Naar inhoud springen

Peerdesport

Van Wikipedia
(Doorverweze van Paerdssjport)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Combinatie sprink euver 'n hindernis in 'n wèdstrijd in Fontainebleau, Fraankriek. De springsport is ein vaan de väöl peerdssporte.

Peerdssport daan wel peerdesport, ouch bekind es hippische sport, is de verzaomelnaom veur al die sporte boebij weurt gebruuk gemaak vaan ein of mierder peerd (Equus [ferus] caballus). Dees sporte versjèlle daorum wezelek vaan gewoen sporte, umtot de prestatie moot weure gelieverd door de mins en 't peerd same, en ouch umtot de krach in hoofzaak neet vaan de sportmins zelf kump. Dit lèste heet de peerdssport gemein mèt mechanische sporte. Zjus wie de 'minseleke' sporte umvat de peerdssport e zier divers spectrum vaan sportsoorte, loupende vaan doorsporte en sprintsporte euver percisiesporte tot echte jurysporte en balsporte. Peerdssporte zien euver de ganse wereld populair, veural evels in de Westerse en Arabische len. Ze weure door väöl mieljoene, dèks kinder, op amateurniveau gedoon. Versjèllende disciplines zien Olympisch. Väöl rasse weure speciaol gefok veur bepaolde sportdisciplines, in 't bezunder de rensport en de dressuur. Oersprunkelek woorte peerdrijveerdeghede veural veur militair doele aongelierd; atlete kaome in 't verleie miestal oet de gevechswereld.

Algemein kinmerke en vereisdes

[bewirk | brón bewèrke]
Grópsles op 'n manèsj.

Zoewel veur de sporter es veur 't peerd bringk de peerdssport 'n aontal vereisdes mèt. Natuurlek moot de ruter liere rije; ouch lui oet de aongespanne disciplines beginne miestal op de rögk vaan 't peerd. Me liert es regel vreug rije, op 'n manèsj, boe me um te beginne veural de beginsele vaan de dressuur krijg aongelierd. Dee vörm vaan peerdssport weurt gezeen es de basis vaan alle aandere. Ouch springlesse weure op manèzje algemein aongeboje. In die umgeving gief 't ouch dèks (de ierste) wèdstrije op lieg niveau. Allewel tot peerdssporte neet allemaol zoe väöleisend zien es gewoen krachssporte, moot 'nen atleet oet dees discplines wel 'n gooj conditie höbbe (laankdoreg mètgoon in de beweginge vaan e peerd is vermeujend). Daobij maag me ouch neet te väöl wege; um de peerdsrögk neet te euverbelaste, meh zeker in d'n draaf- en rensport ouch um zoe wieneg meugelek op te hawwe: jockeys wege dèks zèsteg kilo of minder.[1]

Natuurlek moot ouch e peerd weure aofgeriech. Dewijl dat veur alle peerd gelt, neet allein veur de sportpeerd, vereise sportdisciplines wel tot e peerd vaan joonks aof aon speciaol veur dat doel weure opgeleid. Zeker in de rensport is dat zoe, boe peerd 't bèste prestere es ze e jaor of drei zien (tenao verkoup me ze aon particuliere). Bij springers doort de lier get langer, en dressuurpeerd zien dèks pas op hun huugdepunt in hun tienerjaore. Veur väöl sporte bestoon gespecialiseerde rasse. Zoe weurt d'n Arabeer es ideaol veur de rensport gezeen, gebruuk me wereldwied de Polo Argentino veur de polosport en zien versjèllende foklijne vaan de KWPN'er wereldwied hoeg gepreze in de spring- en dressuursport. Soms is e bepaold ras per traditie vereis (wie 't Ziews trèkpeerd in 't rinksteke).

E peerd is e bies mèt 'nen eige wèl en versjèllende sporte eise ouch versjèllende temperaminte. Dèks weure sportpeerd gecastreerd, umtot roene ziech neet door mere laote aofleie en ziech beter door 'ne ruter laote beheerse. Zeker in de dressuur heet me väöl liever roene, die noe eine kier beter luustere nao subtiel aonwiezinge. In de springsport vint me, op topniveau entans, zoewel mere es hingste en roene.[2] De rei um 'nen hings toch hings te laote is dèks, tot me zjus mèt toppeerd gere wèlt doorfokke. Op amateurniveau is 't gemeinelek neet verstendeg um ruters op oongelubde hingste te zètte.

Veur de prestaties is 't vaan groet belaank tot ruter en peerd (same bekind es de combinatie) 'ne band oontwikkele, umtot 't peerd de hölpe vaan de ruter moot kinne verstoon en de ruter moot weite boe de sterke en zwake kante vaan 't peerd ligke. Bij disciplines die lang inspanning vereise, wie de eventing of de endurance, is 't extreem belaankriek tot e peerd 't kin en wèlt volhawwe. De sporter nump daorum dèks e groet deil vaan de opleiing jaorelaank zelf in han. Oetzundering is de moderne viefkamp, boebij d'n atleet expres moot goon wèrke mèt e peerd wat 'r neet kint.

Oetrösting

[bewirk | brón bewèrke]
De standaardoetrösting vaan 'ne (beginnende) ruter: stievele, rijbrook, cap en smik.

De mieste groete sportdisciplines zien geworteld in de Ingelse rijtraditie; de oetrösting vaan de peerdssporters is dao ouch nao. In e paar typisch Amerikaanse disciplines weurt naovenant mèt Westerngerei gewèrk.

E peerd krijg e zaol op ziene rögk, wat me mèt 'ne zoegeneumde singel oonder ziene boek door vasmaak. Dit zaol deent neet allein veur 't comfort en evewiech vaan de ruter, meh ouch de rögk vaan 't peerd vingk d'n drök heidoor beter op. Wijer krijg 't peerd e hoofstèl um/in. Heimèt kin de ruter, via de teugele, 't peerd hölpe geve. Mèt 't zoegeneump bit, wat in de moond vaan 't peerd zit, veult 't die aonwiezinge good. Bepaolde sjaole pleite veur boumloes (de boum is 'n oonderdeil vaan 't zaol) en/of bitloes rije; in de mainstream-peerdewereld höbbe ziech die trends neet doorgezat. Bij aongespanne rije is 't peerd mèt 't rijtuug verboonde door 't zoegeneump getuug. De gebruukde wagel/kaar versjèlt sterk per discipline; zuug oonder.

