsjechisch en 't Slowaaks. De taol heet gein groete dialekversjèlle boete 't Kasjoebisch, wat soms ouch es 'n apaarte taol gezeen weurt. Alle Pole kinne ziech oonderein verstoon. Tot 't Pools allewiel zoe homogeen is kump veural doordet nao de annexatie vaan Kresy door Ruslaand in 1939 väöl Pole vaan 't oeste nao 't weste immegreerde.
Alfabet
[bewirk | brón bewèrke]'t Pools weurt gesjreve in 't Latijnse alfabet en heet 32 grafeme, det keump doordet sómmige mit diakritische teikes es epaarte grafeme gezeen weure. 't Poolse alfabet is es volg:
| Bove kast |
HTML code |
Onger kast |
HTML code |
Naam vaan de letter | Gebroekelike fonetische waerde |
Anger fonetische waerde |
|---|---|---|---|---|---|---|
| A | a | a | [[a]] | |||
| Ą | Ą | ą | ą | ą | [[ɔɰ̃]] | [[ɔ]], [[ɔm]], [[ɔn]], [[ɔŋ]], [[ɔɲ]], [[ɔj̃]] |
| B | b | be | [[b]] | [[p]] | ||
| C | c | ce | [[t͡s]] | [[d͡z]], [[t͡ɕ]] | ||
| Ć | Ć | ć | ć | cie | [[t͡ɕ]] | [[d͡ʑ]] |
| D | d | de | [[d]] | [[t]] | ||
| E | e | e | [[ɛ]] | [[e]] nao en tösse twei mitklinkers | ||
| Ę | Ę | ę | ę | ę | [[ɛɰ̃]] | [[ɛ]], [[ɛm]], [[ɛn]], [[ɛŋ]], [[ɛɲ]], [[ɛj̃]] |
| F | f | ef | [[f]] | [[v]] | ||
| G | g | gie | [[g]] | [[k]] | ||
| H | h | ha | [[x]] | [[ɣ]], [[ɦ]] (Oostelike Bordelands, Silezië) | ||
| I | i | i | [[i]] | [[i̯]] (verzach veurgaonde mitklinker) | ||
| J | j | jot | [[j]] | [[i]] | ||
| K | k | ka | [[k]] | [[g]] | ||
| L | l | el | [[l]] | |||
| Ł | Ł | ł | ł | eł | [[w]] | [[ɫ]] in aajdere oetsjpraok en oostelike dialekte |
| M | m | em | [[m]] | |||
| N | n | en | [[n]] | [[ŋ]], [[ɲ]] | ||
| Ń | Ń | ń | ń | eń | [[ɲ]] | |
| O | o | o | [[ɔ]] | |||
| Ó | Ó | ó | ó | ó kreskowane | [[u]] | |
| P | p | pe | [[p]] | [[b]] | ||
| R | r | er | [[r]] | |||
| S | s | es | [[s]] | [[z]], [[ɕ]] | ||
| Ś | Ś | ś | ś | eś | [[ɕ]] | [[ʑ]] |
| T | t | te | [[t]] | [[d]] | ||
| U | u | u of u otwarte | [[u]] | [[u̯]] | ||
| W | w | wu | [[v]] | [[f]] | ||
| Y | y | igrek | [[ɨ]] | |||
| Z | z | zet | [[z]] | [[s]], [[ʑ]] | ||
| Ź | Ź | ź | ź | ziet | [[ʑ]] | [[ɕ]] |
| Ż | Ż | ż | ż | żet | [[ʐ]] | [[ʂ]] |
De letters q, v en x weure neet tót 't Poolse alfabet geraekend, wiewaal dees letters in sómmige lienwäörd en in eigename gevènje weure. 't Diakritisch teike ´ heit kreska ('sjtriepke'), de ˛ weurt ogonek ('sjtartke') geneump en 't tupke óp de ż heit kropka ('tupke').