Veur comfort en decorum is 't gebrukelek speciaol rijstievele aon te trèkke zoewie 'n rijbrook. De stievele zien laank (tot aon de knee) en oonbuigzaom, de brook is gooddeils naojeloes. Zeker bij 't liechrije, wat beginners doen, sjeelt dit väöl irritatie aon de bein. Veur de besjerming dreug de ruter dèks 'ne cap, 'n soort helm dee häöm bij 'ne val op ziene kop moot besjerme. Op de mieste manèzjes is heer intösse verpliech. Sinds 2013 heet de F.E.I. de cap officieel verpliech gestèld op 't wèdstrijdterrein, al zien de regele wel zoe tot beveurbeeld de dressuur, boe me gemeinelek geine cap meh 'nen hoegen hood dreug, 'n oetzundering kin vörme.[3] Bij rouwer disciplines kump ouch de bodyprotector te pas, 'n soort helle bodywarmer dee bij 'ne val oonder mie de wervelkolom moot besjerme. Op 't Belsj is heer verpliech bij 't rije; in Nederland neet. Sommege Nederlandse manèzjes verpliechte häöm wel bij 't springe, in 't bezunder bij de jäög. Bij de eventing is 'r nog väöl universeelder (zoe is heer in Nederland bij alle eventingwèdstrije verpliech gestèld).[4]

Ruters wèrke ouch dèks mèt 'ne smik, boe me 't peerd (naovenant de lengde) op de sjouwer of de vot kin tikke, in 't bezunder wienie 't neet direk op hölpe reageert. Dit moot mèt beleid weure gedoon: 't peerd maag sjrikke meh gein pijn lije. Vaanaof de hoeger amateurniveaus dressuur is de smik neet mie touwgestande; bij de rensport en 't springe is dit 'n aander verhaol.[5] Bij de aongespanne disciplines is 'ne smik zelfs oonmisbaar, umtot me de peerd aanders gein aonwiezinge kin geve.[6] In de versjèllende disciplines weure zier versjèllende smikke gebruuk.[6] Tot slot gief 't veural veur springers nog de spaore: iezere stengskes of gekartelde räödsjes die me aon de stievele klemp. Ze kinne bij verkierd en/of euvermaoteg gebruuk hendeg irritere en mote daorum veurziechteg weure ingezat, zeker umtot e peerd in de zij hendeg geveuleg is (en dus ouch de gewoen beinhölpe ech wel veult).[7]

Historie

[bewirk | brón bewèrke]
Wagenrenne op 'n Griekse vaas. Deze sport waor in de Ajdheid enorm populair.

't Peerd sjijnt zoe roond 4000 v.Chr. te zien gedomesticeerd;[8] iers es rijbies en pas väöl later es trèkbies.[9] Oonbekind is wienie me veur 't iers mèt peerd góng sporte. Al in 't aajd Griekeland bestoont 't wagerenne, boebij 'ne veurmaan achter e veerspan umsterhels mós vare.[10] Deze sport, dee ouch op de antieke Olympische Speule woort gehawwe,[11] sloog hendeg aon bij de Romeine, die 't dinkelek door de Etruske lierde kinne.[12] Neet allein kaome in de Circus Maximus doezende lui kieke nao de atlete, de versjèllende facties vaan veurlui verdeilde de Romeinse maotsjappij tot in de politiek, en relle die veer 'hooliganisme' zouwe neume, kaome veur. De wagenerenne bleve tot deep in de middeliewe bestoon in 't Byzantijns Riek.[13] In Wes-Europa evels verdwene ze; dao kaom in de hoeg middeliewe 't riddertoernooj op, 'nen deepmilitaire vechsport veur ridders te peerd, en daomèt e statussymbool veur edele.[14]

Sporte die v'r vaandaog nog kinne koume pas later op de veurgroond. De rensport krijg laankzaamaon vaste vörm in Ingeland in de zèstienden iew,[15] meh kump pas twie iewe later tot groete bleuj wienie me begint te fokke mèt Arabische volblode.[16] Institute oet de sport stamme dèks oet dezen iew (1750: opriechting Jockey Club;[17] 1779: ierste Epsom Derby[18]). 't Vereineg Keuninkriek zouw nog laank 't groetste peerdssportland op de wereld blieve. Dressuur kaom in de barok op, in de vörm die veer kinne es (klassiek) hoegsjaolrije; allewel tot dit geine competitieve sport waor, is de modern dressuur hei wel op gebaseerd.[19][20] De springsport kraog pas aon 't ind vaan de negentienden iew vörm.[21]

Op de Olympische Speule waore peerdssporte in 1900 veur 't iers presint; 't góng toen um polo en springe.[22] Pas sinds 1912 weurt de peerdssport hei continu bedreve; d'n in 1904 gesjrapde springsport kaom weer trök en dressuur en military (de veurluiper vaan wat allewijl eventing hèt) kaome debij.[23] Polo heet nao 1936 neet mie op 't Olympisch program gestande.[24] Bij de Speule vaan 1920 kaom ouch de voltiesj nog veur.[25] Dewijl mèt 't trio springe-dressuur-eventing 't Olympisch program vertrojd aondeeg, waor de peerdssport wel langen tied nog oetgesproke militair. Tot 1952 kóste allein officere oet 't leger aon dees disciplines mètdoen, en vrouwlui woort nog langer de touwgaank tot 't springe en de eventing oontzag.[26] Vrouwlui rije trouwens in dezelfde competitie wie de manslui, oetzunderlek in de sport.

Door 't verdwijne vaan 't peerd in 't leger, 'nen trend deen al in d'n Ierste Wereldoorlog euverdudelek waor begós,[27] woort peerdssport laankzaomaon evels gaar neet zoe militair mie. Ummer mie börgers gónge rije, en ummer dèkser ouch vrouwlui en meidskes. Dit kós me vaanaof ind jaore zèsteg trökzien in statistieke vaan aontalle peerd: nao decennia vaan trökloup (wie ummer mie peerd door machines woorte vervaange) begós de vraog weer touw te numme.[28] Allewijl gief 't in Nederland zoe'n 400.000 peerd, in groete mierderheid veur d'n amateursport gebruuk.[29] Nui disciplines oontstoon nog aoventouw. Sinds de jaore '50 kint me de endurance,[30] sinds de jaore '80 TREC.[31]

Versjèllende sporte

[bewirk | brón bewèrke]

Draaf- en rensport

[bewirk | brón bewèrke]
Steeplechase in Deauville, Fraankriek.

Bij dees sporte geit 't drum umsterhels nao de finish te koume; dit maak ze fundamenteel aanders en de aander sporte oet dees sectie. In d'n draafsport weurt miestal gevare mèt klein keerkes die me sulky's neump. Wie de naom al zeet, moot 't peerd in draf blieve loupe; de galop, boe-in 't helder kin, veurt tot diskwalificatie.[32] Ouch in draf hole de peerd nog gemekelek hoeg snelhede. Gewoen wèdstrije weure gehawwe op 'n draafbaon (hippodroom), meh 't gief ouch kortebaondraverije, op e kort, rech stök, neet zelde 'n straot.[33] Draverije weure soms wel oonder 't zaol gedoon; me sprink daan vaan monté.[34]

De rensport is altied oonder 't zaol; heibij is 't de bedoeling tot peerd wel galoppere. Snelhede vaan 60 km/o zien gein oetzundering, al kin e peerd dat neet laank volhawwe. Peerdsraces valle oeterein in vlake races en steeplechase (horderenne), boebij e peerd oonder 't renne ouch nog euver hindernisse moot springe. Ouch d'n aofstand varieert per toernooj: dèks mote de peerd in 't hippodroom loupe, meh soms geit 't um 'ne kilometerslange cross.[35][36] Veural in 't Vereineg Keuninkriek en de Vereinegde Staote weurt vaan de rensport hiel väöl werk gemaak; ouch in Nederland (Wassenaar)[37] en 't Belsj (Waregem)[38] vinde peerdsrenne plaots. Neet alle draafbaone kinne ouch veur de rensport weure gebruuk.[39]

Zoewel in d'n draafsport es in de rensport weurt sinds jaor en daag alum gewèd, dèks veur groete bedraoge. Dit heet de sporte e bedinkelek imago bezörg, zeker umtot wel ins dopaasj weurt gebruuk um de peerd snelder te doen loupe.[40] De sporte zien organisatorisch relatief aofgesjermp: draaf- en rensport oontbreke op de Olympische Speule en de FEI hèlt ziech neet demèt bezeg.

Springe

[bewirk | brón bewèrke]
'n Combinatie nump 'n hindernis tijdens de Hampton Classic in Bridgehampton, NY, Vereinegde Staote.

Allewijl tot ouch in de steeplechase en in de cross moot weure gesproonge, versteit me oonder springsport specifiek die sport boebij de combinatie binne 'ne bak euver e kort parcours mèt versjèllende hindernisse moot springe. De hindernisse bestoon dèks oet losligkende balke, die ouch bij liechte bereuring draofvalle. Es dat gebäört, krijg de combinatie straafpunte. Die kinne es extra seconde op d'n indtied in rekening weure gebrach, meh soms wege ze zelfs zwoerder door. 'n Wèdstrijd weurt euver 't algemein in twie fases opgezat.[41] Um good euver de hindernisse te koume, moot e peerd basculere, dat wèlt zègke de kop, hals en rögk roond make zoetot de sjof tijdens de sprunk 't hoegste punt vörmp. Dit geit allemaol e stök gemekeleker es de ruter de verliechte zit aonhèlt (de oonderbein nao veure optrèkke, opstoon in de stijgbeugele en nao veure neige); zoeget spaort ouch de rögk vaan 't peerd.[42]

De verliechte zit is oetgevoonde door d'n Italiaanse ritmeister Federico Caprilli, aon 't ind vaan de negentienden iew. De springsport, natuurlek 'n militair discipline um de peerd beter gesjik te make veur 't gevech, stoont toen nog in de kindersjeun. Caprilli heet väöl beteikend veur 't volwasse weure vaan deze sport.[42]

Op amateurniveau weurt de springsport al vrij vreug aongeboje, umtot 'r ziech vrij gemekelek in de bak vaan 'n manèsj liet doen. Zjus wie bij de dressuur gief 't väöl amateurtournoje in versjèllende klasse;[43] dit systeem is in eder land aanders.[44] De springsport is populair in 't Vereineg Keuninkriek, Duitsland en zeker ouch Nederland, welke len al väöl sportief succes höbbe gehaold.[45]

Dressuur

[bewirk | brón bewèrke]
'n Dressuurcombinatie in oetgestrèkden draf.

Wie bove al gezag zuut me de dressuur es basis veur alle peerdssport, jeh veur alle soorte rije. Allein al 't kinne sture vaan e peerd, zoewie de wisseling tösse de versjèllende geng, zien feitelek dressuurkunste die me toch veur alle hippische activiteite nujeg heet. Vaan meet aof aon, entans zoe gaw es d'n instructeur de longeerlijn dörf los te laote en de beginnende ruter zelf deit rije, liert me zoe'n euvergeng make, en moot me versjèllende manèzjefigure rije (volte, vaan hand verandere, gebroke lijn etc.). Dit alles gebäört in 'ne laankwerpege vaan lètters veurzeen bak, boebij de lètters weure gebruuk um de ruter aonwiezinge te geve. De topdressuur versjèlt neet wezelek vaan deze beginnersport, wie groet 't versjèl in niveau ouch maag zien: ouch aon d'n top weure nog versjèllende geng en bepaolde figure vaan de ruter gevraog. 't Versjèl zit veural in 't väöl groeter aontal subtiel versjèllende geng die weure gevraog, en in meujeleke oefeninge wie achteroet loupe, appuyere (zijgaank) en pirouèt. De oefening op 'n wèdstrijd weurt kür geneump; 'n bezunder discipline is de kür op meziek. Dressuur is 'nen typische jurysport; e panel vaan deskundege moot punte geve veur de versjèllende oonderdeile vaan de kür.