't Pools heet daonaeve 7 digrafe:
| HTML code |
Onger kast |
HTML code |
Gebroekelike fonetische waerde |
Anger fonetische waerde | |
|---|---|---|---|---|---|
| Ch | ch | [[x]] | [[ɣ]] | ||
| Cz | cz | [[t͡ʂ]] | [[d͡ʐ]] | ||
| Dz | dz | [[d͡z]] | [[t͡s]], [[d͡ʑ]], [[d-z]] | ||
| Dź | DŹ | dź | dź | [[d͡ʑ]] | [[t͡ɕ]], [[d-ʑ]] |
| Dż | DŻ | dż | dż | [[d͡ʐ]] | [[t͡ʂ]], [[d-ʐ]] |
| Rz | rz | [[ʐ]] | [[ʂ]], [[r-z]] | ||
| Sz | sz | [[ʂ]] | [[ʐ]] |
Sómmige sjpraokklaanke höbbe mie es ein grafeem:
- [[x]] es h of ch
- [[ʐ]] es ż of rz (rż gief 'n [[r-ʐ]]-cluster aan)
- [[u]] es u of ó
- zache mitklinkers waere es ć, dź, ń, ś', ź, of ci, dzi, ni, si, zi gesjreve (ć, ń voor mitklinkers of aan 't ènj vaan wäörd, meh ci, ni waere gesjreve voor a, ą, e, ę, o, u; c, dz, n, s, z sjtoan allein voor i.)
Fonologie
[bewirk | brón bewèrke]De fonologie vaan 't Pools en die vaan anger Lechitische taole kenmerk zich veural deur väöl nasaal vocaole, gepalataliseerde mitklinkers en paroxytonie.
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]Substantieve
[bewirk | brón bewèrke]Wie de meiste Slavische taole (behauve 't Bulgaars en Macedonisch) heet de Poolse taol geine artikele en is ze 'n echte flectietaol. Ze heet zeve naomvalle - de nominatief (mianownik), genitief (dopełniacz), datief (celownik), accusatief (biernik), locatief (miejscownik), instrumentaal (narzędnik) en vocatief (wołacz) -, die in de drei genera en de twie getalle trökkoume. Bie de menneleke wäörd gief 't ouch nog semantische taengesjtèllinge: bezeeld/ónbezeeld (in 't inkelvoud) en persuunlik /ónpersuunlik (in 't miervoud). E derde getal, d'n dualis, is iewe trök wied oet de taol verdwene, behauve bie de drei wäörd oko ("oug"), ucho ("lats") en ręka ("handj").
Daonaeve gief 't in bestumpde waordparadigma's regelmaotige klankalternanties:
- miasto, "sjtad" (nominatief)'), mer: mieście, "sjtad" (locatief)'
- pies, "hóndj" (nominatief)'), mer: psa , "hóndj" (genitief/accusatief)')
- góra, "berg" (nominatief)'), mer: górze ("berg" (datief/locatief)')
- nosić, "drage" (infinitief)', mit 'n /ś/, mer: noszę ("ich draag")
Verbe
[bewirk | brón bewèrke]Wie in de meiste Slavische taole heet in 't Pools 't verb twei aspekte, 't imperfektief en perfektief. De persoensvörm congrueert hei dèks neet allein in persoen en getal mer ouch in geslach mit 't subjek:
- Czytałem/Czytałam list (imperfektief; "Ich (mennelek/vrouwelek) laezde de breef" .
- Przeczytałem/Przeczytałam list (perfektief: "Ich (mennelek/vrouwelek) höb de breef gelaeze (en höb ze noe oet").
Es me dees perfectieve verbe in 't presens zèt, weurt hunne beteikenis die vaan futurum:
- Przeczytam list - "Iech zal de breef laeze".
Imperfectieve verbe höbbe in 't presens de beteikenis vaan duratief (Ingels:progressive tense)
- Czytam list - "Iech bin de breef noe aan 't laeze".
't Futurum weurt analytisch gevormd door ' n combinatie vaan 'n vorm vaan 't hulpverb być ("zien") en de infinitief of 't voltoejd particiep (gein beteikenisversjil):
- będziecie robić / będziecie robili: "geer zalt doon".