Dressuurwèdstrije weure op alle meugeleke niveaus aongeboje; 't deilnummersveld is sterk verdeild in klasse. 'ne Beginner kin dèks al dalek instruime in de oonderste klas; in Nederland bekind es B.[46] Tenao avveceert me door gevorderde en zwoer klasse; es me de zwoerste klasse aonkin, maag me oet de breidtesport nao de subtop en in theorie d'n top.[47]

Dressuur es zoedaoneg is 'nen oerawwe sport, meh wie veer ze kinne is de dressuur pas in d'n twintegsten iew oontstande. Vaan historisch belaank is 't hoegsjaolrije, in de vreugmodernen tied oontstande in Spaanje en sterk mèt barokke peerdsrasse wie d'n Andalusiër en de lippizaner geassocieerd. Allewijl is dees rijkuns veural bekind vaan de Spaonse Rijsjaol in Wene. Heibij koume neet allein conventioneel figure te pas, meh ouch zier lestege, soms oetgesproke acrobatische oefeninge.[20]

Cross- en parcourssporte

[bewirk | brón bewèrke]
Deilnummers aon 'nen endurancewèdstrijd.

De crosscountry is 'ne sport boebij 't peerd euver e boeteterrein moot loupe boe-op versjèllende hindernisse zien aongebrach, wie boumstamme of waterpeul mèt e muurke drachter. Deze sport kump daomèt rouw-eweg euverein mèt de lange vörm vaan steeplechase (zuug bove). 't Stèlt hoeg fysieke eise aon 't peerd, wat langen tied moot galoppere en daan op versjèllende meminte ouch nog moot springe. Cross weurt dèks recreatief (boete competitie) gedoon, en is es wèdstrijdelemint veural bekind es oonderdeil vaan SGW of eventing (zuug oonder). Heivaan maak 't de hoofmoot oet.[48]

Oet Fraankriek is de lèste jaore de TREC euvergewejd. Deze sport is oontstande es opleiing veur begeleiders vaan groete trèktochte. Heer vereis perceis die veerdeghede die me daoveur moot höbbe. 'ne Wèdstrijd besteit oet drei oonderdeile: POR, MA en PTV. In 't ierste oonderdeil moot me mèt 'n zelfgeteikende kaart ziene weeg navigere euver e parcours wat neet te laankzaam, meh ouch neet te snel maag weure aofgelag. Oonderweg gief 't controleposte. In 't twiede deil moot me op 'n korte, sumpel baon kinne tuine tot me sóppel tösse de geng kin wissele. 't Lèste oonderdeil is 'n hindernisbaon, geïnspireerd op crosscountry en trail ('n Westerndiscipline). Veur eder oonderdeil weure punte gegeve, nao gelaank me de opdrachte nao wuns heet oetgeveurd.[49]

Bezunder zwoer is de endurance, die wie de naom al zeet 't oethaajdingsvermaoge vaan e peerd tes. Dewijl 't vreuger gewoen waor um groete aofsten in e rillatief hoeg tempo te peerd aof te lègke, zien de mieste peerd dao allewijl neet op getraind. Bij de endurance weurt dat toch gevraog. Me lègk op einen daag aofsten aof vaan väöl tientalle kilometers, aon d'n top zelfs 160 kilometer. Veur en nao de rit, meh ouch versjèllende kiere oonderweeg, weurt 't peerd medisch gekäörd; es 't bies oetgepöt of liefelek oongesjik weurt geach, maag 't ziene weeg neet vervolge.[50] De endurancesport is in 1955 oetgevoonde door d'n Amerikaan Wendell Robie.[30]

Mensport

[bewirk | brón bewèrke]
E veerspan op 't WK menne.

De mensport is roond 1900 oontstande in kótsjeerskring. De iewe daoveur waor de kuns vaan 't menne sterk oontwikkeld, boenao in 't Duits Riek kótsjeers hun veerdeghede gónge vaslègke in 'ne sport. Sleutelfiguur dao-in waor Benno von Achenbach.[51][52] Bij de mensport kint me versjèllende disciplines die eder op hun eige meneer rappelere aon berijde peerdssporte.

't Bekindste is de men-dressuur. Heibij weurt e vrij groet veld (40 bij 100 meter en daomèt väöl langer en breier es 'ne rijbak) ingeriech tot bak en veurzeen vaan lètters. De menners mote hei, wie bij de gewoen dressuur, 't peerd (of de peerd) elegant vaan geng doen wissele en versjèllende figure vare. Daan gief 't nog de marathon; dit is feitelek 'nen aongespanne cross. Hindernisse zien natuurlek beperk tot pole e.d., umtot e peerd neet mèt kaar en al kin springe. 't Lèste oonderdeil is de veerdegheid. Heibij moot 'n combinatie euver 'n ing en lesteg parcours tösse kegele door vare. Dit stèlt hoeg eise aon de kótsjeerskunste en aon de gehuurzaamheid vaan 't peerd.[53][54]

De mensport is in versjèllende subdisciplines verdeild, nao gelaank de gruutde vaan kaar en 't aontal peerd (inkelspan, twiespan en veerspan) en of peerd daan wel pony's veur de kojts stoon.[54]

Voltiesj

[bewirk | brón bewèrke]
't 'Veendel', 'n verpliechte voltiesjoefening.

Voltiesj of voltigere is 't doen vaan (acrobatische) gymnastiek op de rögk vaan e stappend (lieger klasse) of galopperend (hoeger klasse) peerd,[55] wat door 'nen assistent aon de longeerlijn weurt gehawwe.[56][57] Dit is boetegewoen lesteg (me moot ervaring es ruter en gymnas höbbe) en kin gevierlek zien.

Voltiesj kaom es oonderdeil vaan 't hoegsjaolrije (zuug bove) al in de vreugmodernen tied veur (en is nog ummer e geleef oonderdeil vaan shows vaan, beveurbeeld, de Spaonse Rijsjaol). In 1920, in Antwerpe, stoont 't einmaoleg op de Olympische Speule.[58] Toch heet de sport wie veer 'm kinne pas wied nao d'n Twiede Wereldoorlog vaste vörm en veuj aon de groond gekrege. Erkinning door de FEI kaom pas in 1983.[59] Sinds 't begin vaan de Wereldruterspeule in 1990 is 't wel ummer oonderdeil gewees.[60][61]

Voltiesj weurt zoewel in solo- es in teamverband gedoon.[56][57] Wie me kin begriepe is voltiesj 'ne jurysport.

Polo en aander balsporte

[bewirk | brón bewèrke]
'n Polowèdstrijd (Indonesië - Thailand).
Hoofartikel: Polo

Polo liet ziech 't bèste umsjrieve es 'hockey te peerd'. 't Is 'nen teamsport mèt teams vaan veer speulers, die te peerd mèt 'nen hamer de bal in 't doel vaan de tegepartij mote wèrke. 't Weurt gespäöl op 'n enorm veld.[62] De sport wie me 'm allewijl kint is oontstande in India, mètgenome door de Britte en allewijl zier populair in veural Argentinië.[63] In Nederland en 't Belsj, boe ruimde sjeers is, gelt de sport es oondoenelek duur (en daorum oetgesproke elitair); in allebei de len weurt 'r mer hiel wieneg gespäöld. Veer Nederlandse clubs en ein Belzje club speule oonderein competities.[64] 't Gief versjèllende variante, boe-oonder Westernpolo[65] en arenapolo.[66]

Horseball, in Nederland koelek bekind, weurt wel väöl gespäöld in 't Belsj zoewie in versjèllende aander Europese len. Ouch hei bestoon de teams oet veer speulers (eigelek zès: twie zien verpliechte wisselspeulers). 't Veld is väöl kleinder es bij polo (jeh nog kleinder es bij voetbal) en me späölt mèt 'ne groete bal, dee mèt de han door 'ne rink moot weure gegoejd. Me moot de bal daan ouch te peerd vaan de groond pakke, verpliech vaanoet galop. Wee euver 'ne wèdstrijd vaan twie kier 10 menute de mieste gole scoort, heet gewonne.[67][68]

Zelde weurt ouch ponyvoetbal gespäöld. Dit is 'ne sport boebij neet de ruters meh de peerd de bal (weik en hiel groet) veuroettrampe.[69]

Samegestèld

[bewirk | brón bewèrke]
Op rodeo's weure versjèllende soorte westernsport mètein gecombineerd. Hei zuut me roping, 'ne sport dee in Nederland verboje is.

Oonder 'samegestèld rije' of 'samegestèlde wèdstrijd' (SGW) versteit me (entans in Nederland) al gaw eventing. Heibij weure drei disciplines gecombineerd: dressuur, crosscountry en springe. Veur eder oonderdeil valle punte te hole. Dees drei disciplines stèlle gans versjèllende eise, en e peerd maag neet al te gespecialiseerd zien es 't aon de eventing wèlt mètdoen. Ouch aon de ruter weure relatief hoeg conditioneel eise gestèld. In Nederland sprik me vaan SGW bij de amateurniveaus tot klasse M en vaan eventing bij hoeger niveaus.[70] Veurheer stoont de sport (entans in Nederland) bekind es military. Sinds 1912 steit 'r al op 't program vaan de Olympische Speule. De perceizen inhaajd vaan dit oonderdeil heet vaan Speule tot Speule gevarieerd.[71]

Ouch samegestèld, en ouch zier militair in oersprunk, is de moderne viefkamp. Heivaan is mer ein oonderdeil hippisch; 't compleet program besteit oet sjerme, vrije stijlzwumme, springe en 'ne veldloup oonderbroke door pistoolsjete. De sport is Olympisch sinds 1912 en bedach door Pierre de Coubertin zelf.[72] De keus op zjus dees vief sporte waor geïnspireerd op de klassieke viefkamp: zjus wie die discipline de conditie en kunste vaan 'nen ideaole soldaot oet de aajdheid tesde, zoe waor de moderne viefkamp touwgerös op de dinger die 'ne cavaleris vaan roond 1900 mós kinne. Hei-um weurt bij 't spring-oonderdeil gesproonge mèt e peerd wat d'n atleet neet kint: in 't gevech kós 't veurkoume tot me zie peerd verloor en mèt 'n aandert wijer mós.[73] De moderne viefkamp is veural populair in Hongarije.

Western-peerdssport is es regel ouch samegestèld. Allewel tot 't geine regel gief die zeet welke eveneminte rodeo's en dergelieke mote höbbe, is 't wel algemein gebrukelek tot ein evenemint mierder disciplines umvat.[74] Heioonder valle beveurbeeld reining ('n soort dressuur in galop), trail (e hindernisparcous), barrelrace, polebending (raceoonderdeile), disciplines mèt keuj, zoewie cutting ('n kooj vaan de kud aofzundere) en roping ('n kooj vaange en mèt tuiw binde) en oonderdeile aon de hand, wie halter ('n soort dressuur neve 't peerd).[75] De westernwereld heet e folkloristisch rendsje: de tuge zien opvallend verseerd, typisch Amerikaanse rasse weure gepriffereerd en de ruters kleie ziech in kojbojkleier (en rije zoonder cap).[76] Toch heet de Westernsport ziech ouch in Europa kinne verspreie. E wijer kinmerk is tot väölal mèt losse teugele weurt gerijd. Dit stèlt hoeger eise aon de beinhölpe.[77][78]

E vergeliekbaar väölzijeg evenemint is de vaan oersprunk Indiase gymkhana.[79]

Folkloristische peerdssporte

[bewirk | brón bewèrke]
'ne Rinkrijer bij 'ne wèdstrijd in IJzendijke, gemeinte Sluis, Zieland.

Op väöl plaotse in de wereld bestoon sporte en speule te peerd, dèks oeraajd en noe nog beperk gedoon. Zoe'n sporte make deil oet vaan de folklore in 'n bepaolde plaots of e bepaold gebeed. Kinmerkend zien de tradities die zoe'n sporte umringe: dèks weurt veur de steek typische drach geëis, of mote de deilnummers boere oet 't gebeed zien. Normaliter mage ouch allein peerd van 't in de regio typisch ras mètdoen.

E veurbeeld is 't gaajstrèkke, wat me oonder mie in Beech (Grevenbicht) op Vastelaovendsdinsdag deit. Deze sport kin zeker tot de middeliewe weure trökgeveurd (ze woort in 't bezunder in Vlaondere gedoon) en waor oersprunkelek 'ne bloodsport boebij 'n levende gaajs aon 'n lat woort gehaange, mèt de kop nao oonder, dewijl ruters in galop[80] eine veur eine de kop perbeerde aof te riete. Sinds jaor en daag - in eder geval sinds de negentienden iew - weurt 't bies evels vaan teväöre doedgemaak. Boete Beech kaom dees traditie tot in de jaore '80 ouch veur in Oêsj-Moarend; noe nog besteit ze ouch in dörper in de umgeving vaan Antwerpe en nog aander plaotse in Europa.[81]

In groete deile vaan Noordwes-Europa - Nederland, Duitsland, Denemarke - besteit de traditie vaan 't rinkrije. Wat Nederland betröf is die traditie veural in Zieland populair; wijer kump ze in Friesland en Noord-Holland veur. 't Is de bedoeling tot de deilnummers - boere oet de regio, die nao gelaank de plaots op e Fries daan wel e Ziews peerd rije, en verpliech in de plaotseleke drach gekleid - op 'n oongezaold peerd 'ne lans door 'ne rink steke. Me meint tot deze sport trökgeit op ridderspeule oet de middeliewe; 't geit hei in dat geval um bezoonke cultuurgood.[82] In oongeveer dezelfde gebeje es boe 't rinkrije populair is, weurt ouch aon sjezerije gedoon (rije beteikent hei, wie gebrukelek in 't weste, vare in 'ne kaar), in e folkloristisch vaartuug wat me sjees neump. Feitelek geit 't um twie sporte: in Zieland is 't 'ne variant op 't rinkrije (boebij 'ne boer ment en 'n boerin stik),[83] in Friesland is dit ieder 'ne variant vaan d'n drafsport (boebij dus umsterhels weurt gevare),[84] al kump 't rinksteke mèt de sjees dao ouch veur.[85]

Vergeliekbaar mèt 't rinkrije is de zoegeneumde tentpegging, e speul bekans exclusief in de Gemeinebèslen gespäöld, boebij 'ne galopperende ruter mèt ziene lans tenthieringe oet de groond moot riete.[86] In Centraol-Azië späölt me buzkashi, e rouw speul wat rappeleert aon polo en horseball meh boebij me 't kring vaan 'n geit in d'n aander zie doel moot kriege.[87] Ouch deurevechte (in Spaanje en Latiens Amerika) en de vossejach (Vereineg Keuninkriek, meh intösse verboje) kinne es folkloristische sporte mèt peerd weure gezeen.

Eveneminte mèt mierder wèdstrijddisciplines

[bewirk | brón bewèrke]
Meredith Mixhaels-Beerbaum mèt Le Mans op de CHIO in Aoke.
Luit Ch. Pahud de Mortanges mèt Marcroix.

Concours hippique

[bewirk | brón bewèrke]

E concours hippique is e groet wèdstrijdevenemint wat mierder disciplines umvat, neet gecombineerd in eine wèdstrijd meh zoegezag nevenein, mèt versjèllende combinaties in hun eige disciplines. In eder geval umvat e concours hippique dressuur en springe; ouch mensport of zelfs draverije en voltiesj kinne veurkoume. Daobij weure dèks demonstraties vaan 't eint of aandert gegeve; e concours hippique is daan ouch gemeind um gans door e publiek bekeke te weure.[88]

Wienie zoe e concours door de F.E.I. weurt georganiseerd (zuug oonder), sprik me vaan e Concours Hippique International Officiel of CHIO (spreek oet ['çijo]). Die weure oonder mie in Aoke[89] en Rotterdam[90] gehawwe.

Wereldruterspeule

[bewirk | brón bewèrke]

De Wereldruterspeule waore e soort wereldkampioensjap in alle disciplines boe de F.E.I. veur verantwäördelek is. Op de speule vaan 2014, gehawwe in Caen (Normandië), stoonte dressuur, springe, eventing, menne, voltiesj, reining, endurance en aongepasde dressuur op 't program,[91] wie ouch demonstratietoernoje polo en horseball.[92] De Wereldruterspeule zien veur 't iers gehawwe in 1990 en voonte sindsdeen alle veer jaor plaots. In 1994 waore ze in D'n Haag, in 2006 in Aoke.[93] De Speule vaan 2018, in Tryon (North Carolina), waore de lèste. Veur de Speule vaan 2022 kós geine gesjikde kandidaot weure gevoonde, boenao de F.E.I. in november 2018 besloot 't evenemint mer gans te sjrappe.[94]

Olympische Zomerspeule

[bewirk | brón bewèrke]

Wie bove al gezag gaof 't in 1900, bij de Olympische Speule in Paries, veur 't iers peerdssport op 't program. 't Góng toen um 't Grandprixspringe, mèt daoneve apaarte eveneminte veur 't hoeg- en wiedspringe die allewijl neet mie bestoon. Ouch deeg me toen al aon polo. In 1904 waor 't gans hippisch program verdwene, in 1908 gaof 't allein polo. Pas in 1912, bij de Speule vaan Stockholm, begós 't program wie veer dat kinne, mèt eveneminte in dressuur, springe en military (wie gezag: de huiege eventing). Allein e dressuuroonderdeil veur landeteams gaof 't nog neet. Ouch de moderne viefkamp kaom zjus toen op 't program. Wel kóste, wie zoezjus al gezag, allein officere mètdoen. Manslui zoonder militaire raank woorte in in 1952 (Helsinki) touwgelaote. Bij dezelfde Speule kóste ouch veur 't iers vrouwlui aon de dressuur deilnumme. Sinds 1956 zien ze ouch bij 't springe touwgelaote, sinds 1964 zelfs bij de eventing. In 2000 kaom e vrouwetoernooj veur de moderne viefkaamp vaan de groond.

Zoewel 't Belsj es Nederland höbbe mierder medajele op de hippische oonderdeile gehaold. Direk in 1900 al hadde de Belzje veer medajele, boevaan twie gouwe.[95] Ouch in 1920, in hun eige Antwerpe, dege ze 't good mèt twie kier goud in de voltiesj.[96] Nederland had, ouch op eige bojem in 1928, twie kier goud in de military mèt Charles Pahud de Mortanges es individuele medaljis (dee in totaol tösse 1924 en 1932 wel veer kier goud pakde).[97] Väöl later zouw Anky van Grunsven drei kier achterein (Sydney 2000, Athene 2004 en Peking 2008) individueel goud in de dressuur pakke.[98]

Regulering

[bewirk | brón bewèrke]

De mieste courante vörm vaan peerdssport, zoewel regulier es aongepas (Ingels: para-equestrian), weure gereguleerd door de Fédération Équestre Internationale of F.E.I. Dressuur, endurance, eventing, mensport, reining, springe en voltiesj weure op mondiaol niveau gereguleerd,[99] horseball[100] en tentpegging[101] op regionaolt. Polo en draaf- en rensport valle neet oonder de F.E.I., meh mèt de poloboond (FIP) besteit wel e memorandum vaan begrip.[102]

Nederland

[bewirk | brón bewèrke]

In Nederland weure de sporte die oonder beheer vaan de F.E.I. stoon geregeld door de Keuninkleke Nederlandse Hippische Sportfederatie (KNHS), die in 2002 is opgeriech oet alderlei verzuilde en gespecialiseerde peerdssportboonde.[103] De federatie heet naoventrint 200.000 leje;[104] lidmaotsjap is verpliech veur mèt te doen aon officieel wèdstrije. Neve de F.E.I. is de federatie ouch verboonde mèt 't NOC.

D'n draaf- en rensport vèlt in Nederland oonder de NDR.[105]

Belsj

[bewirk | brón bewèrke]

Op 't Belsj weure de F.E.I.-disciplines gereguleerd door de Keuninkleke Belzje Rutersportfederatie (KBRSF/FRBSE). Aanders es de KNHS deit de Belzje boond ouch horseball en TREC.[106]

Bronne

[bewirk | brón bewèrke]

Rifferenties

[bewirk | brón bewèrke]
  1. ↑ Horsejobs.ca - What it takes to be a jockey
  2. ↑ Oetsleeg CSIO Barcelona 2013. Klik op de combinaties veur details euver de peerd; MA is 'mare' (meer), ST is 'stallion' (hings), GD is 'gelding' (roen).
  3. ↑ Horses.nl - Veiligheidshoofddeksel verplicht met ingang van 1 januari 2013
  4. ↑ Bodyprotector.eu
  5. ↑ KNHS - Wèdstrtijreglemint 2013
  6. ↑ 6,0 6,1 De smik bij de peerdssport
  7. ↑ Afke Teunen, "Paardenantenne. De zintuigen van het paard in de training en omgang" in: Bit 189, Doetinchem, 2011: pp. 38-9
  8. ↑ International Museum of the Horse - What We Theorize – When and Where Did Domestication Occur (doeje link, te bezeuke in arsjieve)
  9. ↑ David W. Antony : The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton (New Jersey), Princeton University Press, 2007. Geciteerd op d'n Ingelstaolege Wikipedia.
  10. ↑ Heer weurt al geneump bij Homerus, in de Ilias 23:257-652
  11. ↑ J. Richard Polidorio en Uriel Simri, "The Games of 676 BC: A Visit to the Centenary of the Ancient Olympic Games" in: The Journal of Physical Education, Recreation & Dance 67 (5, mei-juni 1996): pp. 41-6. Geciteerd op d'n Ingelstaolege Wikipedia.
  12. ↑ Mark Golden, Sport in the Ancient World from A to Z, New York, Routledge, 2004: p. 35. Geciteerd op d'n Ingelstaolege Wikipedia.
  13. ↑ Alan Cameron, Circus Factions: Blues and Greens at Rome and Byzantium. Oxford, Clarendon Press, 1976. Geciteerd op d'n Ingelstaolege Wikipedia.
  14. ↑ Historie vaan riddergevechte
  15. ↑ History of the British turf from the earliest period to the present day (Whyte 1840): p. 22-6
  16. ↑ Historie vaan d'n Ingelse volblood ('t fokproduk vaan de Arabische hingste en inlandse mere)
  17. ↑ Oersprunk vaan de Jockey Club
  18. ↑ Historie vaan de Epsom Derby
  19. ↑ Dressage Revolution (polemische site)
  20. ↑ 20,0 20,1 Beknopde historie vaan de dressuur
  21. ↑ Historie vaan de Springsport
  22. ↑ Peerdssport op de Olympische Speule - 1896-1908
  23. ↑ Peerdssport op de Olympische Speule - 1912
  24. ↑ FIP - Historie vaan 't polo
  25. ↑ Oetsleeg vaan de Olympische Speule 1920 - Peerdssport, pistoolsjete, baogsjete, moderne viefkamp, roeje, zeile en voetbal (in 't Pools)
  26. ↑ Peerdssport op de Olympische Speule - 1952
  27. ↑ De Standaard Online - ‘Een lawine van schichtige paarden stormt op ons af’
  28. ↑ Grote Winkler Prins Encyclopedie: Zevende druk, Amsterdam/Brussel, Elsevier, 1976: dl. 14, p. 799
  29. ↑ Dierenbescherming.nl - Paarden
  30. ↑ 30,0 30,1 American Endurance Riding Conference - Endurance Basics
  31. ↑ Le T.R.E.C. (Techniques de Randonnée Equestre de Compétition)
  32. ↑ NDR.nl - FAQ - Wat is een fout?
  33. ↑ Kortebaandraverijen.nl - Sport
  34. ↑ NDR.nl - Geschiedenis drafsport
  35. ↑ Eigenpaard.nl - Regele Rensport
  36. ↑ NDR.nl - Geschiedenis rensport
  37. ↑ Renbaan Duindigt
  38. ↑ Waregem Koerse
  39. ↑ Renbaan Duindigt - Geschiedenis
  40. ↑ Horses.nl - Dopingcontrole rammelt in Amerikaanse rensport
  41. ↑ KNHS.nl - Euver de puntetèlling bij 't springe
  42. ↑ 42,0 42,1 Manege De Hulhorst - Springen
  43. ↑ KNHS.nl - Springen
  44. ↑ Zuug beveurbeeld de regele euver de klasse in de VS, en in Duitsland
  45. ↑ Medajele in de peerdssport op de Olympische Speule
  46. ↑ KNHS.nl - Dressuur
  47. ↑ KNHS - Subtop Dressuur
  48. ↑ KNHS.nl - Eventing
  49. ↑ TREC.nl - Wat is TREC
  50. ↑ KNHS.nl - Endurance
  51. ↑ Pferdchen.org - Geschichte des Fahrsports
  52. ↑ Historie vaan d'n Duitse mensport
  53. ↑ FEI.org - About driving
  54. ↑ 54,0 54,1 KNHS - Mennen
  55. ↑ Hipp-Oss - Wat is voltige
  56. ↑ 56,0 56,1 Voltige.nl - Wat is voltige
  57. ↑ 57,0 57,1 KNHS.nl - Voltige
  58. ↑ FEI - Peerdssport op de Speule vaan 1920
  59. ↑ Historie vaan de FEI
  60. ↑ De Wereldruterspeule vaan 1990 in Stockholm
  61. ↑ Australian Equestrian Team - The eight disciplines at the World Equestrian Games
  62. ↑ Sportpolo.com - Introductie tot de sport
  63. ↑ Sportpolo.com Historie vaan 't polo
  64. ↑ Polo.nl - Index veur de Belzje aofdeiling
  65. ↑ Billings Gazette - Hockey on horseback
  66. ↑ City Polo Maastricht - Over polo
  67. ↑ Allesoverpaarden.be - Horseball
  68. ↑ 123-Horseball.org - Rules of play
  69. ↑ BN De Stem - Fell Ponydag met ponyvoetbal
  70. ↑ Military Boekelo - Wat is Eventing?
  71. ↑ Historie vaan peerdssport op de Olympische Speule
  72. ↑ UIPM - Historie vaan de moderne viefkamp
  73. ↑ New York Times - Modern Pentathlon Gets a Little Less Penta
  74. ↑ Westerntoday.nl - Westernrijden
  75. ↑ Westerntoday.nl - Disciplines
  76. ↑ USEF.org - About Western
  77. ↑ Paardenbitten.nl - Westernbitten
  78. ↑ Wildwestern.nl - Teugele. (Doorscrolle tot oonder de reclaam.)
  79. ↑ Audrey Pavia en Janice Posnikoff, vert. Nathalie Kuilder en Nynke Goïnga, Paarden voor dummies, Nimwege, Pearson Education Benelux, 2003: p. 306. Gezeen op Google Books.
  80. ↑ Folkloristische Vereniging Gawstrèkkers Beeg - Jaarlijkse Feestdag
  81. ↑ Historie vaan 't gaajstrèkke
  82. ↑ Domburgse Ringrijders - Wat is Ringrijden
  83. ↑ Ringrijden.nl - Sjezen rijden
  84. ↑ Friesedravers.nl - Historie
  85. ↑ Paardenevenementen.nl - Ringsteken met de sjees 2014
  86. ↑ British Tentpegging Association - History of Tentpegging
  87. ↑ Theodore Kaye - Buzkashi in Tajikistan, Central Asia
  88. ↑ Concours Hippique Mierlo - Program (beit e good idee vaan e typisch concours hippique)
  89. ↑ CHIO Aoke
  90. ↑ CHIO Rotterdam
  91. ↑ Wereldruterspeule 2014 - Disciplines
  92. ↑ Wereldruterspeule 2014 - Kalender
  93. ↑ Wereldruterspeule - Veurgoonde edities
  94. ↑ Nu.nl - Wereldruiterspelen houden per direct op te bestaan
  95. ↑ Medajele op de Speule vaan 1900
  96. ↑ Belzje medajele op de Speule vaan 1920
  97. ↑ Olympisch sporterfgoed - Charles Pahud de Mortanges
  98. ↑ Olympisch sporterfgoed - Anky van Grunsven
  99. ↑ Veurblaad vaan de F.E.I.; de geneumde sporte zien hei-op te vinde
  100. ↑ FEI.org - Notule vaan de vergadering vaan 20 aprèl 2004
  101. ↑ FEI.org - Notule vaan de vergadering vaan 15 miert 2007
  102. ↑ FEI.org - The FEI and FIP forge partnership
  103. ↑ Statute KNHS
  104. ↑ KNHS.nl - Feiten en cijfers
  105. ↑ NDR - Nederlandse Draf- en Rensport
  106. ↑ Veurblaad KBRSF
[bewirk | brón bewèrke]
Wiktionair
Wiktionair
Zeuk de definitie, vertalinge, oetsjpraok en dialekvariante van paerssport op in de Wiktionair.
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Peerdesport&oldid=473482"